13 Οκτωβρίου 2025
Abdullah Bozkurt/Stockholm
Η Τουρκία τηρεί την πολιτική της άρνησης για το καθεστώς της Οικουμενικής Πατριαρχίας, αποκαλύπτει επιστολή της κυβέρνησης
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος Ι ευλογεί έναν Έλληνα ορθόδοξο κολυμβητή κατά τις εορταστικές εκδηλώσεις των Θεοφανείων στην Κωνσταντινούπολη στις 6 Ιανουαρίου 2024. Ανάλογες εκδηλώσεις για τα Θεοφάνεια πραγματοποιούνται σε όλη τη χώρα και την περιοχή σε όχθες ποταμών, παραθαλάσσιες περιοχές και λίμνες. (Φωτογραφία: YASIN AKGUL / AFP)
Η Τουρκία συνεχίζει να αρνείται τον οικουμενικό χαρακτήρα του ηγέτη περίπου 300 εκατομμυρίων ορθόδοξων χριστιανών παγκοσμίως, αρνούμενη να αναγνωρίσει την Οικουμενική Πατριαρχία της Κωνσταντινούπολης στην Κωνσταντινούπολη, σύμφωνα με πρόσφατη επιστολή του πρώην αρχηγού της τουρκικής υπηρεσίας πληροφοριών που έγινε κορυφαίος διπλωμάτης.
Η επιστολή, η οποία εξασφαλίστηκε από το Nordic Monitor, ενημέρωσε βουλευτές της τουρκικής Βουλής τον Ιούλιο ότι η Οικουμενική Πατριαρχία της Κωνσταντινούπολης δεν κατέχει κανένα ειδικό νομικό ή διεθνές καθεστώς πέρα από τον περιορισμένο της ρόλο ως πνευματικού ηγέτη της ελληνικής ορθόδοξης μειονότητας στην Τουρκία.
Η επιστολή, γραμμένη από τον Τούρκο Υπουργό Εξωτερικών Hakan Fidan, ο οποίος υπηρέτησε ως αρχηγός της υπηρεσίας πληροφοριών της χώρας για δεκαετία πριν από τον διορισμό του ως Υπουργός Εξωτερικών το 2023, έκανε σαφές ότι ο οικουμενικός τίτλος που χρησιμοποιείται από την πατριαρχία δεν έχει κανένα νομικό ή πολιτικό νόημα βάσει τουρκικού ή διεθνούς δικαίου, χαρακτηρίζοντάς τον ως εσωτερική θεολογική ονομασία εντός του ορθόδοξου χριστιανικού κόσμου.
Αναφέροντας ιστορικά αρχεία, ο Fidan έγραψε ότι η Συνθήκη της Λωζάννης του 1923, η οποία έθεσε τις βάσεις της σύγχρονης Τουρκικής Δημοκρατίας, δεν περιέχει διατάξεις σχετικές με το καθεστώς της πατριαρχίας. Αντίθετα, αναφέρθηκε στις διαδικασίες της Διάσκεψης Ειρήνης της Λωζάννης της 10ης Ιανουαρίου 1923, όπου συμφωνήθηκε ότι η πατριαρχία δεν θα ασχολείται πλέον με πολιτικά ή διοικητικά ζητήματα, αλλά θα περιοριστεί αυστηρά σε θρησκευτικά ζητήματα.
«Ο τίτλος ‘οικουμενικός’, που σημαίνει καθολικός, είναι μια έννοια που αφορά τις πνευματικές σχέσεις ανάμεσα σε ένα θεσμικά αντιπροσωπευόμενο θρησκευτικό σύστημα και τους πιστούς του», δήλωσε ο Fidan. «Με άλλα λόγια, είναι ένα εσωτερικό ζήτημα του ορθόδοξου κόσμου και της θεολογίας. Σε αυτό το πλαίσιο, ο οικουμενικός χαρακτήρας, ως πνευματικός τίτλος στις σχέσεις με άλλες ορθόδοξες εκκλησίες, αφορά τη χριστιανική θεολογία και τις θεολογικές σπουδές και δεν συνεπάγεται δικαιώματα ή προνόμια στη χώρα μας ή διεθνώς», πρόσθεσε.
Η επιστολή του Τούρκου Υπουργού Εξωτερικών Hakan Fidan επανέλαβε την μακρόχρονη πολιτική της Τουρκίας να αρνείται τον οικουμενικό τίτλο της Ορθόδοξης Πατριαρχίας:
Hakan_Fidan_letter_PatriachateΟ Fidan υπογράμμισε ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης, Βαρθολομαίος Α΄, συμμετέχει κατά καιρούς σε διεθνείς συναντήσεις, ορισμένες από τις οποίες με τη συμμετοχή της Τουρκίας, αλλά τόνισε ότι σε αυτά τα πλαίσια οι παρεμβάσεις του περιορίζονται σε «πνευματικά ζητήματα». Σημείωσε επίσης ότι στην Τουρκία, ο πατριάρχης δεν χρησιμοποιεί τον τίτλο «οικουμενικός» στην επίσημη αλληλογραφία ή στις επαφές του με τις κρατικές αρχές.
Ο υπουργός πρόσθεσε ότι η ίδια η Άγκυρα δεν χρησιμοποιεί την ονομασία αυτή στις σχέσεις της με την πατριαρχία και δεν έχει καμία υποχρέωση να το πράξει, επικαλούμενος γνωμοδότηση του 2010 από την Επιτροπή της Βενετίας του Συμβουλίου της Ευρώπης, η οποία, όπως υποστήριξε, επιβεβαιώνει ότι η Τουρκία δεν δεσμεύεται νομικά να αναγνωρίσει τον τίτλο.
Η πατριαρχία, που εδρεύει στην περιοχή του Φαναρίου στην Κωνσταντινούπολη, αναγνωρίζεται διεθνώς ως η «πρώτη μεταξύ ίσων» στον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο, κατέχοντας πνευματική πρωτοκαθεδρία επί περίπου 300 εκατομμυρίων πιστών παγκοσμίως. Εδώ και αιώνες χρησιμοποιεί τον τίτλο «Οικουμενικός Πατριάρχης», χαρακτηρισμός που υιοθετήθηκε για πρώτη φορά κατά τη βυζαντινή περίοδο.
Η Τουρκία, ωστόσο, απορρίπτει αυτόν τον οικουμενικό χαρακτήρα, επιμένοντας ότι στο πλαίσιο της Συνθήκης της Λωζάννης ο ρόλος της πατριαρχίας περιορίζεται στην εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών της μικρής ελληνικής ορθόδοξης μειονότητας στη χώρα. Εθνικιστικοί κύκλοι στην Τουρκία συχνά υποστηρίζουν ότι η αναγνώριση της πατριαρχίας ως «οικουμενικής» θα μπορούσε να ανοίξει τον δρόμο για αξιώσεις πολιτικών προνομίων ή διεθνούς καθεστώτος ανάλογου με εκείνο του Βατικανού.
Έτσι η ισλαμική κυβέρνηση του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν όσο και ο ακροδεξιός εθνικιστής σύμμαχός του, το Κόμμα Εθνικιστικού Κινήματος (MHP), καθώς και μεγάλα τμήματα της αντιπολίτευσης, συμμερίζονται την ίδια θέση αρνούμενοι αυτό το καθεστώς. Συχνά παρουσιάζουν τις δραστηριότητες της πατριαρχίας ως ύποπτες ή ακόμη και υπονομευτικές, ισχυριζόμενοι χωρίς αποδείξεις ότι υποσκάπτουν τα θεμέλια της Τουρκικής Δημοκρατίας.
Αν και ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών επιχείρησε να δικαιολογήσει αυτή τη θέση επικαλούμενος τη γνωμοδότηση του 2010 της Επιτροπής της Βενετίας, μια προσεκτική ανάγνωση του εν λόγω εγγράφου οδηγεί σε ένα τελείως διαφορετικό συμπέρασμα. Ενώ η επιτροπή απέφυγε να προβεί σε θεολογικές κρίσεις, τόνισε ότι το δικαίωμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας να χρησιμοποιεί τους δικούς της τίτλους, συμπεριλαμβανομένου του «οικουμενικός», αποτελεί μέρος της θρησκευτικής ελευθερίας και της θεσμικής αυτονομίας βάσει του Άρθρου 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), μιας συνθήκης δεσμευτικής για την Τουρκία.
Η γνωμοδότηση ανέφερε ρητά ότι η πατριαρχία πρέπει να είναι ελεύθερη να χρησιμοποιεί τον οικουμενικό τίτλο. Επιπλέον, επέκρινε την απόφαση του Ανωτάτου Ακυρωτικού Δικαστηρίου της Τουρκίας το 2007, η οποία είχε κρίνει ότι ο τίτλος «οικουμενικός» δεν έχει «νομική βάση» στην Τουρκία, χαρακτηρίζοντάς την ως ακατάλληλη παρέμβαση στην θρησκευτική αυτονομία. Η επιτροπή σημείωσε ότι τα κοσμικά δικαστήρια δεν είναι αρμόδια να αποφασίζουν επί θεολογικών ζητημάτων.
Η Επιτροπή της Βενετίας απέρριψε επίσης την επίκληση της Συνθήκης της Λωζάννης από την Τουρκία για την άρνηση του οικουμενικού τίτλου, επισημαίνοντας ότι η συνθήκη είναι σιωπηλή ως προς το θέμα αυτό και δεν περιλαμβάνει καμία απαγόρευση για τη χρήση του. Πρόσθεσε ότι η παρεμπόδιση ή παρενόχληση της χρήσης του παραδοσιακού τίτλου από την πατριαρχία θα ήταν δύσκολο να δικαιολογηθεί βάσει των προτύπων της ΕΣΔΑ, καθώς δεν θα περνούσε το τεστ της αναλογικότητας.
Παραλείποντας αυτά τα σημεία, ο Fidan παρουσίασε μια διαστρεβλωμένη εικόνα της στάσης της Επιτροπής της Βενετίας, υπονοώντας ότι εγκρίνει την περιοριστική προσέγγιση της Τουρκίας, ενώ στην πραγματικότητα η επιτροπή επέκρινε ακριβώς το είδος της παρέμβασης που εφαρμόζει η Τουρκία.
Η επιστολή του Fidan αντικατοπτρίζει την αποφασιστικότητα της Τουρκίας να επιμείνει σε αυτή τη θέση εν μέσω ανανεωμένου διεθνούς ελέγχου και καθιστά σαφές ότι το τουρκικό κράτος εξακολουθεί να βασανίζεται από βαθιά ριζωμένους φόβους ότι η αναγνώριση του οικουμενικού ρόλου της πατριαρχίας θα μπορούσε να ανοίξει τον δρόμο για διεθνή προνόμια αντίστοιχα με εκείνα του Βατικανού.
Τα τελευταία χρόνια η Οικουμενική Πατριαρχία έχει διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στις υποθέσεις της ορθόδοξης χριστιανοσύνης, κυρίως με την παραχώρηση αυτοκεφαλίας, ή ανεξαρτησίας, στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, μια απόφαση που συνάντησε σφοδρή αντίθεση από τη Μόσχα. Η απόφαση αυτή εξόργισε τους νεοεθνικιστές συμμάχους του Ερντογάν, γνωστούς ως Ουλουσάλτζιλαρ (Ulusalcılar), μια ομάδα που συχνά ευθυγραμμίζεται με τη Ρωσία, το Ιράν και την Κίνα ενάντια στη Δύση.
Οι δυτικές κυβερνήσεις και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν επανειλημμένα καλέσει την Τουρκία να αναγνωρίσει τον οικουμενικό χαρακτήρα της πατριαρχίας και να επαναλειτουργήσει τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, η οποία έκλεισε από τις τουρκικές αρχές το 1971 για να αποτραπεί η εκπαίδευση Ορθόδοξων κληρικών. Τον περασμένο μήνα, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ φέρεται να έθεσε το ζήτημα στις συνομιλίες του με τον Ερντογάν στον Λευκό Οίκο, αφού η Ελληνορθόδοξη Εκκλησία είχε θέσει το θέμα μετά την προηγούμενη συνάντηση του Πατριάρχη Βαρθολομαίου με τον Τραμπ.
«Είμαστε έτοιμοι να κάνουμε ό,τι μας αναλογεί σχετικά με τη σχολή της Χάλκης», είπε ο Ερντογάν στον Τραμπ κατά τη συνάντηση. «Θα έχω την ευκαιρία να συζητήσω αυτό το θέμα με τον [Πατριάρχη] Βαρθολομαίο με την επιστροφή μου».
Η κυβέρνηση Ερντογάν έχει εξετάσει παρόμοιες δυνατότητες στο παρελθόν, αλλά δεν έχει τηρήσει τις υποσχέσεις που έδωσε στη χριστιανική μειονότητα στην Τουρκία. Η πατριαρχία εξακολουθεί να στερείται νομικής προσωπικότητας, γεγονός που την αναγκάζει να λειτουργεί μέσω ιδρυμάτων τα οποία υπόκεινται σε κρατικό έλεγχο.
Με την επιλεκτική επίκληση της Επιτροπής της Βενετίας, η Άγκυρα επιδιώκει να ενισχύσει τη νομική της επιχειρηματολογία, προβάλλοντας μόνο την αναγνώριση από την επιτροπή ότι η Τουρκία δεν έχει υποχρέωση να χρησιμοποιεί τον τίτλο. Ωστόσο, οι επικριτές επισημαίνουν ότι η ίδια γνωμοδότηση τόνισε επίσης το δικαίωμα της πατριαρχίας στον αυτοπροσδιορισμό και προειδοποίησε κατά της κρατικής παρέμβασης — σημεία που απουσιάζουν χαρακτηριστικά από την επιστολή του Fidan.
Για την πατριαρχία, η διαμάχη υπογραμμίζει την εύθραυστη ισορροπία που πρέπει να συνεχίσει να διατηρεί, όπως κάνει εδώ και δεκαετίες: να προβάλλει τον οικουμενικό της ρόλο στην παγκόσμια Ορθοδοξία, ενώ ταυτόχρονα να πλοηγείται προσεκτικά μέσα στο περιοριστικό εσωτερικό πλαίσιο της Τουρκίας.
