Ελλάδα−ελληνισμός−ελληνικότητα: ταυτότητα, προοπτικές, μέλλον
του Γιάννη Παπαδάκη*
Αν παραδεχτούμε ότι ελληνικός τρόπος σκέψης, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τον καθορίζουν και τον διαφοροποιούν από άλλους τρόπους σκέψης και πολιτισμού, είναι αναγκαίος για το μέλλον, τότε από τις απαντήσεις στα κρίσιμα ερωτήματα που δημιουργούνται απορρέουν εξίσου κρίσιμες ευθύνες. Στο κείμενο που ακολουθεί, χαρτογραφείται ο πυρήνας της ελληνότροπης σκέψης για να συνδεθεί με τους φυσικούς φορείς του: την Ελλάδα, τον ελληνισμό και την ελληνικότητα. Η προσέγγιση διευκολύνει την αναζήτηση κοινά αποδεκτών λύσεων με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αποφεύγοντας γενικότητες και αοριστολογίες. Πρόκειται για ένα θέμα ευρύ, περίπλοκο και ταυτόχρονα σημαντικό, το οποίο εστιάζει στον άνθρωπο διαχρονικά, υπερβαίνοντας σύνορα και εθνικότητες.
Η ελληνότροπη σκέψη, που οι Έλληνες πρώτοι και μόνοι κατέκτησαν από τον καιρό του Ηράκλειτου, είναι μια ιδιαίτερη συνθετική προσέγγιση η οποία αναζητεί την αρμονία εκείνη που αληθεύει βαθύτερα στην συνείδησή μας. Πρόκειται για την αρμονία που παράγει τη μέγιστη δυνατή εξηγησιμότητα (αλήθεια) στο συνειδησιακό μας πεδίο, τόσο ως προς τα φυσικά και ηθικά φαινόμενα, όσο και ως προς τις μεταξύ τους σχέσεις. Αυτή η κατάκτηση συχνά μας οδηγεί σε μια πιο τολμηρή, και γι’ αυτό πιο πολύπλοκη θεώρηση του κόσμου.
Η ελληνότροπη σκέψη απορρίπτει εξαρχής την απόλυτη καθολικότητα. Άλλωστε, η ίδια η έννοια της αρμονίας προϋποθέτει την διάσπαση του Ενός (νοείται αρμονία χωρίς συνδέσεις-αρμούς;) και την ταυτόχρονη απελευθέρωση −αντίστοιχων προς την διάσπαση αυτή− βαθμών ελευθερίας. Εδώ υπεισέρχονται οι εξίσου θεμελιώδεις έννοιες της τόλμης και του μέτρου, η ισορροπία των οποίων καθιστά εφικτή μια αρμονία που αληθεύει. Στην ελληνότροπη σκέψη, οι έννοιες τόλμη-μέτρο ισορροπούν αρμονικά (κυματικά-συνθετικά) μέσα σε ένα ευρύ πεδίο συνειδησιακής ελευθερίας ώστε να μεγιστοποιείται η αλήθεια, εννοούμενη εδώ τόσο ως τη βαθύτερη ερμηνεία των (φυσικών και ηθικών) φαινομένων και των σχέσεων που τα διέπουν.
Οι Έλληνες δεν έπαψαν ποτέ να συνθέτουν και να διαφοροποιούνται από τους υπόλοιπους λαούς. Ήδη από τους Μινωικούς χρόνους οι Έλληνες ταξιδεύουν συστηματικά ανά την οικουμένη, γνωρίζουν πολλούς τόπους, τρόπους και επηρεάζονται από άλλους πολιτισμούς. Πολύ μεταγενέστερα, έτσι περιγράφει ο Όμηρος στους πρώτους στίχους της Οδύσσειας τον θαλασσοδαρμένο ήρωά του, τον Οδυσσέα: πολλῶν δ’ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω.
Αυτή η ελληνότροπη σύνθεση συνεχίζεται αδιάλειπτα από τον Ηράκλειτο μέχρι σήμερα, από Έλληνες και μη, παράγοντας πολιτισμό με ανθρωποκεντρικά χαρακτηριστικά.
Ο τόπος της ελληνότροπης σκέψης δεν είναι οι μηχανισμοί της τεχνολογίας ή της αγοράς αλλά η ανθρώπινη συνείδηση που αναζητεί τις βαθύτερες αρμονίες που οδηγούν σε πληρέστερο νόημα ύπαρξης και ζωής. Ενώ, ιστορικά μιλώντας, άλλοι πολιτισμοί παγιδεύονται στατικά είτε στο «ευ» είτε στο «ζην», οι Έλληνες επιλέγουν να συνθέτουν κυματικά μεταξύ αυτών των δύο άκρων. Αξιώνουν ως τρόπο πολιτισμού το «ευ ζην», παρά το γεγονός ότι το «ευ ζην» είναι μια κατάσταση δυναμική, άρα και ενίοτε ασταθής. Η Δημοκρατία, η Φιλοσοφία, η Μουσική, η Γεωμετρία, η Αστρονομία, το Θέατρο είναι ελληνικές συνθέσεις, ελληνικοί Λόγοι (τρόποι αντίληψης και ιεράρχησης των φαινομένων και των μεταξύ τους σχέσεων), που στοχεύουν στην κατάκτηση μιας ιδιαίτερης αρμονίας σε κάθε γνωστικό πεδίο της ανθρώπινης συνείδησης.
Η ελληνότροπη σκέψη αναζητεί με υπομονή, επιμονή, με συστηματικότητα και πάθος αυτή την ιδιαίτερη «κρυμμένη» αρμονία. Την αναζητεί, την προσδιορίζει, συνθέτει μοναδικό πολιτισμό πάνω σε αυτή και την ανάγει σε μια υψηλή πανανθρώπινη πνευματική κατάκτηση που σπάει τα στεγανά χώρου και χρόνου. Αυτός είναι ο λόγος που η ελληνότροπη σκέψη, όπως την περιγράψαμε, είναι ένας κρίσιμος, και για αυτό αναγκαίος, εξισορροπητικός παράγοντας στο παγκόσμιο πολιτισμικό πεδίο. Αν εκλείψει ως δυνατότητα η ελληνότροπη σκέψη, τότε οι πολιτισμοί κινδυνεύουν να πολωθούν τρεπόμενοι είτε προς ένα ουτοπικό, οργανικά ανυπόστατο «ευ», είτε προς ένα υλικά υπερεπαρκές αλλά υπαρξιακά ανυπόφορο «ζην».
Η πανανθρώπινη εμβέλεια της ελληνότροπης σκέψης, σε βάθος χιλιετηρίδων, είναι μια συμβολή που υπερβαίνει κατά πολύ την αντιληπτική σφαίρα που άπτεται του αμιγώς ελληνικού κόσμου, υπερβαίνοντας γλώσσα, γεωγραφικά σύνορα και πολιτιστικές παραδόσεις. Έχει αναχθεί σε μια πολυπολιτισμική συνθετική διαδικασία μέσα από τη συνεχή αναζήτηση, ανάπτυξη, σύγκλιση και σύνθεση Λόγων.
Σε λίγους μήνες, οι ΗΠΑ θα γιορτάσουν 250 έτη από την ίδρυση της εθνικής ανεξαρτησίας τους, που έλαβε χώρα το 1776, αρχικά με την περίφημη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (Declaration of Independence) από την Αγγλική κυριαρχία, για να οριστικοποιηθεί το 1789 με το αμερικανικό σύνταγμα, αν και από το 1777 είχαν υιοθετηθεί άρθρα για την δημιουργία συνομοσπονδίας (confederation) αποτελούμενης από 13 πολιτείες. Η αμερικανική δημοκρατία είναι φυσική συνέχεια της σύνθεσης που πρώτοι οι Έλληνες τόλμησαν να εφαρμόσουν στην Αθήνα το 507 π.Χ. με τον Κλεισθένη, η οποία είχε αρχίσει από τον 6ο αιώνα με τον Σόλωνα.
Οι Έλληνες απέδειξαν ότι υπάρχει τρόπος για μια ελεύθερη κοινωνία πολιτών να αυτοκυβερνείται, κάτι εντελώς ασύλληπτο και άκρως επικίνδυνο για την εποχή. Άραγε, πού θα βρισκόμασταν σήμερα όλοι εμείς, αν οι Έλληνες πριν 25 αιώνες δεν είχαν τολμήσει να κάνουν πράξη αυτή την «παράλογη» σύνθεση; Ακόμα και σήμερα, η Δημοκρατία είναι άπιαστο όνειρο για πολλούς λαούς, ενώ για άλλους είναι ζωτική εθνική υπόθεση που απαιτεί αγώνες, συνεχή εγρήγορση και θυσίες, μικρές και μεγάλες. Με τη δημοκρατία, οι Έλληνες όχι μόνο απέρριψαν τα κυρίαρχα μοντέλα διακυβέρνησης, πχ. των Αιγυπτίων ή των Περσών, υιοθέτησαν έναν ιδιαίτερο τρόπο ιεράρχησης και αρμονικής ισορροπίας ατομικών και συλλογικών προτεραιοτήτων που δεν βρίσκει ανάλογό του στον φυσικό κόσμο. Άνοιξαν έναν νέο δρόμο για τον άνθρωπο και έκαναν τα πρώτα γενναία βήματα με τόλμη, μέτρο και με άσβηστο πάθος για ελευθερία. Πολλοί ιστορικοί συμφωνούν ότι μόνο μια δημοκρατική Αθήνα θα μπορούσε να φέρει εις πέρας την δημιουργία ενός τόσο δαπανηρού και περίπλοκου στόλου, και να αλλάξει μέσω αυτού την ροή της Ιστορίας. Αν δεν είχαν προηγηθεί αυτά, καθώς και άλλα «παράλογα», όσα διαπραγματευόμαστε εδώ στερούνται νοήματος και λόγου ύπαρξης. Από την μακροχρόνια ιστορική πορεία των μεγάλων πνευματικών κατακτήσεων των Ελλήνων διδασκόμαστε ότι ακριβώς επειδή οι βαθύτερες αρμονίες είναι κρυμμένες (Ηράκλειτος), οι Λόγοι που τείνουν να τις αποκαλύψουν και να τις φέρουν στο φως −από ένα βάθος και πέρα− συγκλίνουν αντί να αποκλίνουν, συνθέτοντας έναν μοναδικό πολιτισμό με πανανθρώπινη εμβέλεια.
Η ελληνότροπη σύνθεση πολιτισμού που άρχισε με τον Όμηρο, τον Ηράκλειτο, τον Πυθαγόρα, τον Δημόκριτο, τον Πλάτωνα, τον Σωκράτη, τον Αριστοτέλη, τον Σόλωνα, τον Λυκούργο, τον Περικλή, τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη, τη Σαπφώ, τον Ηρόδοτο, τον Θουκυδίδη και τόσους άλλους γίγαντες του πνεύματος, ευτυχώς συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Το Βυζάντιο, η ελληνορθόδοξη χριστιανική παράδοση, το δημοτικό τραγούδι, η επανάσταση και οι ήρωες του 1821 καθώς και των μετέπειτα εθνικών αγώνων για εθνική ανεξαρτησία και ελευθερία είναι ανεξάντλητες δεξαμενές έμπνευσης και ανοιχτών πεδίων σύνθεσης του μέλλοντος με αφετηρία το παρόν και πολύτιμη παρακαταθήκη το παρελθόν.
Πολύτιμο πεδίο, εξίσου ανοιχτό σε μια ελληνότροπη σύνθεση για την κατάκτηση μιας αρμονίας που οδηγεί σε μια βαθύτερη κατανόηση του κόσμου και του ανθρώπου μέσα σε αυτόν, αποτελεί και το έργο σύγχρονων Ελλήνων διανοητών, όπως ο Γιώργος Σεφέρης, ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Χρήστος Γιανναράς, ο Στέλιος Ράμφος, ο Θεόδωρος Ζιάκας και άλλοι.
Στο πεδίο του μουσικού λόγου, μεγάλοι σύγχρονοι Έλληνες συνθέτες όπως ο Μάνος Χατζηδάκις, ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Γιάννης Μαρκόπουλος λειτουργούν επίσης πολυδιάστατα. Ο λόγος τους δεν είναι μόνο μουσικός ή συνθετικός, είναι ποιητικός, φιλοσοφικός και ιστορικός. Συγκλίνει σε ένα παρόν που αναζητεί συζεύξεις με το μέλλον που αληθεύουν συνειδησιακά, είτε με την «επιστροφή στις ρίζες» (Μαρκόπουλος), είτε με την «οδό Ονείρων» (Χατζηδάκις), είτε με την «συμπαντική αρμονία» (Θεοδωράκης). Μερικές παράγραφοι δεν αρκούν για να γίνει πλήρης ανάπτυξη των παραπάνω. Στο τέλος του κειμένου, παραθέτω μερικές βοηθητικές παραπομπές για όποιον ενδιαφέρεται να εμβαθύνει περισσότερο.
Την ιδιαιτερότητα της ελληνότροπης πολιτισμικής προσέγγισης αποτυπώνει σε μεταγενέστερα τραγούδια του και ο Διονύσης Σαββόπουλος, εξυμνώντας τον αδιάλειπτα συνθετικό της χαρακτήρα (κι είτε με τις αρχαιότητες/είτε με ορθοδοξία/των Eλλήνων οι κοινότητες/φτιάχνουν άλλο γαλαξία) και ακτινογραφώντας την πολιτική πραγματικότητα (τι να φταίει η Bουλή/τι να φταιν οι εκπρόσωποι/έρημοι και απρόσωποι βρε/αν πονάει η κεφαλή/φταίει η απρόσωπη αγάπη που ‘χε βρει).
Ο Οδυσσέας Ελύτης, σε μια συνέντευξή του το 1979, το ίδιο έτος που έλαβε το βραβείο Νόμπελ, είχε πει: είμαι απαισιόδοξος για το άμεσο παρόν, αλλά αισιόδοξος για το μέλλον. Η φράση, αν και κοινότυπη, μου εντυπώθηκε αν και δεν μπορούσα να καταλάβω γιατί το έλεγε ή πώς το εννοούσε. Ήμουν βέβαιος όμως ότι η οπτική του αυτή θα επαναλαμβανόταν στο έργο του, ώστε μελετώντας το και εμβαθύνοντας σε αυτό, εν καιρώ, θα καταλάβαινα τί ήθελε να πει. Το έργο του Ελύτη αποκαλύπτει όλες τις πτυχές της ψυχικής έντασης που νιώθει ο ποιητής-δημιουργός-συνθέτης καθώς προσπαθεί να πατήσει στο παρόν για να γεφυρώσει το πριν με το μετά, το τωρινό με το παντοτινό, αφήνοντας σε όλους εμάς μια σπίθα γεύσης εκείνου που υπολείπεται για να μετουσιωθεί το όνειρο σε πραγματικότητα. Γνώριζε καλά ο Ελύτης ότι η συνθετική λειτουργία της ελληνότροπης σκέψης δεν υπακούει στους νόμους της αγοράς, της τεχνολογίας και της ταχύτητας. Με την εντιμότητα και την καθαρότητα νου που τον διέκρινε, μας ομολογεί: ζω για τότε που δεν θα υπάρχω.
Επιστρέφω στην φράση του Ελύτη, διότι εκφράζει πια αυτούσια και τα δικά μου αισθήματα. Με μια σημαντική όμως διαφορά: αρνούμαι να αναγνωρίσω στον εαυτό μου και στη γενιά μου την πολυτέλεια να ισχυριστούμε ότι το παρόν είναι εκτός παιχνιδιού. Ενώ δεν αισιοδοξώ για το άμεσο παρόν, του αναγνωρίζω το σημαντικό πλεονέκτημα που μας δίνει η πρόσβαση στις ιδέες και το έργο των μεγάλων διανοητών της ελληνότροπης σκέψης. Ας μελετήσουμε λοιπόν σε βάθος τις ιδέες τους, ώστε να τολμήσουμε τις συνθέσεις που απαιτούνται για το μέλλον. Να το εκφράσω και αλλιώς: δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να επανεφεύρουμε τον τροχό, να τον προσαρμόσουμε στα μέτρα μας, ξανά και ξανά, ή να τον κόψουμε σε κομματάκια, μεταφορικά μιλώντας, για να τον χωνέψουμε ευκολότερα. Ας δεχτούμε την άβολη αλήθεια ότι τα βασικά δομικά υλικά που απαιτούνται είναι στη διάθεσή μας και αυτό που απομένει είναι η αναζήτηση της σωστής αρμονίας τόλμης-μέτρου ώστε να επιτευχθεί μια νέα ελληνότροπη σύνθεση που να αληθεύει στο μέλλον. Δύσκολο αλλά όχι ακατόρθωτο. Ακατόρθωτο θα ήταν αν δεν είχαν προηγηθεί όλοι αυτοί οι μεγάλοι πνευματικοί αιμοδότες της ελληνότροπης σκέψης. Όμως, άλλη η ευθύνη της γενιάς που έπεται από όλων όσων προηγούνται.
Ανέφερα προηγουμένως ότι η ελληνότροπη σκέψη παράγει μια αρμονική σύνθεση που στηρίζεται στη σύγκλιση των Λόγων στο συνειδησιακό πεδίο. Υπερβαίνει αντιθέσεις για να γεφυρώσει έννοιες και να παράγει αρμονία μέσα από αυτή τη «αντιφατική σύνθεση», στο φυσικό και ηθικό πεδίο. Από την σύνθεση αυτή αναδύεται μια απλούστερη αλλά καθόλου απλουστευτική αντίληψη του κόσμου. Είτε εμβαθύνουμε στην «βεβαιότητα της αβεβαιότητας» που μας διδάσκει η σύγχρονη Φυσική, είτε θεωρούμε ότι το γνωστό «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» συμπυκνώνει την γνωσιολογική κβαντικότητα (αντίστοιχης της ενεργειακής στο σύμπαν), είτε αναζητούμε τα ηθικά (συνειδησιακά) ανάλογα των τριών νόμων της Θερμοδυναμικής, είτε ερευνούμε τον κοινό τόπο μεταξύ του «γεννηθήτω φως» της Γένεσης και του Big Bang της κοσμολογίας, η ελληνότροπη σκέψη τολμάει να αναζητήσει νέο νόημα μέσα από συγκλίνουσες αλήθειες, σε χώρους και πεδία που άλλοι τρόποι σκέψης δεν τολμούν, δεν δέχονται ή δεν μπορούν να το πράξουν. Η ελληνότροπη σκέψη παράγει νόημα και αρμονία που αληθεύει εκεί όπου ακόμα και οι πιο εκλεπτυσμένες και εξελιγμένες εκδοχές άλλων τρόπων αποτυγχάνουν.
Ποιοι όμως είναι οι φυσικοί φορείς της ελληνότροπης σκέψης όπως την σκιαγραφήσαμε παραπάνω; Απαντούμε: η Ελλάδα προσδιορίζει το «πού;», ο ελληνισμός το «ποιος;», η ελληνικότητα το «πώς;».
Η Ελλάδα, ο ελληνισμός και η ελληνικότητα είναι κατ’ αντιστοιχία ο φυσικός τόπος, το (ατομικό και κοινωνικό) υποκείμενο και τα ιδιαίτερα νοητικά χαρακτηριστικά που προσδίδουν στην ελληνότροπη σκέψη την δυνατότητα να παράγει πολιτισμό συνθετικά, μέσα από το παρελθόν, παρόν και μέλλον. Η Ελλάδα, ο ελληνισμός και η ελληνικότητα αποτελούν το φυσικό και ηθικό οξυγόνο της ελληνότροπης σκέψης, είναι οι αιμοδότες της ιδιαίτερης ελληνικής ματιάς στον φυσικό και ηθικό κόσμο. Αν ο ομφάλιος αυτός λώρος κοπεί, εκλείπει και η δυνατότητα σύνθεσης αρμονίας με ισχυρές αξιώσεις εξηγησιμότητας και αλήθειας στο συνειδησιακό πεδίο του ανθρώπου.
Η αντιστροφή της αναγκαίας αυτής συνθήκης οριοθετεί τον χώρο του ικανού, ανοίγοντας νέα μέτωπα ερωτήσεων −και ευθυνών− για όλους μας, στο βαθμό που ο καθένας από εμάς αποδέχεται την ορθότητά τους. Ποια Ελλάδα λοιπόν, ποιος ελληνισμός και ποια ελληνικότητα οξυγονώνουν πλουσιότερα την ελληνότροπη σκέψη ώστε να ωφεληθούν με τη σειρά τους από αυτή; Σε ποια Ελλάδα και με τί είδους ελληνισμό και ελληνικότητα μπορεί να διαφυλαχθεί, να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί καλύτερα η ελληνότροπη σκέψη, ώστε η συνθετική αρμονία που την χαρακτηρίζει να αναχθεί και πάλι σε κύρια διαφοροποιό συνιστώσα του ελληνικού πολιτισμού;
Ας επαναλάβω πως δεν χρειάζεται να αναζητήσουμε ή να εφεύρουμε νέες απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά. Είναι αδιανόητο η ζητούμενη ταυτότητα της Ελλάδας και της ελληνικότητας που οξυγονώνει σωστότερα την ελληνότροπη σκέψη να είναι ασύμβατη με την «αόριστη Ελλάδα» του Χρήστου Γιανναρά ή με την «χρυσή χώρα της Λιγοσύνης» του Οδυσσέα Ελύτη. Αν αποδελτιώσουμε με σοβαρότητα το έργο των μεγαλύτερων Ελλήνων στοχαστών, η σωστή ταυτότητα της Ελλάδας και της ελληνικότητας θα σχηματιστεί καθαρά και θα λάμψει στην αντίληψή μας ως ιδεότυπος και ως εθνικός προορισμός.
Το ίδιο οφείλουμε να πράξουμε και για την ελληνικότητα. Νοείται να μην έχει γίνει μια εθνική προσπάθεια για να διευκολύνουμε όλους τους ομογενείς τρίτης και τέταρτης γενιάς, που επί χρόνια προσπαθούν να πείσουν την ελληνική γραφειοκρατία ότι πληρούν τις αναγκαίες συνθήκες για να πάρουν την Ελληνική υπηκοότητα;
Με ποια λογική ανάγουμε το δημογραφικό σε εθνικά υπαρξιακό ζήτημα, χωρίς να αναζητούμε σοβαρές λύσεις που επαναθέτουν τον ελληνισμό στις βάσεις που θα έπρεπε να έχουν τεθεί ευθύς εξαρχής; Νοείται να μην έχει γίνει καμία σοβαρή προσπάθεια για να προσελκυσθούν δωρεές με ευνοϊκούς φορολογικούς όρους από ομογενείς Έλληνες προς την Ελλάδα, όπως γίνεται στις ΗΠΑ και αλλού, ώστε να ενταθούν οι προσπάθειες ενίσχυσης της Ελλάδας, του ελληνισμού και της ελληνικότητας; Αντί να αφαιρούμε συνεχώς τους θανάτους από τις γεννήσεις και να ανακυκλώνουμε τα ίδια και τα ίδια για το οξύ δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδας, ας εστιάσουμε επιτέλους στο συστηματικό πλάτεμα και βάθεμα του ελληνισμού, όπου και αν βρίσκεται.
Νοείται να μην γίνεται μια συστηματική και συντονισμένη προσπάθεια εμβάθυνσης και εξυγίανσης της δημοκρατίας στην Ελλάδα, δεδομένης της επερχόμενης συνταγματικής μεταρρύθμισης; Υπάρχει άραγε κάποιος Έλληνας που να πιστεύει ότι για να επιτευχθούν όλα αυτά απαιτείται λιγότερη δημοκρατία; Λιγότερη συνταγματικά θεσμοθετημένη υπευθυνότητα από το κράτος και τους πολιτικούς ιθύνοντες; Λιγότερη διαφάνεια; Ακόμα πιο έμμεση αντιπροσώπευση; Αύξηση του −ήδη υπερβολικά μεγάλου− αριθμού των βουλευτών; Απουσία συνταγματικών δικλείδων ασφαλείας ως προς το επίπεδο μελλοντικού εθνικού χρέους σε καιρό ειρήνης, ή ως προς το επίπεδο χρέους των πολιτικών κομμάτων; Χωρίς μια συνεχή, αντικειμενικά μετρήσιμη και διαφανή αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας του κράτους ως προς την διαχείριση εθνικών πόρων και την πρόοδο στην υλοποίηση στρατηγικών εθνικών προτεραιοτήτων;
Εφόσον επιθυμούμε διακαώς να καταργηθεί το «βαθύ κράτος» με τις γνωστές διαχειριστικές του αγκυλώσεις και διαπλοκές, ας απαιτήσουμε τον πλήρη, απόλυτο και ταχύ εκσυγχρονισμό του με χρήση των τελευταίων τεχνολογιών, συμπεριλαμβανομένης και της τεχνητής νοημοσύνης. Νοείται ενίσχυση της Ελλάδας και του ελληνισμού χωρίς την άμεση και ευρεία υιοθέτηση σύγχρονων και ασφαλών επικοινωνιακών τεχνολογιών για τον εμπλουτισμό, την συστηματική και αποτελεσματική αποκέντρωση, την συχνότερη και αμεσότερη παρέμβαση των πολιτών σε τοπικές και κεντρικές αποφάσεις που τους αφορούν; Νοείται να μην απαιτούμε εμφατικά την υγιή και απρόσκοπτη λειτουργία της δημοκρατίας, τόσο σε επίπεδο κοινότητας-πόλης όσο και σε κεντρική κλίμακα;
Γιατί οι βουλευτικές εκλογές να μην γίνονται κλιμακωτά και στην Ελλάδα, όπως οι εκλογές γερουσιαστών στις ΗΠΑ, ώστε από την μια πλευρά να αποτυπώνεται πιο συχνά η λαϊκή βούληση στην σύνθεση της νομοθετικής εξουσίας, και από την άλλη να ενισχύεται η σταθερότητα, η συνέχεια και η συνέπεια του έργου και των νομοθετικών προτεραιοτήτων της ελληνικής Βουλής; Μια υγιής δημοκρατία ωφελείται από την ενδυνάμωση, την ανεξαρτησία και την αποτελεσματικότητα της εκτελεστικής, της νομοθετικής και της δικαστικής εξουσίας. Είναι απαραίτητη η ύπαρξη αδιάβλητων μηχανισμών που να διασφαλίζουν, πέρα από κάθε αμφιβολία, τις αναγκαίες συνθήκες για την απρόσκοπτη λειτουργία τους.
Κοινοβούλιο και σύνταγμα διαθέτουν η Κίνα και η Ρωσία. Νόμοι ψηφίζονται και εκλογές γίνονται. Όμως, η τόλμη και το μέτρο ισορροπούν σε πολύ διαφορετικά πεδία ελευθερίας, με εντελώς διαφορετικές αξιώσεις ιεράρχησης και διαχείρισης των ανθρώπινων δυνατοτήτων και αναγκών, όσο και των σχέσεων που τις διέπουν. Με αποτέλεσμα, η κάθε κοινωνία να αναπτύσσει διαφορετικό πολιτισμό. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο πολιτισμός της Κίνας ή της Ρωσίας είναι ανώτερος ή κατώτερος από αυτόν της Ελλάδας. Εφόσον όμως μας ενδιαφέρει πρωταρχικά η ελληνότροπη σκέψη είμαστε υποχρεωμένοι να εξετάσουμε προσεκτικά το εύρος του πεδίου ελευθερίας μέσα στο οποίο τόλμη και μέτρο καλούνται να ισορροπήσουν αρμονικά για να παράγουν πολιτισμό. Οι αξιώσεις των Ελλήνων ως προς την αρμονία είναι, όπως είπαμε και παραπάνω, εντελώς ιδιαίτερες, γι’ αυτό άλλωστε και ο πολιτισμός που παράγουν, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο αντιλαμβάνονται και ιεραρχούν προτεραιότητες, και συναποφασίζουν γι’ αυτές, παραμένει μοναδικά ανθρωποκεντρικός.
Τα παραπάνω αποτελούν το «θεωρητικό μίνιμουμ» των λύσεων που απαιτούνται σε ελληνική κλίμακα. Η Ελλάδα δεν οφείλει μόνο να τα πράξει όλα αυτά, και μάλιστα με σοβαρότητα και αίσθηση του επείγοντος, αλλά να αναλάβει πρωταρχικό ρόλο ως ένας από τους θεματοφύλακες της υγείας της Δημοκρατίας, δεδομένου ότι μια άρρωστη, υπερχρεωμένη, διαπλεκόμενη, συναλλακτική και ακρωτηριασμένη δημοκρατία, οπουδήποτε και αν βρίσκεται γεωγραφικά, αδυνατεί να αρθρώσει ελληνότροπη σκέψη, άρα δεν μπορεί να μετέχει ή να παράγει ανθρωποκεντρικό πολιτισμό. Αν η Ελλάδα δεν το κάνει αυτό, θα χάσει σταδιακά τον ρόλο της ως φυσική κοιτίδα της ελληνότροπης σκέψης. Την σκυτάλη θα πάρουν άλλες χώρες που εκτιμούν περισσότερο και εφαρμόζουν πιο ουσιαστικά την ελληνότροπη προσέγγιση στον τρόπο πολιτισμού τους. Ούτως ή άλλως, η ελληνότροπη σκέψη θα εξακολουθήσει να υπάρχει, όσο υπάρχουν οι μεγάλες κατακτήσεις των Ελλήνων στις βιβλιοθήκες και στις συνειδήσεις των ανθρώπων που τις κάνουν πράξη καθημερινά. Είναι πολύ ενθαρρυντικό να βλέπεις νέους ανθρώπους να ανακαλύπτουν την ιδιαίτερη οπτική των Ελλήνων και να συνεχίζουν, με τον δικό τους τρόπο, να αναζητούν την αρμονία που αληθεύει στις συνειδήσεις τους. Από αυτούς αντλώ την αισιοδοξία μου για το μέλλον.
Η ελληνότροπη σκέψη δεν κάνει διαχωρισμό σε εθνότητες διότι αναζητεί νόημα πέρα από τεχνητούς διαχωρισμούς, όσο βολικοί και αν είναι αυτοί. Ένας τυχαίος Κινέζος χωρικός που επιμένει να αναζητά την αρμονία με κριτήρια ελληνότροπα είναι πιο «Έλληνας» από έναν (καθόλου τυχαίο) ένοικο μιας ελλαδικής πολυκατοικίας που εξαντλεί τον ελεύθερο χρόνο του βλέποντας τηλεόραση. Το ίδιο συμβαίνει με έναν Γιαπωνέζο που προσεύχεται σιωπηλά μέσα σε έναν ναό Σίντο και έναν «Έλληνα» που πάει στην εκκλησία μόνο και μόνο για να τον προσέξουν οι άλλοι. Ή με τον ξένο επισκέπτη που καταξοδεύεται για να ταξιδέψει από το άλλο άκρο του πλανήτη με τα παιδιά του για να προσκυνήσουν τον Παρθενώνα και τα πανανθρώπινα ιδεώδη που αντιπροσωπεύει. Ενώ ο «Έλληνας» το αναβάλλει συνεχώς, με επιχείρημα το αμίμητο «δε βαριέσαι, τί να ανεβαίνουμε στην Ακρόπολη τώρα, κι αύριο μέρα του Θεού είναι…»
Τα παραδείγματα είναι ενδεικτικά, για να τονιστεί ότι η δύναμη της ελληνότροπης σκέψης έγκειται στο ότι κατακτάται, δεν κληρονομείται ούτε συσκευάζεται σε κονσερβοκούτι. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως μειονέκτημα, με την έννοια ότι συχνά η υιοθέτηση της ελληνότροπης σκέψης «κοστίζει» περισσότερο σε χρόνο και προσπάθεια. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με τα φρέσκα τρόφιμα μέσα σε ένα σούπερ μάρκετ όπου η διοίκησή του επιλέγει να τα αντικαταστήσει με φτηνότερα, τυποποιημένα προϊόντα με μακρινές ημερομηνίες λήξης. Όπου όμως απουσιάζουν τα φρέσκα τρόφιμα απουσιάζει η δυνατότητα υγιεινής διατροφής. Η επιχειρηματική αποτελεσματικότητα και η κερδοφορία μπορεί να έχει μεγιστοποιηθεί, όμως η τόλμη έχει μηδενιστεί, το μέτρο έχει καταστρατηγηθεί, και μαζί του κάθε δυνατότητα σύνθεσης αρμονίας με αξιώσεις αληθινού διατροφικού νοήματος μέσα σε ένα ευρύ πεδίο ζωτικής ελευθερίας.
Νοείται ελληνότροπη σκέψη χωρίς την δυνατότητα ενός αρμονικού κυματισμού (μηχανισμού απόδοσης και άντλησης ενέργειας) μεταξύ σωματικής-οργανικής και νοητικής-πνευματικής φύσης του ανθρώπου;
Η ελληνικότητα είναι ιδιότητα κυματική-ενεργειακή, δεν εμφιαλώνεται για να μπει στο ψυγείο ή το ράφι. Ανήκει σε όποιον τολμά να την ενεργοποιεί σωστά, αρχικά εντός του και μετέπειτα γύρω του. Αν δεν αντιληφθούμε έγκαιρα τί σημαίνει αυτό, μένοντας στα γνωστά κλισέ του τύπου «η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας είναι ο πολιτισμός της» πάει, χάσαμε δέντρο και δάσος. Και γινόμαστε εύκολη τροφή στην αδηφάγο μηχανή παραγωγής ενός παγκόσμιου πολιτισμικού «κιμά».
Με την ίδια λογική, δεν νοείται ελληνότροπη σκέψη χωρίς σχολεία που να κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον των νέων. Πώς είναι δυνατόν, ένα μεγαλοφυές σύστημα μετάδοσης γνώσης και σοφίας, μέσω της ελληνικής γλώσσας, ενός επικοινωνιακού εργαλείου που ανά τους αιώνες έχει τελειοποιηθεί σε θαυμαστό βαθμό για τον σκοπό αυτό −ακόμα μια πρωτοποριακή κατάκτηση των Ελλήνων− που ονομάστηκε «σχολείο» ακριβώς διότι άξιζε να πηγαίνει κάποιος εκεί στον ελεύθερο χρόνο του (σχολή) για να πλατύνει τους γνωστικούς ορίζοντές του, να έχει καταντήσει καταναγκαστική αγγαρεία; Υπάρχει μεγάλη απόσταση από τον ενθουσιασμό που ένιωθαν οι μαθητές ακούγοντας τον Σωκράτη και εκείνου που αισθάνεται ένας σημερινός μαθητής −ελληνικού ή αμερικάνικου− δημόσιου σχολείου. Νοείται ελληνότροπη σκέψη αν η απόσταση αυτή δεν μηδενιστεί, ιδιαίτερα στους νέους; Νοείται ένα εκπαιδευτικό σύστημα που εστιάζει έμμονα στο «τί;» και το «πώς;» ενώ αγνοεί εμφατικά το «γιατί;» και αποφεύγει μετά βδελυγμίας το «γιατί όχι;» Έχουμε καταλήξει να ανακυκλώνουμε τα έτοιμα και τα τυποποιημένα, με κριτήριο επιτυχίας την κάλυψη ύλης για τις εξετάσεις. Δυστυχώς, η συστηματική απουσία παιδείας έχει ευρύτερο αντίκτυπο στην κοινωνία. Ενώ αρχίσαμε την πνευματική μας διατροφή με φρέσκιες ιδέες και υγιή προβληματισμό, καταλήξαμε στις κονσέρβες και την ξηρά τροφή που με χαρά μας σερβίρουν καθημερινά τα ΜΜΕ και τα λεγόμενα «μέσα κοινωνικής δικτύωσης».
Η απογοήτευση που ένιωσε ο Σωκράτης όταν ρώτησε τους φυσικούς φιλόσοφους να του πουν γιατί πίστευαν ότι η δική τους θεωρία δημιουργίας του κόσμου είναι η πιο σωστή, τον οδήγησε στην διαπίστωση ότι η αλήθεια κρύβεται αλλού, άρα πρέπει να αναζητηθεί αλλιώς, με κριτήριο την εσωτερική αρμονία που παράγεται στο πεδίο της ανθρώπινης συνείδησης. Διότι, κατά τους Έλληνες, δεν νοείται αλήθεια που οδηγεί τον άνθρωπο σε μια κατάσταση μόνιμης συνειδησιακής δυσαρμονίας. Αυτή είναι η πρόκληση και η πρόσκληση που απευθύνει η ελληνότροπη σκέψη σε κάθε άνθρωπο, Έλληνα ή μη. Αν ανταποκριθούμε και την ενεργοποιήσουμε σωστά, το όφελος θα είναι μεγάλο.
Σκιαγράφησα τα χαρακτηριστικά της Ελλάδας, του ελληνισμού και της ελληνικότητας που τροφοδοτούν την ιδιαίτερη συνθετική ικανότητα η οποία από καταβολής χρόνου χαρακτήριζε την ελληνική σκέψη. Δεν εκπλήττει ότι η σωστή καλλιέργεια και ανάπτυξη αυτών των χαρακτηριστικών προϋποθέτει γνώση της ελληνότροπης σκέψης. Πώς θα μπορούσε άλλωστε να συμβεί διαφορετικά; Ευτυχώς όμως, αυτό σημαίνει ότι οφείλουμε να δράσουμε εμείς οι ίδιοι, αντί να αναμένουμε χάρες και θαύματα από ουρανοκατέβατους σωτήρες. Ο χρόνος δεν μας ευνοεί: η Ελλάδα ως φυσικός χώρος δέχεται συνεχείς γεωπολιτικές πιέσεις, ο ελληνισμός συρρικνώνεται, η ελληνικότητα ως ιδιαίτερος τρόπος πολιτισμού διαχέεται χωρίς όραμα μέσα σε έναν ωκεανό καταναλωτικής αμορφίας.
Ας ενεργοποιηθούμε λοιπόν στο παρόν για να γεφυρώσουμε το μέλλον με το παρελθόν, με συστηματικότητα, σοβαρότητα, αίσθηση του επείγοντος και ταυτόχρονη επίγνωση της ισχυρής ταυτότητας και της θέσης του ανθρωποκεντρικού πολιτισμού και του ιδιαίτερου τρόπου σκέψης μας, ως απαραίτητους εξισορροπητικούς παράγοντες στο παγκόσμιο πολιτισμικό γίγνεσθαι. Και μάλιστα σε μια εποχή όπου η απάντηση στο ερώτημα «τί σημαίνει να είναι κάποιος άνθρωπος;» οφείλει, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, να δοθεί μέσα από την αρμονική ανθρωποκεντρική σύνθεση της διαχρονικής ελληνότροπης σκέψης, και όχι από αλγορίθμους. Πολλά θα κριθούν από την απάντηση που θα δώσουμε όσο και από τον τρόπο που θα υιοθετήσουμε για τον σχηματισμό της.
Η ιστορία μάς διδάσκει ότι αν ο άνθρωπος επιλέξει να σκεφτεί ελληνότροπα, βρίσκει την αρμονική σύνθεση που αληθεύει στην συνείδησή του. Σύντομα η ελληνότροπη σκέψη θα αναχθεί από βέλτιστη σε αναγκαία επιλογή εύρεσης αποδεκτών τρόπων συνύπαρξης του ανθρώπου, για πρώτη φορά στην ιστορία του, με μορφώματα κατά πολύ ανώτερα από αυτόν, οργανικά και νοητικά. Ας αφουγκραστούμε σωστά τις προκλήσεις του μέλλοντος, άμεσου και απώτερου, για να τολμήσουμε και πάλι να συνθέσουμε, ατομικά και συλλογικά, νόημα πολιτισμού που αληθεύει στις συνειδήσεις όλων μας. Για το καλό μας και για το καλό του ανθρώπου γενικότερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Οι περισσότερες από τις ιδέες και έννοιες που αναφέρονται στο κείμενο υπάρχουν, σε πρώιμη ή εξελιγμένη μορφή, στο βιβλίο μου Με απλωτές ελληνότροπες (Θερμαϊκός, 2022). Δεύτερος λόγος που το συνιστώ είναι η εκτενής και σχολιασμένη βιβλιογραφία, έκτασης 42 σελίδων, στην οποία αναφέρονται όλες οι πηγές αναλυτικά. Υπάρχουν αναλυτικές αναφορές στο έργο των Σεφέρη, Ελύτη, Γιανναρά, Ράμφου, Ζιάκα, Λιαντίνη και άλλων σημαντικών Ελλήνων διανοητών.
[2] Η «αόριστη Ελλάδα» του Χρήστου Γιανναρά υπάρχει ευτυχώς διάχυτη στο έργο του, πχ. τέλος του βιβλίου του Αόριστη Ελλάδα: κονσέρτο για δυο αποδημίες (εκδ. Δόμος, 1999) και αλλού. Η σκέψη του και το έργο του είναι πηγές έμπνευσης και σοφίας, ο δε χειρισμός του λόγου υποδειγματικός. Υπάρχει πληθώρα αναφορών-παραπομπών και εκτεταμένων βιβλιογραφικών σχολίων για τον Γιανναρά στο [1] (σελ. 492-494) καθώς και στο κυρίως κείμενο του βιβλίου (βλ. ευρετήριο σελ. 463). Χαρακτηριστικά, σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα «Καθημερινή» (17/11/2013) με τίτλο «Ανεπαισθήτως από την Ιστορίαν έξω», αναφέρει: «Τον ελληνικό “τρόπο” τον χρειάζεται το ανθρώπινο είδος – κάποιοι κάποτε οπωσδήποτε θα τον ξαναβρούν. Όσοι αφυπνιστούν στην ανάγκη για προτεραιότητα της αλήθειας απέναντι στη χρησιμότητα, της “σχέσης” απέναντι στη σύμβαση, της “μετοχής” απέναντι στο δικαίωμα. Αυτοί θα συνεχίσουν την παρουσία της ελληνικότητας στον ιστορικό στίβο.» Και αλλού: «Μη χάνουμε πολύτιμα της προσωπικής ζωής μας χρόνια δίχως την επίγνωση, ότι η ελληνικότητα είναι προσωπική ανακάλυψη, είναι έρωτας, όχι δεδομένη καταγωγή. Ότι αξίζει να τη ζήσεις, όποιος ηλίθιος ή απατεώνας κι αν σε κυβερνάει, μεθώντας με τη γλώσσα της, αφομοιώνοντας την αρχοντιά της ιστορίας της, έκθαμβος συνεχώς με το αποκαλυπτικό κάλλος της Τέχνης της, ερωτευμένος ακατάπαυστα με τη σοφία που ενηλικίωσε την ανθρώπινη αναζήτηση. Δεν είναι φυγή η προσωπική ανακάλυψη της ελληνικότητας. Είναι δρομοδείχτης». ([1], σελ. 494). Δεν παρέλειπε ο Γιανναράς να τονίζει την απαίτηση του ελληνικού τρόπου για την σύνθεση Λόγου που αληθεύει κοινωνούμενος, δηλαδή μέσω της σχέσης του με την κοινωνία, αναφέροντας συχνά το απόσπασμα του Ηράκλειτου: «διὸ καθ’ ὅ τι ἂν αὐτοῦ τῆς μνήμης κοινωνήσωμεν, ἀληθεύομεν, ἃ δὲ ἄν ἰδιάσωμεν, ψευδόμεθα.» Αλλού, για την ελληνικότητα, αναφέρει: «Η ελληνικότητα ενδιαφέρει μόνο αν συνεισφέρει δημιουργικά στις ανάγκες του σημερινού ανθρώπου, αν κομίζει πρόταση που εξακολουθεί να ενδιαφέρει πανανθρώπινα» ([1], σελ. 493).
[3] Η φράση του Ελύτη, «είμαι απαισιόδοξος για το άμεσο παρόν…» αναφέρεται σε συνέντευξή του στο βιβλίο του Συν τοις Άλλοις (Ύψιλον, 2011) στη σελ. 202. Η φράση «ζω για τότε…» είναι από το ποίημα του Ελύτη με τίτλο «Ρήμα το σκοτεινόν» της συλλογής «Τα ελεγεία της Οξώπετρας», προσβάσιμο στο διαδίκτυο. Η φράση «Η Ελλάδα είναι η χρυσή χώρα της Λιγοσύνης…» είναι από τα «Δολώματα για τον κανένα» της συλλογής «Τα μικρά έψιλον» και περιλαμβάνεται στο Εν Λευκώ (Ίκαρος, 1992). Έχει συμπεριληφθεί και στο συνοπτικό βιβλίο με τίτλο Η Ελλάδα του Ελύτη (Ίκαρος, 2021) (σελ. 29), το οποίο έχει εκδοθεί και στα αγγλικά.
[4] Σημαντική είναι και η συμβολή του Γιώργου Κοντογιώργη και του Βασίλη Καραποστόλη στην βαθύτερη κατανόηση των πολιτικών και πολιτισμικών προκλήσεων της Ελλάδας. Πέρα από το πλούσιο συγγραφικό τους έργο, ευτυχώς υπάρχει και μια πληθώρα άρθρων, παρουσιάσεων, ομιλιών και συνεντεύξεών τους στο διαδίκτυο.
[3] Εύκολα βρίσκει κάποιος αξιόπιστες πληροφορίες στο διαδίκτυο για την «οδό Ονείρων» του Χατζηδάκι, τη «συμπαντική αρμονία» του Θεοδωράκη και την «επιστροφή στις ρίζες» του Μαρκόπουλου. Αφετηριακά, προτείνονται οι εξής πηγές: Μάνος Χατζιδάκις Οδός Ονείρων [1962], ΣΥΜΠΑΝΤΙΚΗ ΑΡΜΟΝΙΑ. Μίκης Θεοδωράκης, Γιάννης Μαρκόπουλος: Δεν κινδυνεύει η ταυτότητα των Ελλήνων.
[4] Η αναφορά στον Σωκράτη σε σχέση με τους φυσικούς φιλοσόφους και την φύση της αιτιότητας αποτυπώνεται χαρακτηριστικά στον Φαίδωνα του Πλάτωνα (97c-99d), σχολιασμένη και στο [1] (σελ. 340-341). Ο Σωκράτης, αφού πείστηκε ότι ό κάθε φυσικός φιλόσοφος έλεγε ό,τι ήθελε για το «τι;» και «πως;» της κοσμογονίας, αποφάσισε ότι αντί να αυθαιρετήσει υιοθετώντας την μία ή την άλλη «θεωρία» δημιουργίας του κόσμου, η καλύτερη επένδυση χρόνου και φαιάς ουσίας που θα μπορούσε να κάνει κάποιος είναι να καλλιεργήσει συστηματικά το νου του, μια και από εκεί ξεκινούν και καταλήγουν όλες οι ριζικές έννοιες και όλα τα «γιατί;». Ο Σωκράτης άλλαξε τα θεμέλια της Φιλοσοφίας όπως ο Αϊνστάιν με τις θεωρίες του για τον χωροχρόνο, την ενέργεια, την μάζα και την βαρύτητα αναθεμελίωσε την Φυσική.
[5] Την αναζήτηση αντιστοιχιών μεταξύ θεμελιωδών φυσικών αρχών και ελληνότροπων αρχών στο ηθικό-συνειδησιακό πεδίο διαπραγματεύομαι διεξοδικά στο [1], πχ. στα κεφάλαια Ο ιδιαίτερος ελληνικός τρόπος: Από το δίπολο «επαλήθευση-επιλάθευση» προς μια μεταθεωρία για τη φύση της Φύσης (σελ. 344-351) και Ανώτερα μαθηματικά της συνείδησης (σελ. 405-427). Συνοπτικά, οι νόμοι της Θερμοδυναμικής (διατήρηση ενέργειας, αύξηση εντροπίας, απόλυτο μηδέν), η αρχή της αβεβαιότητας (Heisenberg), καθώς και η πεπερασμένη, σταθερή και αξεπέραστη ταχύτητα του φωτός στο κενό (Einstein) συμπυκνώνονται στις εξής τρεις αρχές: (1) οικονομίας, (2) ροής και (3) μη επαναληψιμότητας, με ενοποιημένο πεδίο εφαρμογής τους τον φυσικό και τον συνειδησιακό χώρο. Η ενοποίηση αυτή οδηγεί σε ενδιαφέροντα θεωρητικά αλλά και πρακτικά συμπεράσματα, όπως πχ. η σημασία του τετραγωνισμού της τόλμης και η αντιστοιχία μεταξύ μέτρου και μάζας (υλικής σωματικότητας), βλ. [1].
[6] Ο γράφων είχε την τύχη να κάνει μεταπτυχιακή έρευνα σε θέματα νευρωνικών δικτύων Hopfield όταν η τεχνητή νοημοσύνη ήταν ακόμα σε καθαρά εμβρυακό στάδιο. Το 2024, ο John Hopfield έλαβε το βραβείο Νόμπελ Φυσικής για την συνεισφορά του στην ανακάλυψη και ανάλυση νευρωνικών δικτύων που μιμούνται την λειτουργία μάθησης του εγκεφάλου και αποτελούν τα δομικά στοιχεία αρχιτεκτονικής των σημερινών μοντέλων (LLM) τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ). Ευτυχώς δεν χρειάζεται να έχει κάποιος ανώτερες γνώσεις μαθηματικών ή βιολογίας για να αντιληφθεί την επανάσταση που ήδη έχει αρχίσει με την ΤΝ. Πρόσφατα, ο Larry Ellison, ιδρυτής της Oracle, έκανε μια πολύ καλή παρουσίαση για την ΤΝ, η οποία είναι προσβάσιμη εδώ: Larry Ellison Keynote on Oracle’s Vision and Strategy: Oracle AI World 2025. Ο Elon Musk, ιδρυτής της Tesla, xAI και SpaceX, ισχυρίστηκε πρόσφατα μιλώντας στο U.S. – Saudi Investment Forum ότι σε 10-20 χρόνια η εργασία θα είναι προαιρετική, τα χρήματα θα εκλείψουν και η ΤΝ θα στέλνει αυτόνομα δορυφόρους στο διάστημα. Ο ρόλος του ανθρώπου, το νόημα της ύπαρξής του, η δομή της κοινωνίας και του πολιτισμού του, ακόμα και οι ανθρώπινες σχέσεις θα εξελιχθούν ριζικά και ραγδαία στο μέλλον. Αυτό θα πρέπει να μας προβληματίσει σοβαρά ώστε να αρχίσουμε έγκαιρα να αναζητούμε λύσεις και να διαμορφώνουμε απαντήσεις σε αυτά τα κρίσιμα ερωτήματα, τα οποία θα επηρεάσουν κυρίως τους νέους ανθρώπους.
11/26/2025
* Ο Γιάννης Παπαδάκης κατάγεται από το Ηράκλειο της Κρήτης. Είναι Ηλ/γος Μηχανικός (PhD), ζει και εργάζεται στις ΗΠΑ.
