Ζαχαρίας Σκούρας : «Ταξιδεύοντας στην εποχή του ανθρώπου», η ζωή στην ανθρωπόκαινο.

Μανόλης Ξεξάκης

15 Οκτωβρίου 2024, ώρα 7:00 μ.μ., Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης

Το πρώτο που πρέπει να παρατηρήσει, όποιος ασχοληθεί με το βιβλίο του Καθηγητή Ζαχαρία Σκούρα, είναι πως μελέτησε το ταξίδι της ζωής, από το πρώτο οργανικό μόριο έως τον άνθρωπο, ως μέρος της πλανητικής ιστορίας. Σε επέκταση, ως μέρος των ερευνών μας για το σύμπαν.

Έγραψε επαυξημένη βιολογία, βιβλίο των πάντων. Αυτό που κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος πρέπει να έχει για σημειωματάριο της συνείδησής του.

Εξέτασε μαζί τις γεωλογικές ανακατατάξεις και τις πρώιμες μορφές ζωής που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια τους, έως την εποχή που το είδος μας γίνεται ρυθμιστικός παράγοντας στη λειτουργία των οικοσυστημάτων.

Το οικοσύστημα είναι σύνθετος όρος. Περιλαμβάνει τους ζωντανούς οργανισμούς, ζώα, φυτά, μικρόβια, το περιβάλλον που ζουν, νερό, αέρα, έδαφος, και τις αλληλεπιδράσεις τους. Αυτές οι αλληλεπιδράσεις καθορίζουν την ισορροπία και τη λειτουργία του συστήματος. Κι αυτές, στην εποχή μας, τις έχουμε διαταράξει. Είμαστε επιζήμιοι στη φυσική λειτουργία του πλανήτη ή τουλάχιστον του προκαλούμε απρόβλεπτες κλιματολογικές διαφορές και ριζικές αλλαγές στην επιβίωση των μορφών της ζωής.

Ο κ. Σκούρας, μας υπενθύμισε επίσης τα ερωτήματα που αντιμετώπισαν οι άνθρωποι σε διάφορες ιστορικές εποχές. Αναφέρεται στις απαντήσεις που έδωσαν οι φιλόσοφοι κι οι θεολόγοι, και σταματά σε όσα ανακάλυψαν οι επιστήμονες  και στο πώς οδηγήθηκαν σε αυτά. Έτσι, το βιβλίο του έχει πληρότητα, αξιοθαύμαστη διδακτική αξία, και παρέχει αναγνωστική απόλαυση.

Για παράδειγμα, αφού αναφέρει βιογραφικά και πληροφορίες σπουδών για τον Λαμάρκ, μας πληροφορεί ότι για χρόνια προσπαθούσε να απαντήσει στο ερώτημα της προέλευσης των οργανισμών. Μελετώντας, λοιπόν, απολιθωμένα κοχύλια, διαπίστωσε, ότι όσο πιο παλιά ήταν τα γεωλογικά στρώματα, στα οποία βρέθηκαν τα κοχύλια, τόσο περισσότερο διέφεραν αυτά από τα σύγχρονά μας είδη. Έτσι έβγαλε το συμπέρασμα ότι τα είδη αλλάζουν όσο περνούν τα χρόνια.

Ένα άλλο παράδειγμα ήταν το πείραμα του Ιταλού Φραντζέσκο Ρέντι, ο οποίος από την ελεγχόμενη σήψη του κρέατος απέδειξε ότι οι οργανισμοί γεννιούνται από άλλους όμοιους τους κι όχι από αυτογένεση όπως πίστευαν για αιώνες.

Πριν εξειδικεύσει την έρευνά του στον σημερινό άνθρωπο, ο κ. Σκούρας, σταθμεύει στην ιστορία του. Πώς ήταν η ζωή και το περιβάλλον στην αρχαιότητα. Τι συνέβαινε στις περιοχές Αιγύπτου, Μεσοποταμίας, Ινδιών, κι αρχαίας Ελλάδας.

Υμνεί τη γέννηση της επιστήμης, τον Αριστοτέλη ιδιαίτερα, αλλά και τον Επίκουρο που ερμήνευσε τη ζωή ως φυσική συνέπεια τυχαίων κινήσεων και συνδυασμών των ατόμων στο κενό, κι όχι αποτέλεσμα θείας παρέμβασης ή ευφυούς σχεδιασμού.

Μετά, στο βιβλίο,  μεσολαβεί αναφορά στους Μάγια και Ίνκας, κι από εκεί στα πρώτα χριστιανικά χρόνια, στον φρικτό Μεσαίωνα, την Ιερά Εξέταση και την πλάνη της αλχημείας, που όμως, προσέξτε, σημειώνει, ότι άνοιξε τον δρόμο για την ανάπτυξη της χημείας.

Ένας κοινός βιολόγος, θα αγνοούσε όλα τα προηγούμενα. Θα πήγαινε, με μια στάση στους νόμους του Μέντελ, κατευθείαν στο DNA ή σε εξελικτικές διαδικασίες. Ο Καθηγητής Σκούρας, παραθέτει, όσα είπαμε, ευλαβικά. Γιατί; Διότι τα θεωρεί τεκμήρια του δυσερμήνευτου και πολύπλοκου είδους μας και, ιστορικά, της αποτρόπαιης συμπεριφοράς μας. Τον συγχαίρω λοιπόν για αυτή την ολιστική θεώρηση της επιστήμης που διακονεί.

Ακόμη κατασπαράσσουμε όμοιους μας σε αιματηρούς πολέμους. Φτάσαμε σε κολοσσιαίες ανακαλύψεις, αλλά συνεχίζουμε ως ζώα των ενστίκτων, της ζούγκλας.

Τόση επιστήμη, τόση κλασική παιδεία, δεν μετακίνησαν την προσήλωσή μας στην άγρια χαρά του αίματος, στο χορό των σπαθιών πάνω σε πίστα φτιαγμένη από κόκαλα ανθρώπων.

Έχουμε υψώσει στον ουρανό τις επιστήμες και τις τέχνες, έχουμε καλυτερεύσει τη ζωή και την υγεία, αλλά δεν απομακρυνθήκαμε από τη βία, τη μισαλλοδοξία, το ρατσισμό, τον ανταγωνισμό, τη μεταφυσική σκέψη και τη μαντεία.

Όποια δικαιολογία κι αν δώσουμε σε αυτά, με όσο πατριωτισμό ή θρησκευτικότητα κι αν τα ντύσουμε, παραμένουν αποτρόπαια.

Πριν προχωρήσω, να επισημάνω κάτι. Στις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου, ο κ. Σκούρας αναζήτησε «λειτουργικό ορισμό της ίδιας της έννοιας Ιστορία». Κι εξηγεί γιατί το κάνει. Γράφει πως ο άνθρωπος δύσκολα μπορεί να κρίνει αντικειμενικά για τα φαινόμενα της ζωής, διότι είναι μέρος της.

Κάνει πολύ καλά. Θυμίζω ότι δεν είχαμε πάντα γενικό εργαλείο για να κατανοούμε τον κόσμο και τον εαυτό μας. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι επινοούσαν κάθε χρόνο διαφορετική μέθοδο για να βρίσκουν τα χωράφια που πλημμύριζε ο Νείλος.

Γύρω στο 350 π.Χ. όμως, ο Πλάτων, και κυρίως ο Αριστοτέλης, όρισαν ότι πριν επιχειρήσουμε  να λύσουμε ένα πρόβλημα, πρέπει να δεχτούμε ως αληθινές, χωρίς να τις αποδείξουμε δηλαδή, κάποιες σχετικές με αυτό προτάσεις, και με βάση αυτές τις αρχικές να προχωρήσουμε τις σκέψεις μας και να καταλήξουμε σε ασφαλή συμπεράσματα.

Λίγα χρόνια αργότερα, το 323 π. Χ., υιοθέτησε αυτή τη μέθοδο σκέψης ο Ευκλείδης. Δέχτηκε χωρίς απόδειξη 5 αξιώματα και 5 αιτήματα και με βάση αυτά απέδειξε τα θεωρήματα για τα σχήματα που βρίσκονται πάνω σε ένα επίπεδο.

Αυτή η μεγαλοφυής ελληνική ιδέα, έγινε, σχεδόν για δύο χιλιετίες, ο μοναδικός τρόπος σκέψης. Είναι η λεγόμενη «αξιωματική μέθοδος». Έπαιρναν όλοι μερικές αρχικές προτάσεις, τα αξιώματα, και με διάφορους συνδυασμούς των κατέληγαν σε νέα συμπεράσματα.

Στον τομέα της φιλοσοφίας, για παράδειγμα, τον 17^ο αιώνα ο Σπινόζα για να οργανώσει την «Ηθική» του, δηλαδή ένα τρόπο με τον οποίο, όπως πίστευε, ο άνθρωπος θα συμβιώνει σωστά με τους άλλους, δέχτηκε 35 αρχικές προτάσεις χωρίς απόδειξη ως αληθινές. Μετά, από αυτές απέδειξε κάποιες άλλες, που είναι, ας πούμε, τα θεωρήματα ηθικής του.

Κι αν έχετε απορία, για το ποιες μπορεί να ήταν αυτές οι αρχικές προτάσεις του Σπινόζα που δεν μπορούν να αποδειχθούν και πρέπει να τις δεχτούμε, σας δίνω μερικές:

#  Αν δύο έννοιες δεν έχουν κάτι κοινό, δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές η μία από την άλλη.

#  Όλα βρίσκονται μέσα στον εαυτό τους ή μέσα σε κάτι άλλο.

#  Κάθε αποτέλεσμα, περιέχει την αιτία που το δημιούργησε.

#  Όλα έχουν κάποια αιτία. Αν δεν υπάρχει η αιτία, δεν υπάρχει και το αποτέλεσμα.

Με αυτό το μεθοδολογικό εργαλείο δούλεψε και ο κ. Σκούρας στο βιβλίο του. Άρχισε από αξιωματικές εκδοχές της ιστορίας του σύμπαντος, τη Μεγάλη Έκρηξη, τις μαύρες τρύπες και τις γεωλογικές ανακατατάξεις, κι έφτασε στο ρόλο των πληροφοριακών μορίων RNA και DNA, στην προέλευση της ζωής και στην ανθρωπόκαινο εποχή.

Να επισημάνω ότι την ερευνητική δυσκολία που αναφέραμε, ότι δηλαδή είμαστε οι πειραματιστές και το αντικείμενο του πειράματος, τη συναντά κι η Κοσμολογία όταν εξετάζει το σύμπαν ως ολότητα.

Ακούστε γιατί: Έχουμε αίσθηση του εαυτού μας και των πραγμάτων μέσω των ορίων. Αν κάτι δεν έχει όρια, δεν μπορεί να μελετηθεί. Το σύμπαν δεν ξέρουμε αν έχει ή δεν έχει όρια. Επομένως μελετούμε αυτό που δεν αντιλαμβανόμαστε πλήρως.

Τα μαθηματικά βέβαια, ως επιστήμη που μελετά τις ιδιότητες των δομών, των ποσοτήτων, του χώρου και των μεταβολών, υπερπήδησαν αυτόν τον νοητικό σκόπελο. Μας περιγράφουν άριστα τις ιδιότητες ενός αντικειμένου τεσσάρων διαστάσεων, ασχέτως εν δεν μπορούμε να το δούμε, ούτε καν να το φανταστούμε. Ο Αϊνστάιν δεν είπε ποτέ ότι το σύμπαν είναι ο χώρος, ο χρόνος και τα περιεχόμενά τους ύλη, ενέργεια και πληροφορία. Είπε πως μπορούμε να περιγράψουμε τη λειτουργία του ως τετραδιάστατο χωροχρονικό συνεχές. Ότι δηλαδή είναι αυτό το κάτι στο οποίο ισχύει η γεωμετρία των τεσσάρων διαστάσεων του Ρήμαν.

Το ίδιο έκανε για την έννοια του χώρου και της πραγματικότητας. Ξέχασε τη γενικότητα  «χώρος» που χρησιμοποιούμε στην καθημερινή ζωή διότι είναι μια πλαστή κατασκευή του εγκεφάλου μας. Όρισε τον «χώρο ενός σώματος Α» ως όλες τις πιθανές θέσεις στις οποίες μπορεί να προεκταθεί αυτό το σώμα.

Τα λέω αυτά γιατί ο κ. Σκούρας αδιάκοπα μας υπενθυμίζει τη δυσκολία να νοηθεί και να ερμηνευτεί το φαινόμενο της ζωής, επειδή σχετίζεται με τις εξωτικές πράγματι ιδιότητες των αόρατων μικροσωματιδίων που ερευνώνται ακόμη. Κι επειδή, βεβαίως, εμείς παρατηρούμε το κοτοπουλάκι που βγαίνει από το αβγό, αλλά ακόμη ερευνούμε το εργοστάσιο παραγωγής του.

Το εξηγώ. Στον κόσμο που αντιλαμβανόμαστε, δεν μπορεί κάτι, για παράδειγμα, να είναι και άσπρο και μαύρο την ίδια στιγμή. Στον μικρόκοσμο όμως, τα σωματίδια μπορούν να βρίσκονται σε πολλαπλές καταστάσεις ταυτόχρονα. Κι αυτό επηρεάζει τη συμπεριφορά των ηλεκτρονίων σε μόρια και άτομα, τα οποία αποτελούν τη βάση για τις χημικές αντιδράσεις που υποστηρίζουν τη ζωή. Το φαινόμενο λέγεται υπέρθεση.

Ένα άλλο φαινόμενο είναι η κβαντική διεμπλοκή, όπως λέγεται. Σύμφωνα με αυτό, αν δύο σωματίδια παντρευτούν κατά κάποιο τρόπο και μετά χωρίσουν, και το ένα πάει στον Άρη, τότε εμείς ξέροντας πως είναι αυτό που έμεινε στη γη, μπορούμε να ξέρουμε πως θα βρει ένας ερευνητής πως θα είναι εκείνο που πήγε στον Άρη.  Το ένα δηλαδή φαίνεται να επηρεάζει ακαριαία το άλλο ανεξάρτητα πόσο μακριά βρίσκονται. Αυτό επηρεάζει τις βιολογικές λειτουργίες σε μοριακό επίπεδο.

Κι ένα τρίτο είναι το λεγόμενο φαινόμενο της σήραγγας. Είναι αυτό που συμβαίνει στον ήλιο και τον κάνει να ακτινοβολεί τα κολοσσιαία ποσά ενέργειας. Τα σωματίδια, λοιπόν, περνούν τα ενεργειακά φράγματα, ενώ δεν είναι επιτρεπτό. Αυτό εξηγεί γιατί συμβαίνουν χημικές αντιδράσεις σε χαμηλότερες θερμοκρασίες από αυτές που περιμένουμε.

Όλες αυτές οι απίστευτες συμπεριφορές των μικροσκοπικών σωματιδίων φαίνεται πως έχουν βαθιές επιπτώσεις στην ύπαρξή μας. Θα είχε ενδιαφέρον να μας τις εξηγήσει περισσότερο ο κ. Σκούρας, όταν θα μιλήσει.

Επιστρέφω στο βιβλίο για μια σημαντική καινοτομία. Η ύλη του αποτελείται από το κυρίως μέρος, που διαθέτει αξιοθαύμαστη ροή, και 251 μικρές και μεγάλες σημειώσεις στις βάσεις των σελίδων οι οποίες εξηγούν την ορολογία και τις διάφορες θεωρίες ή αναφέρονται στους επιστήμονες που ανακάλυψαν κάτι.

Ένα παράδειγμα: Εκεί που εξηγεί το πέρασμα της ζωής από τους μονοκύτταρους οργανισμούς στους πολυκύτταρους, χρησιμοποιεί τον όρο «προκαρυωτικά κύτταρα». Στο κάτω μέρος της σελίδας, εξηγεί: Πρόκειται για τα κύτταρα που δεν έχουν πυρήνα. Σε αντίθεση με τα «ευκαρυωτικά κύτταρα» τα οποία διαθέτουν πυρήνα.

Κάνει πολύ σωστά. Είναι δάσκαλος. Αυτοί που καθιέρωσαν τους όρους, είχαν προφανώς στο μυαλό τους την αρχαία ελληνική λέξη «κάρα», που σημαίνει «κεφαλή». Έλα που δεν ζούμε στην εποχή της “Αντιγόνης”! Οι περισσότεροι δεν ξέρουν τον στίχο «Ω κοινόν αυτάδελφον Ισμήνης κάρα», άρα ο μέσος αναγνώστης δεν καταλαβαίνει ότι το προκαρυωτικό είναι, ας πούμε, το κύτταρο που δεν έχει κεφάλι.

Άλλο παράδειγμα. Ένα υποκεφάλαιο μιας σελίδας, καταλήγει στη φράση: «…Τελικά, ο μεγαλύτερος εχθρός του ανθρώπου είναι ο άνθρωπος, μια ρήση που είναι γνωστή από τον 6^ο π.Χ. αιώνα». Προσέξτε τώρα. Για να μη θεωρηθεί αυθαίρετη αυτή η διαπίστωση, πολύ σωστά ο κ. Σκούρας βάζει στο τέλος της σελίδας την σημείωση ότι το έγραψε ο Σκύθης ηγεμόνας Ανάχαρσης.

Τι να σας πω κύριε Σκούρα, με έχετε κάνει ισόβιο οπαδό σας. Είχα επισημάνει κι εγώ τον Ανάχαρση. Στο μυθιστόρημά μου «Το Θέατρο της Οικουμένης» έχω μια παράγραφο όπου εξηγώ ότι το 1788 ο αββάς Μπαρτελεμύ τύπωσε στη Γαλλία την πολύτομη μυθιστορηματική ανθολογία της ιστορίας των επιφανών Ελλήνων της αρχαιότητας. Την ονόμασε “Το ταξίδι του Νέου Ανάχαρση στην Ελλάδα” για να τιμήσει τον Σκύθη σοφό που έγραψε πριν από εκείνον. Τους τρεις πρώτους τόμους, τούς μετέφρασε ελληνικά ο Κοζανίτης ιατροφιλόσοφος Γεώργιος Σακελλάριος, ενώ τον τέταρτο, “Tο ταξίδι του Ανάχαρση στη Θεσσαλία”, ο Ρήγας Φεραίος.

Προχωρώ. Ένα άλλο χαρακτηριστικό του βιβλίου είναι η συνοπτικότητα. Περιέχει πάρα πολλά υποκεφάλαια-θέματα με τις απαραίτητες μόνο πληροφορίες και τα συμπεράσματα έρευνας ερευνών. Θα δώσω ένα παράδειγμα:

Στο κεφάλαιο 14, υπάρχει ο ερωτηματικός τίτλος: «Κινδυνεύουν οι μέλισσες;» Σε αυτό, μετά από λίγες πληροφορίες για την Apis mellifera, τη δυτική μέλισσα, ένα από τα συμπεράσματα είναι: «…Ο αγροτικός κόσμος και η παραγωγή τροφίμων του πλανήτη μας εξαρτάται κατά 70% από τις μέλισσες». Δεν θα το πίστευα, αν δεν αναφέρονταν οι μελέτες που το απέδειξαν. Αυτό είναι επιστήμη. Το να μη διδάσκεις από καθέδρας, αλλά να κατεβαίνεις στα υπόγεια της πραγματικής ζωής. Το συμπέρασμα είναι τελικά ότι οι μέλισσες κινδυνεύουν. Ο καθηγητής μας γράφει γιατί. Κάτι άλλο που αναφέρει είναι ότι τα κύματα που παράγονται από την κινητή τηλεφωνία, κάνουν τις μέλισσες να χάνουν τον προσανατολισμό τους και τελικά να εγκαταλείπουν την κυψέλη.

Παρόμοιο θέμα είναι η αναφορά του στο διάσημο Εθνικό Πάρκο των ΗΠΑ, το Γέλοουστοουν, όπου περιγράφονται οι συνέπειες για τη βιοποικιλότητα, όταν εξαφανιστεί ένα είδος.

Άλλο. Κάπου ο κ. Σκούρας αναφέρεται στο «υπερσύστημα γη», ότι δηλαδή ο γαλάζιος πλανήτης μας είναι μέρος της αόρατης συμπαντικής ουσίας, από την οποία ως ιδιότητα αναδυόμενη γεννήθηκε η ζωή. Πρόκειται για τη θεωρία της βιόσφαιρας, που ανέπτυξε ο Βλαντιμίρ Ιβάνοβιτς Βερνάνσκι, Ρώσος γεωλόγος και γεωχημικός. Υποστηρίζει ότι η ζωή είναι μια γεωλογική δύναμη που διαμορφώνει τον πλανήτη. Μελέτησε τους κύκλους των χημικών στοιχείων στη φύση, και πώς αυτοί επηρεάζονται από τη ζωή. Οι έρευνές του έδειξαν, ότι οι ζωντανοί οργανισμοί και το περιβάλλον τους είναι αλληλένδετα.

Άλλο. Το κεφάλαιο που αφορά στην κληρονομικότητα, αρχίζει με τις πρώτες απόψεις που διατυπώθηκαν, περνά στον Μέντελ, εξηγεί πως του γεννήθηκε η ιδέα, πάει στους νόμους που ανακάλυψε, στην περιπέτειά τους επειδή δεν έγιναν αμέσως αποδεκτοί, μετά στο φορέα της κληρονομικότητας, και ολοκληρώνεται με το υποκεφάλαιο «τα άσπρα μάτια οδηγούν στα χρωματοσώματα». Τι να πω; Τόσο ευχάριστο, μεθοδικό επιστημονικό βιβλίο, δεν έχω διαβάσει.

Το επόμενο κεφάλαιο, το 7, έχει τίτλο “Η εποχή του DNA”. Το 1965  η ανθρωπότητα, γράφει, όχι μόνο γνωρίζει τη φύση του γενετικού υλικού, αλλά αρχίζει να το χρησιμοποιεί, δηλαδή να κόβει και να ράβει κομμάτια του προσθέτοντας ή αφαιρώντας χαρακτηριστικά στους οργανισμούς.

Όσο προχωρεί, εξειδικεύει το θέμα του και κατευθύνει την προσοχή μας στη Γενετική του ανθρώπου, στην πολυπλοκότητα των μηχανισμών που λειτούργησαν, στον φορέα των πάντων DNA, στα οικοσυστήματα, στην κλιματική αλλαγή, έως τους ιούς, αυτή τη μέση κατάσταση ανάμεσα στην  έμβια και άβια ύλη, αν και ο διαχωρισμός έχει εμπόδια.

Η κλασική ανάλυση συστημάτων, θεωρούσε τη φύση σαν ένα αυτοματισμό που ξέρει κάθε στιγμή σε ποια θέση πρέπει να βρίσκεται, και τον άνθρωπο έξω από αυτήν να τη μελετά.

Ο άνθρωπος, ως μέρος του ασύλληπτου σε μέγεθος και δομή σύμπαντος,  γράφει ο κ. Σκούρας, είναι κι αυτός αυτοματισμός. Όμως, μας λείπουν εργαλεία για να κατανοήσουμε τον εαυτό μας.

«Στα σκοτεινά πηγαίνουμε, στα σκοτεινά προχωρούμε. Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά», γράφει στο ποίημα «Ο τελευταίος σταθμός» ο Γιώργος Σεφέρης.

Έτσι, κι αφού δεν ξέρουμε τη γλώσσα των συμπαντικών διεργασιών, προσπαθούμε με παράπλευρα εργαλεία που επιτρέπει η φυσιολογία μας, την παρατήρηση, την ανάλυση και τα πειράματα να ανασυνθέσουμε την ιστορία μας ως όντα.

Τα επόμενα κεφάλαια με γοήτευσαν ιδιαίτερα, επειδή αντιμετωπίζουν το κρίσιμο ερώτημα που αφορά στην προέλευση της ζωής, στην εξελικτική ιστορία του ανθρώπου, στη σχέση μας με τον χιμπατζή και στην παράλογη αντιμετώπιση της δαρβινικής θεωρίας από μεγάλο μέρος του κοινού.

«Δεν υπάρχει στα χρονικά της ιστορίας των ανθρώπων», γράφει ο κ. Σκούρας, «άλλη επιστημονικά τεκμηριωμένη θεωρία που να έχει υποστεί τέτοιο κατατρεγμό, όσο η Θεωρία της Εξέλιξης μέσω Φυσικής Επιλογής». Μετά παραθέτει πληροφορίες και άφθονο φωτογραφικό υλικό που σατιρίζει τον Δαρβίνο και τη δίκη του πιθήκου η οποία έγινε στο Τενεσί των ΗΠΑ κι είχε τη βάση της στον πολιτικό συντηρητισμό και στον θρησκευτικό φανατισμό.

Σε άλλο κεφάλαιο, έχουμε αναφορά σε επιστημονικές και μη αντιλήψεις για τον τελευταίο παγκόσμιο κοινό πρόγονο, από τον οποίο υποθέτουμε ότι προήλθαν οι τρεις τομείς της ζωής, τα Βακτήρια, τα Αρχαία και οι Ευκαρυώτες.

Δεν υπάρχουν αποδείξεις γι’ αυτόν. Βρίσκουμε μόνο μηχανισμούς κι αυτούς σε γενικές μορφές.

Κι οι μηχανισμοί όμως δεν είναι καθόλου εύκολο να ερμηνευτούν. Για παράδειγμα η φωτοσύνθεση, που την αντιμετωπίζουμε ως χημεία, φαίνεται πως εξελίσσεται  με τους τρόπους της μηχανικής των κβάντων, ατοπικά και άχρονα δηλαδή, όπως είπαμε. Μεγάλο πεδίο έρευνας, αλλά η ζωή είναι μικρή.

Να συμπληρώσω πως το βιβλίο ολοκληρώνεται με αναλυτικό κεφάλαιο για τον κορωνοϊό και ενδιαφέροντα παραρτήματα που συνοψίζονται στη διαπίστωση ότι δεν μπορεί να υπάρξει ύπαρξη χωρίς τη συνύπαρξη. Προσθέτω την παρόμοια λογοτεχνική ρήση: «ο άνθρωπος είναι το φάρμακο του ανθρώπου».

Και τελειώνω, ευχόμενος στον τιμώμενο καθηγητή μας, να βρει και να απολαύσει τις απαντήσεις στα ερωτήματα της βιολογίας, που τον ώθησαν να αφιερωθεί σε αυτήν και να φτάσει στο σπουδαίο βιβλίο που παρουσιάζουμε. Σας ευχαριστώ πολύ.