Γιάννης-Βασίλης Γιαϊλάλης*
Για τους Πόντιους Ρωμιούς, η λειτουργία της εορτής της Παναγίας δεν αποτελεί απλώς μια θρησκευτική τελετή, αλλά έχει ζωτική σημασία για την αναβίωση της πολιτιστικής τους ταυτότητας και των ιστορικών τους δεσμών.
Η Μονή Σουμελά — Μια Ιστορική και Θρησκευτική Κληρονομιά
Η Μονή Σουμελά είναι ένα ιστορικό και πολιτιστικό κόσμημα, που βρίσκεται στην κοιλάδα του Άλτιντερε, στην επαρχία Ματσούκα της Τραπεζούντας. Σύμφωνα με την παράδοση, η μονή ιδρύθηκε τον 4ο αιώνα μ.Χ. από δύο Αθηναίους μοναχούς, τον Βαρνάβα και τον Σωφρόνιο, και αναγνωρίζεται ως σημαντικό θρησκευτικό κέντρο της Ορθοδοξίας. Η Σουμελά, γνωστή και ως «Μονή της Παναγίας», ξεχωρίζει ιδιαίτερα για τις λειτουργίες που τελούνται στις 15 Αυγούστου, ημέρα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Οι τελετές αυτές έχουν βαθιά θρησκευτική και πολιτιστική σημασία για τους Πόντιους Ρωμιούς.
Η Ιστορία και η Θρησκευτική Σημασία της Μονής Σουμελά
Η μονή είναι χτισμένη επάνω σε φυσικό σπήλαιο, σε απόκρημνη πλαγιά του όρους Μελά, σε υψόμετρο περίπου 1.200 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Κατά την παράδοση, η ίδρυσή της συνδέεται με μια εικόνα αφιερωμένη στην Παναγία. Οι δύο Αθηναίοι μοναχοί, καθοδηγούμενοι από όραμα της Θεοτόκου, βρήκαν την εικόνα και ανέδειξαν το σημείο σε ιερό προσκύνημα. Στα βυζαντινά χρόνια, και ιδιαίτερα υπό την προστασία της Αυτοκρατορίας των Ρωμιών της Τραπεζούντας (1204–1461), η μονή γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της σε θρησκευτικό και πολιτιστικό επίπεδο. Οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι που σήμερα δεν σταματούν να επικαλούνται την Οθωμανική περίοδο, θα έπρεπε να πάψουν να αντιγράφουν τα αρνητικά παραδείγματα του παρελθόντος και να παραδειγματιστούν από τη στάση των Οθωμανών απέναντι στη Σουμελά. Ακόμα και στην Οθωμανική εποχή, η μονή Σουμελά προστατευόταν με αυτοκρατορικά φιρμάνια και ενισχυόταν με δώρα από σουλτάνους όπως ο Βαγιαζήτ Β΄, ο Σελίμ Α΄ ο Σκληρός και ο Αχμέτ Γ΄.
Η μονή αναδείχθηκε σε τόπο προσκυνήματος για τους Ορθοδόξους, ειδικά στις 15 Αυγούστου, εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ημέρα που, κατά τη χριστιανική πίστη, η Παναγία αναλήφθηκε σωματικώς και ψυχικώς στον ουρανό. Επί αιώνες, η μονή δεν προσείλκυε μόνο χριστιανούς, αλλά και μουσουλμάνους επισκέπτες, που προσέρχονταν με την ελπίδα θεραπείας, στοιχείο που υπογραμμίζει τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της.
Η Εορτή της Παναγίας και η Σημασία για τους Πόντιους Ρωμιούς
Η εορτή της Παναγίας τιμάται από τους Ορθοδόξους στις 15 Αυγούστου, μετά από δεκαπενθήμερη νηστεία. Η Μονή Σουμελά αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κέντρα εορτασμού. Για τους Πόντιους Ρωμιούς, αυτή η λειτουργία δεν είναι απλώς θρησκευτικό καθήκον, αλλά έχει ζωτική σημασία για την αναζωογόνηση της πολιτιστικής τους ταυτότητας και την ανασύνδεση με τις ιστορικές τους ρίζες. Οι Πόντιοι Ρωμιοί εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον Πόντο (τον Εύξεινο Πόντο) προς την Ελλάδα κατά τις τελευταίες δεκαετίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στο πλαίσιο της Συνθήκης της Λωζάννης του 1923. Η Μονή Σουμελά αποτελεί για αυτούς έναν πνευματικό φάρο στα εδάφη των προγόνων τους, και η εορτή της Παναγίας λειτουργεί ως γέφυρα σύνδεσης με το παρελθόν.
Για τους Πόντιους Ρωμιούς, η Σουμελά δεν είναι μόνο ιερός τόπος, αλλά σύμβολο του πολιτισμού τους. Διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στη θρησκευτική και κοινωνική τους ζωή, υπήρξε τόπος συνάθροισης, διατήρησης παραδόσεων και ενίσχυσης της συλλογικής ταυτότητας. Οι λειτουργίες της 15ης Αυγούστου αποτελούν για αυτούς προσκυνηματικό ταξίδι· η ποντιακή διασπορά στην Ελλάδα ανηφορίζει τότε στη Σουμελά, τιμώντας την κληρονομιά των προγόνων της και αναζωογονώντας τις πολιτιστικές της ρίζες. Οι τελετές αυτές καταλαμβάνουν εξέχουσα θέση στην ποντιακή προφορική παράδοση και λαογραφία· η μονή αναφέρεται συχνά σε τραγούδια, ιστορίες και αναμνήσεις του ποντιακού λαού. Κατά συνέπεια, η εορτή της Παναγίας στη Σουμελά συνιστά τόσο θρησκευτική υποχρέωση όσο και πράξη πολιτιστικής αντίστασης και έκφρασης ταυτότητας.
Οι Λειτουργίες στη Σύγχρονη Εποχή
Μετά την Ανταλλαγή Πληθυσμών της Λωζάννης το 1923, η μονή εγκαταλείφθηκε, ενώ κατά τον 20ό αιώνα υπέστη καταστροφές από κυνηγούς θησαυρών, γεγονός που διέκοψε τη θρησκευτική της λειτουργία. Το 1931, με έγκριση του Μουσταφά Κεμάλ, επιτράπηκε η μεταφορά των ιερών κειμηλίων της μονής στην Ελλάδα — ενέργεια που εντυπωσιάζει ως σπάνιο παράδειγμα ‘ανεκτικότητας’ από πλευράς Τουρκίας. Ωστόσο, με την πράξη αυτή τερματίστηκε η θρησκευτική λειτουργία της μονής για πολλά χρόνια.
Το 2010, έπειτα από 88 χρόνια, τελέστηκε η πρώτη θεία λειτουργία υπό την ηγεσία του Οικουμενικού (Φαναριώτη) Πατριάρχη Βαρθολομαίου — ένα σημαντικό βήμα για την ελευθερία πίστης. Από τότε, οι τελετές για την εορτή της Παναγίας στη Σουμελά τελούνται συνήθως με άδεια του κράτους. Το 2023, για παράδειγμα, πραγματοποιήθηκε η 10η κατά σειρά λειτουργία, με τη συμμετοχή περίπου 350 προσκυνητών, χωρίς προβλήματα. Το 2024, ωστόσο, η τελετή αναβλήθηκε για τις 23 Αυγούστου λόγω προκλήσεων από ρατσιστικούς κύκλους. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος έχει επανειλημμένως εκφράσει την ικανοποίησή του για τη φιλοξενία του λαού της Τραπεζούντας και τόνισε ότι στις λειτουργίες προσεύχονται για την παγκόσμια ειρήνη. Παρ’ όλα αυτά, η τέλεση των λειτουργιών δεν είναι πάντοτε εύκολη υπόθεση.
Η Θρησκευτική Ελευθερία και η Στάση της Τουρκίας
Παρότι η Τουρκία διαθέτει πολυπολιτισμικό και πολυθρησκευτικό παρελθόν, κατά καιρούς αντιμετωπίζει έντονες συζητήσεις γύρω από το ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας. Η τέλεση της εορτής της Παναγίας στη Μονή Σουμελά συνιστά σε αυτό το πλαίσιο ένα σημαντικό τεστ. Η χορήγηση άδειας για την τέλεση των λειτουργιών το 2010 έγινε δεκτή θετικά στη διεθνή κοινότητα ως βήμα σεβασμού της ελευθερίας λατρείας των θρησκευτικών μειονοτήτων. Ωστόσο, οι καθυστερήσεις στη διαδικασία έκδοσης αδειών και η αναβολή εγκρίσεων ορισμένες χρονιές υποδηλώνουν την ύπαρξη γραφειοκρατικών εμποδίων ή πολιτικών πιέσεων. Για παράδειγμα, το 2024, το Πατριαρχείο δεν είχε λάβει απάντηση έως τις 13 Αυγούστου σχετικά με την αίτηση για την τέλεση της λειτουργίας, γεγονός που αποκαλύπτει την έλλειψη συνεπούς πολιτικής. Δυστυχώς, βλέπουμε πως και φέτος συμβαίνει το ίδιο. Για τη φετινή εορτή της Παναγίας στη Μονή Σουμελά, το Πατριαρχείο υπέβαλε αίτηση στις 13 Αυγούστου και ακόμη δεν έχει λάβει απάντηση.
Η στάση της Τουρκίας απέναντι στις λειτουργίες στη Σουμελά αποτελεί επίσης δοκιμασία για το διαρκώς επικαλούμενο αφήγημα «ανεκτικότητας». Η σημερινή κυβέρνηση, η οποία συχνά ανατρέχει στο παρελθόν, οφείλει να επανεξετάσει τις πρακτικές της Οθωμανικής περιόδου. Δεν πρέπει να ξεχνούν ότι οι Οθωμανοί σουλτάνοι εξέδιδαν φιρμάνια προστασίας για τη Μονή Σουμελά και συνέβαλαν στην αναστήλωσή της· η ανεκτικότητα δεν αποτιμάται με λόγια, αλλά με πράξεις. Ακόμα και κατά την μονοκομματική περίοδο της Κεμαλικής Δημοκρατίας, που ευθύνεται για τη Γενοκτονία των Ποντίων, το 1931, με την έγκριση του Μουσταφά Κεμάλ, επετράπη η μεταφορά των ιερών κειμηλίων της Μονής στην Ελλάδα, γεγονός που επίσης αξιολογείται ως ένδειξη ανεκτικότητας. Η διττή, καιροσκοπική στάση της Τουρκικής κυβέρνησης ενθαρρύνει προκλητικές ενέργειες πολιτικών ομάδων ενάντια σε τέτοιες λειτουργίες και ταυτόχρονα αναζωπυρώνει τις συζητήσεις περί θρησκευτικής ελευθερίας. Πολιτικοί σχηματισμοί όπως το Καλό Κόμμα (İYİ Parti) και το Κόμμα Ευημερίας Ξανά (Yeniden Refah Partisi) ισχυρίστηκαν ότι οι λειτουργίες παραβιάζουν τη Συνθήκη της Λωζάννης ή ότι πλήττουν τα εθνικά αισθήματα. Οι αντιδράσεις αυτές θεωρούνται συνήθως πολιτικά υποκινούμενες και ιστορικά αστήρικτες.
Τα Εμπόδια που Αντιμετωπίζουν οι Πόντιοι Ακτιβιστές
Παρότι η εορτή της Παναγίας στη Σουμελά έχει βαθιά σημασία για τους Πόντιους Ρωμιούς, η είσοδος ορισμένων Ποντίων ακτιβιστών από την Ελλάδα στην Τουρκία έχει εμποδιστεί με το αιτιολογικό της «εθνικής ασφάλειας». Αυτό περιπλέκει ακόμη περισσότερο τη συζήτηση για τη θρησκευτική ελευθερία. Το 2015, για παράδειγμα, Τούρκοι αξιωματούχοι απαγόρευσαν την είσοδο στην Τραπεζούντα σε Πόντιους ακτιβιστές από την Ελλάδα που επρόκειτο να συμμετάσχουν στις λειτουργίες. Οι ακτιβιστές αυτοί χαρακτηρίστηκαν «ανεπιθύμητα πρόσωπα» λόγω του αγώνα τους για τη διεθνή αναγνώριση της Γενοκτονίας των Ποντίων. Αντίστοιχα, το 2019, η Τουρκία απαγόρευσε την είσοδο σε πρόεδρο σωματείου που διοργάνωνε εκδηλώσεις για τη Γενοκτονία των Ποντίων, με την αιτιολογία ότι «ενδέχεται να διαταράξει τη δημόσια τάξη».
Αυτού του είδους οι απαγορεύσεις επιβάλλονται συχνά χωρίς επίσημες ανακοινώσεις, προκαλώντας επικρίσεις από διεθνείς οργανισμούς ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Human Rights Watch, σε έκθεση του 2020, σημείωσε ότι οι τουρκικές πρακτικές παρεμπόδισης της συμμετοχής σε θρησκευτικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις παραβιάζουν το άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου περί θρησκευτικής ελευθερίας.
Τα εμπόδια προς τους Πόντιους ακτιβιστές συνιστούν όχι μόνο παραβιάσεις ατομικών δικαιωμάτων, αλλά και περιορισμό της πρόσβασης ολόκληρων κοινοτήτων στην πολιτιστική και θρησκευτική τους κληρονομιά. Παρότι αυτό συχνά ερμηνεύεται ως αντανάκλαση των ιστορικών εντάσεων μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, στην πραγματικότητα απαιτείται προσέγγιση σύμφωνη με τα παγκόσμια πρότυπα θρησκευτικής ελευθερίας. Η συμμετοχή στις λειτουργίες της Μονής Σουμελά εκλαμβάνεται από τους Πόντιους Ρωμιούς όχι μόνο ως θρησκευτικό καθήκον, αλλά και ως πράξη αναβίωσης της πολιτιστικής τους ταυτότητας. Συνεπώς, τέτοιες απαγορεύσεις υπονομεύουν τις προσπάθειες των Ποντίων Ρωμιών να επανασυνδεθούν με την ιστορική τους κληρονομιά στην Τουρκία.
Οι Προκλήσεις των Τούρκων Ρατσιστών Τζιχάτ Γιαϊτζί και Ουμίτ Οζντάγ
Η τέλεση της εορτής της Παναγίας στη Μονή Σουμελά γίνεται συχνά στόχος προκλήσεων από συγκεκριμένα πολιτικά πρόσωπα και ρατσιστικούς κύκλους στην Τουρκία. Ιδιαίτερα ο απόστρατος αντιναύαρχος Τζιχάτ Γιαϊτζί και ο πρόεδρος του Κόμματος της Νίκης (Zafer Partisi) Ουμίτ Οζντάγ έχουν ξεχωρίσει για τις αντιδράσεις τους ενάντια στη διεξαγωγή των λειτουργιών. Οι δύο αυτοί παράγοντες αποκαλούν τις λειτουργίες «τελετές των Ποντίων», μετατρέποντας ένα θρησκευτικό γεγονός σε πολιτικό ζήτημα και επιχειρώντας να προκαλέσουν την κοινή γνώμη μέσω ρατσιστικού λόγου.
Το 2024, ο Τζιχάτ Γιαϊτζί, λίγο πριν την εορτή της Παναγίας, διοργάνωσε συνέντευξη Τύπου κατά την οποία ισχυρίστηκε ότι η λειτουργία αποτελεί «πρόκληση των Ποντίων Ρωμιών κατά της Τουρκίας» και κάλεσε τους κατοίκους της Τραπεζούντας να παραμείνουν σε «φρουρά» έξω από τη Μονή Σουμελά, ζητώντας να αποτραπεί η τέλεση της λειτουργίας. Στις δηλώσεις του, χρησιμοποίησε ρατσιστικά και αντισημιτικά σχόλια, όπως «η συναγωγή είναι ένα σχέδιο εκτουρκισμού των Μουσουλμάνων μέσω ιουδαϊσμού, που αποσκοπεί στη διάσπαση της Τουρκίας», αποκαλύπτοντας έτσι τη διχαστική φύση του λόγου του. Οι προκλήσεις αυτές οδήγησαν στην αναβολή της λειτουργίας από τις 15 στις 23 Αυγούστου και στην τέλεσή της χωρίς τη συμμετοχή του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου.
Αντίστοιχα, ο Ουμίτ Οζντάγ και οι υποστηρικτές του, τα προηγούμενα χρόνια, ισχυρίστηκαν ότι οι λειτουργίες συνέπιπταν με την επέτειο της άλωσης της Τραπεζούντας, και προώθησαν θεωρίες συνωμοσίας υποστηρίζοντας ότι αυτό δεν ήταν τυχαίο. Στην πραγματικότητα, η άλωση της Τραπεζούντας τιμάτο από το 1961 έως το 2022 στις 26 Οκτωβρίου, ενώ το 2022 η ημερομηνία μεταφέρθηκε στις 15 Αυγούστου για λόγους εθνικιστικής ρητορικής. Οι ισχυρισμοί του Οζντάγ, όταν συνδυάζονται με ανάλογες θέσεις κομμάτων όπως το Καλό Κόμμα (İYİ Parti) και το Κόμμα Ευημερίας Ξανά (Yeniden Refah Partisi), δημιουργούν ένα εχθρικό περιβάλλον που δυσχεραίνει την τέλεση των λειτουργιών. Οι ρατσιστικές αυτές προκλήσεις έχουν κατασταλτική επίδραση στη θρησκευτική ελευθερία και μετατρέπουν μια ιερή τελετή σε πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης.
Συμπεράσματα
Η Μονή Σουμελά δεν αποτελεί απλώς αρχιτεκτονικό και ιστορικό μνημείο, αλλά είναι και σύμβολο θρησκευτικής ελευθερίας και πολιτιστικής ταυτότητας. Οι λειτουργίες για την εορτή της Παναγίας, ιδίως για τους Ποντίους Ρωμιούς, δεν είναι μόνο θρησκευτικές πράξεις, αλλά προσκυνηματικά ταξίδια που αναβιώνουν ιστορικούς και πολιτιστικούς δεσμούς. Η χορήγηση αδειών από το 2010 και μετά είναι σαφώς ένα θετικό βήμα, όμως οι καθυστερήσεις στις διαδικασίες αδειοδότησης, τα εμπόδια προς Πόντιους ακτιβιστές και οι προκλήσεις από πρόσωπα όπως οι Γιαϊτζί και Οζντάγ δείχνουν ότι απαιτείται μια περισσότερο συνεπής και σταθερή προσέγγιση στο ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας.
Όπως ανέφερα προηγουμένως, όσοι δεν σταματούν να εξυμνούν την Οθωμανική περίοδο, οφείλουν να μην υιοθετούν τα αρνητικά της στοιχεία, αλλά να παραδειγματίζονται από θετικές πρακτικές, όπως την ανεκτικότητα που επέδειξαν ορισμένοι Οθωμανοί σουλτάνοι. Ακόμη και κατά τη μονοκομματική περίοδο του Κεμαλισμού, υπεύθυνης για τη Γενοκτονία των Ποντίων, η στάση του Μουσταφά Κεμάλ απέναντι στη Μονή Σουμελά αποτελεί ενδεικτική περίπτωση.
Η Μονή Σουμελά μπορεί να λειτουργήσει ως γέφυρα μεταξύ χριστιανικών και μουσουλμανικών κοινοτήτων, ενισχύοντας την κουλτούρα συνύπαρξης διαφορετικών θρησκειών και πολιτισμών. Ωστόσο, οι πολιτικές προκλήσεις και οι παρεμποδίσεις σκιάζουν αυτό το δυναμικό και γεννούν αμφιβολίες διεθνώς για τη δέσμευση της Τουρκίας ως προς τη θρησκευτική ελευθερία. Η Τουρκία πρέπει να υιοθετήσει μια περισσότερο συμπεριληπτική στάση έναντι των λειτουργιών στη Σουμελά. Η αρνητική εικόνα που έχει διαμορφωθεί διεθνώς για τη χώρα λόγω κυβερνητικών ενεργειών μπορεί να αποκατασταθεί μόνο με σεβασμό προς άλλα θρησκευτικά συστήματα, τους τόπους λατρείας τους και τις λειτουργίες τους, σύμφωνα με το εθνικό και διεθνές δίκαιο και τις αντίστοιχες δεσμεύσεις.
Η ανεκτικότητα δεν έγκειται στο να τιμάς τη δική σου πίστη, αλλά στο να σέβεσαι τη θρησκεία του άλλου. Η προσέγγιση των ξένων θρησκευτικών λειτουργιών ως πολιτικών ομήρων πρέπει να λάβει άμεσο τέλος. Με την ευκαιρία αυτού του άρθρου, εύχομαι σε όλους τους συμπολίτες μας και στους Ορθοδόξους Χριστιανούς την ευλογία της εορτής της Παναγίας. Είθε οι φετινές λειτουργίες για την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Σουμελά να συμβάλουν στην ειρήνη του τόπου μας.
Βιβλιογραφία
[1] Travelertopia, «Χιλιετής Σιωπή: Οι Θρύλοι και τα Μυστικά της Μονής Σουμελά.»
[2] Travelertopia, «Χιλιετής Σιωπή: Οι Θρύλοι και τα Μυστικά της Μονής Σουμελά.»
[3] Karar, «Η άδεια που έδωσε ο Ατατούρκ για τη Μονή Σουμελά.»
[4] Cumhuriyet, «Θεία Λειτουργία για την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά.»
[5] Serbestiyet, «Η άδεια που έδωσε ο Ατατούρκ για τη Μονή Σουμελά.»
[6] Human Rights Watch (HRW), «Η Θρησκευτική Ελευθερία και η Πρόσβαση σε Πολιτιστικές Εκδηλώσεις στην Τουρκία,» 2020.
[7] HyeTert, «Παρά τις Προκλήσεις και τις Καθυστερήσεις, Εορτάστηκε η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά στην Τραπεζούντα.»
[8] Avlaremoz, «Παρά τις Προκλήσεις και τις Καθυστερήσεις, Εορτάστηκε η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά στην Τραπεζούντα.»
[9] BirGün, «Πραγματοποιήθηκε Λειτουργία για την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά.»
[10] Ermeni Haber, «Υπάρχει Αίτηση για τον Εορτασμό της Κοίμησης της Θεοτόκου στη Σουμελά, Αλλά Όχι Απάντηση.»
[11] Travelertopia, «Χιλιετής Σιωπή: Οι Θρύλοι και τα Μυστικά της Μονής Σουμελά.»
[12] Serbestiyet, «Η άδεια που έδωσε ο Ατατούρκ για τη Μονή Σουμελά.»
[13] Cumhuriyet, «Θεία Λειτουργία για την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά.»
[14] BirGün, «Πραγματοποιήθηκε Λειτουργία για την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά.»
[15] Avlaremoz, «Παρά τις Προκλήσεις και τις Καθυστερήσεις, Εορτάστηκε η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά στην Τραπεζούντα.»
[16] HyeTert, «Παρά τις Προκλήσεις και τις Καθυστερήσεις, Εορτάστηκε η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά στην Τραπεζούντα.»
[17] Cumhuriyet, «Θεία Λειτουργία για την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά.»
[18] Ermeni Haber, «Υπάρχει Αίτηση για τον Εορτασμό της Κοίμησης της Θεοτόκου στη Σουμελά, Αλλά Όχι Απάντηση.»
[19] Karar, «Η άδεια που έδωσε ο Ατατούρκ για τη Μονή Σουμελά.»
[20] Serbestiyet, «Η άδεια που έδωσε ο Ατατούρκ για τη Μονή Σουμελά.»
[21] BirGün, «Πραγματοποιήθηκε Λειτουργία για την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά.»
[22] Human Rights Watch (HRW), «Η Θρησκευτική Ελευθερία και η Πρόσβαση σε Πολιτιστικές Εκδηλώσεις στην Τουρκία,» 2020.
[23] Avlaremoz, «Παρά τις Προκλήσεις και τις Καθυστερήσεις, Εορτάστηκε η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά στην Τραπεζούντα.»
[24] Human Rights Watch (HRW), «Η Θρησκευτική Ελευθερία και η Πρόσβαση σε Πολιτιστικές Εκδηλώσεις στην Τουρκία,» 2020.
[25] HyeTert, «Παρά τις Προκλήσεις και τις Καθυστερήσεις, Εορτάστηκε η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά στην Τραπεζούντα.»
[26] Avlaremoz, «Παρά τις Προκλήσεις και τις Καθυστερήσεις, Εορτάστηκε η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά στην Τραπεζούντα.»
[27] Travelertopia, «Χιλιετής Σιωπή: Οι Θρύλοι και τα Μυστικά της Μονής Σουμελά.»
[28] BirGün, «Πραγματοποιήθηκε Λειτουργία για την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά.»
[29] Avlaremoz, «Παρά τις Προκλήσεις και τις Καθυστερήσεις, Εορτάστηκε η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά στην Τραπεζούντα.»
[30] HyeTert, «Παρά τις Προκλήσεις και τις Καθυστερήσεις, Εορτάστηκε η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά στην Τραπεζούντα.»
[31] Cumhuriyet, «Θεία Λειτουργία για την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά.»
[32] BirGün, «Πραγματοποιήθηκε Λειτουργία για την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά.»
[33] Serbestiyet, «Η άδεια που έδωσε ο Ατατούρκ για τη Μονή Σουμελά.»
[34] Karar, «Η άδεια που έδωσε ο Ατατούρκ για τη Μονή Σουμελά.»
[35] Avlaremoz, «Παρά τις Προκλήσεις και τις Καθυστερήσεις, Εορτάστηκε η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά στην Τραπεζούντα.»
[36] Travelertopia, «Χιλιετής Σιωπή: Οι Θρύλοι και τα Μυστικά της Μονής Σουμελά.»
[37] Human Rights Watch (HRW), «Η Θρησκευτική Ελευθερία και η Πρόσβαση σε Πολιτιστικές Εκδηλώσεις στην Τουρκία,» 2020.
[38] Karar, «Η άδεια που έδωσε ο Ατατούρκ για τη Μονή Σουμελά.»
[39] Serbestiyet, «Η άδεια που έδωσε ο Ατατούρκ για τη Μονή Σουμελά.»
[40] Cumhuriyet, «Θεία Λειτουργία για την Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή Σουμελά.»
Γιάννης-Βασίλης Γιαϊλάλης
Ο Γιάννης-Βασίλης Γιαϊλάλης είναι ακτιβιστής υπέρ της ειρήνης και δημοσιογράφος στην Τουρκία. Είναι Τούρκος πολίτης ελληνικής καταγωγής, γεννημένος στην περιοχή Μπαφρά, στις ακτές του Εύξεινου Πόντου.
yannisvyaylali@gmail.com
