Εβραϊκό δημοσίευμα: η αρμενική μειονότητα και το εβραϊκό παρελθόν της Θεσσαλονίκης συνδέονται από μια κοινή ιστορία γενοκτονίας

Οι μισοί κάτοικοι της ελληνικής πόλης-λιμανιού ήταν Εβραίοι το 1919. Σήμερα, μόνο λίγοι έχουν απομείνει.

Ένα μνημείο του Ολοκαυτώματος στέκει στη Θεσσαλονίκη. (Larry Luxner)

Του Larry Luxner — 24 Σεπτεμβρίου 2025, 8:10 π.μ.

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, Ελλάδα — Μπροστά στη Μεσόγειο Θάλασσα, σε αυτή τη ζωντανή ελληνική πόλη-λιμάνι, στέκεται ένα συγκλονιστικό μνημείο για τους περίπου 50.000 Εβραίους της πόλης που συνελήφθησαν από τους Ναζί το 1943 και εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς. Κάθε χρόνο, στην Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος, τοπικοί αξιωματούχοι και εβραϊκές ηγεσίες εκφωνούν λόγους και καταθέτουν στεφάνια στη μνήμη τους.

Ένας από αυτούς τους αξιωματούχους είναι ο Άκης Νταγκαζιάν, επίτιμος πρόξενος της Αρμενίας στη Θεσσαλονίκη (γνωστή στα οθωμανικά τουρκικά χρόνια ως Σαλονίκη). Όπως λέει, η παρουσία των Αρμενίων σε αυτή την αρχαία πόλη ανάγεται στη βυζαντινή εποχή, ενώ η εβραϊκή παρουσία πάει ακόμη πιο πίσω, στα ρωμαϊκά χρόνια. Και όπως οι Εβραίοι, έτσι και οι Αρμένιοι κυριάρχησαν για αιώνες στο εμπόριο και τις συναλλαγές, ενώ διακρίθηκαν σε επαγγέλματα όπως η νομική και η ιατρική.

Δυστυχώς, οι Αρμένιοι μοιράζονται κάτι ακόμη με τους εβραίους αδελφούς τους: το συλλογικό τραύμα μιας γενοκτονίας. Η Γενοκτονία των Αρμενίων συνέβη πριν από 110 χρόνια και συχνά απορρίπτεται ακόμη ως συνέπεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

«Αυτή είναι η πρόσφατη επίσημη τουρκική αφήγηση. Τουλάχιστον παραδέχονται ότι κάτι συνέβη το 1915», είπε ο Νταγκαζιάν τρώγοντας πρωινό στο παραθαλάσσιο Café Mazu, λίγα τετράγωνα μακριά από το μνημείο του Ολοκαυτώματος. «Σύμφωνα με οθωμανικά στατιστικά, πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους, περισσότεροι από 2 εκατομμύρια Αρμένιοι ζούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τώρα είναι μόνο 50.000. Θέλω κάποιος να μου πει τι συνέβη με τους υπόλοιπους.»

Σύμφωνα με τις περισσότερες πηγές, οι Οθωμανοί Τούρκοι πιστεύεται ότι σκότωσαν περίπου 1,5 εκατομμύριο χριστιανούς Αρμενίους κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Ρουμανία ήταν από τις πρώτες χώρες που υποδέχθηκαν Αρμενίους πρόσφυγες μετά τη γενοκτονία, αλλά για οικονομικούς και στρατηγικούς λόγους δεν έχει ακόμη αναγνωρίσει επίσημα τη γενοκτονία.

Το Ισραήλ μόλις πρόσφατα την αναγνώρισε, με σχόλια του πρωθυπουργού Μπενιαμίν Νετανιάχου τον περασμένο μήνα, έπειτα από την κατάρρευση των σχέσεων με την Τουρκία. (Έρχεται σε μια στιγμή που ο κόσμος συζητά αν το ίδιο το Ισραήλ διαπράττει γενοκτονία στη Γάζα — κατηγορία που ο Νετανιάχου απορρίπτει.) Ο πρόεδρος Τζο Μπάιντεν ήταν ο πρώτος Αμερικανός ηγέτης που αναγνώρισε τη γενοκτονία, το 2021, μια κίνηση που δίχασε τις εβραϊκές οργανώσεις.

Η πρώτη χώρα που το έκανε ήταν η Ουρουγουάη, το 1965. Η Ελλάδα ακολούθησε το 1996 και προχώρησε ένα βήμα παραπέρα.

«Το 2014, η ελληνική κυβέρνηση ποινικοποίησε την άρνηση της γενοκτονίας των Αρμενίων υπό τον ίδιο νόμο που ποινικοποιεί την άρνηση του Ολοκαυτώματος», είπε ο Νταγκαζιάν. «Δεν είναι έκπληξη, δεδομένου ότι οι Αρμένιοι ζουν ανάμεσα στους Έλληνες επί αιώνες, και ότι οι Αρμένιοι αναφέρονται επίσης στην αρχαία ελληνική γραμματεία, με δεσμούς ανάμεσα στις δύο εθνότητες που χρονολογούνται από την αρχαιότητα.»

Ο Νταγκαζιάν, 50 ετών, ανήκει στην αρχαιότερη αρμενική οικογένεια στην Ελλάδα. Οι πρόγονοί του έφτασαν πριν από περίπου 300 χρόνια, εγκαθιστάμενοι στην Κομοτηνή, περίπου 240 χιλιόμετρα ανατολικά της Θεσσαλονίκης. Ήταν μέρος του πρώτου κύματος Αρμενίων — έμποροι και τεχνίτες που άκμασαν στην περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, καθώς και στο νησί της Κρήτης.

Το δεύτερο κύμα αποτελούνταν από Αρμενίους που έφυγαν πρώτα λόγω της γενοκτονίας και έπειτα εξαιτίας της κατάρρευσης του ελληνικού μετώπου το 1922, στο πλαίσιο αυτού που έμεινε γνωστό ως η Μικρασιατική Καταστροφή. Αυτό έφερε άλλους 80.000 με 100.000 Αρμενίους στην Ελλάδα. Ωστόσο, από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 έως περίπου το 1948, οι περισσότεροι από αυτούς τους μεταγενέστερους πρόσφυγες επέστρεψαν στην Αρμενία — τότε σοβιετική δημοκρατία — ενώ ένας σημαντικός αριθμός μετανάστευσε επίσης στην Ευρώπη και την Αμερική.

Η κοινότητα αναγεννήθηκε το 1991, μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, όταν 40.000 Αρμένιοι — το τρίτο κύμα μεταναστών — εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, οι περισσότεροι στην Αθήνα.

Ωστόσο, σε αντίθεση με οποιαδήποτε άλλη μεγάλη ευρωπαϊκή πόλη όπου εγκαταστάθηκαν μαζικά Αρμένιοι, η Θεσσαλονίκη ήταν η μόνη που είχε εβραϊκή πλειοψηφία.

Σε μια απογραφή που διεξήχθη από την οθωμανική κυβέρνηση το 1882–84, οι Εβραίοι αντιπροσώπευαν περίπου 48.000, δηλαδή το 56% των 85.000 κατοίκων της πόλης. Και στην πρώτη απογραφή που διεξήγαγε η ελληνική κυβέρνηση το 1913 — δύο χρόνια πριν από τη γενοκτονία των Αρμενίων — οι Εβραίοι ήταν λιγότεροι από το ήμισυ του συνόλου, αλλά εξακολουθούσαν να αποτελούν τη μεγαλύτερη μεμονωμένη ομάδα, με 61.439 Εβραίους σε σύνολο πληθυσμού 157.889. Στην πραγματικότητα, η Θεσσαλονίκη είχε περισσότερους Εβραίους από ό,τι Έλληνες Ορθοδόξους Χριστιανούς ή Μουσουλμάνους, και πολύ περισσότερους από τη χούφτα Αρμενίων που ζούσαν τότε στην πόλη.

Μέχρι το 1919, σύμφωνα με την εφημερίδα L’independent, οι Εβραίοι αντιπροσώπευαν 90.000 από τους 170.000 κατοίκους της πόλης, δηλαδή περίπου το 53%. Καμία από τις άλλες 31 ελληνικές πόλεις όπου ζούσαν Εβραίοι εκείνη την εποχή δεν είχε περισσότερα από 2.500 ή 3.000 μέλη.

Σήμερα, ως συνέπεια του Ολοκαυτώματος, μόλις 1.000 Εβραίοι ζουν εδώ. Πέρυσι, ο Θεσσαλονικιός Άλμπερτ Μπουρλά, διευθύνων σύμβουλος της φαρμακευτικής κολοσσιαίας Pfizer και νικητής του Βραβείου Genesis το 2022, έθεσε τον θεμέλιο λίθο για το Μουσείο Ολοκαυτώματος της Ελλάδας. Το μουσείο, εμβαδού 9.000 τετραγωνικών ποδιών, πρόκειται να ανοίξει το 2026 και θα καταλαμβάνει οκτώ ορόφους σε μια οκταγωνική δομή στον χώρο του Παλαιού Σιδηροδρομικού Σταθμού Θεσσαλονίκης, από όπου έφυγε το πρώτο ναζιστικό τρένο με Εβραίους προς το Άουσβιτς στις 15 Μαρτίου 1943.

Ο Νταγκαζιάν, που όπως πολλοί άλλοι Έλληνες Αρμένιοι δραστηριοποιείται στον χώρο της κοσμηματοποιίας, μπορεί να διαβάζει και να γράφει αρμενικά, αν και δεν είναι πλήρως άνετος στη γλώσσα των προγόνων του.

Αυτό που κρατά ενωμένη την κοινότητα είναι η θρησκεία. Η αρμενική πολιτιστική ζωή περιστρέφεται γύρω από την Αρμενική Αποστολική Εκκλησία, ένα ορθόδοξο δόγμα που χρονολογείται από το 301 μ.Χ., όταν η Αρμενία έγινε η πρώτη χώρα που υιοθέτησε τον χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία.

Για 120 χρόνια, το επίκεντρο της κοινοτικής ζωής εδώ είναι η Αρμενική Ορθόδοξη Εκκλησία της Παναγίας. Βρίσκεται στην οδό Διαλέτη, λιγότερο από ένα μίλι από το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, το οποίο σύμφωνα με τη διευθύντριά του, Ξένια Ελευθερίου, προσέλκυσε περίπου 30.000 επισκέπτες το 2023 — τριπλάσιους από τους 10.000 του 2021, στο αποκορύφωμα της πανδημίας COVID.

Τα εγκαίνια της εκκλησίας έγιναν το 1903. Σχεδιάστηκε από τον διάσημο Ιταλό αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποσέλι και είναι μια βασιλική μονόκλιτη με θολωτή στέγη και τριώροφο καμπαναριό που καταλήγει σε τετράγωνη πυραμίδα. Η εκκλησία επέζησε της μεγάλης πυρκαγιάς του 1917, που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης, συμπεριλαμβανομένης της ιστορικής εβραϊκής συνοικίας.

Ο Αγκόπ Κασπαριάν είναι πρόεδρος της Αρμενικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Όπως είπε, περίπου 5.000 Αρμένιοι ζουν στη Θεσσαλονίκη, εκ των οποίων οι 1.000 ανήκουν στην παλαιότερη, καθιερωμένη ομάδα· οι υπόλοιποι ήρθαν μετά το 1991. Μεταξύ άλλων, η κοινότητα υποστηρίζει ένα αρμενικό σχολείο που προσφέρει μαθήματα γλώσσας και ιστορίας σε περίπου 100 μαθητές κάθε Σάββατο.

«Το ενδιαφέρον μας είναι να διατηρήσουμε τις παραδόσεις μας, τη γλώσσα και την ταυτότητά μας, να στηρίξουμε το αρμενικό κράτος και να σταθούμε δυνατοί στο δύσκολο διεθνές περιβάλλον», είπε. «Το κάνουμε μέσα από πολιτιστικές δραστηριότητες, χορευτικά συγκροτήματα, μουσικές εκδηλώσεις και εράνους».

Οι δεσμοί με την πατρίδα των προγόνων τους έχουν ύψιστη σημασία για τους Αρμενίους εδώ.

Αν και δεν έχει πλέον οικογένεια στην Αρμενία, ο Κασπαριάν έχει ταξιδέψει εκεί αρκετές φορές. Η πρώτη του επίσκεψη ήταν το 1991 — λίγο μετά την ανεξαρτησία της Αρμενίας — για να συνοδεύσει ένα αεροπλάνο που μετέφερε 40 τόνους βοήθειας σε οικογένειες που είχαν εκτοπιστεί από τον καταστροφικό σεισμό τρία χρόνια νωρίτερα. Επέστρεψε το 1993 μαζί με αξιωματούχους του υπουργείου Εξωτερικών, για να βοηθήσει στην απόκτηση του κτιρίου που στεγάζει σήμερα την ελληνική πρεσβεία στο Ερεβάν.

Συνολικά, περίπου 50.000 Αρμένιοι ζουν σήμερα στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον Νταγκαζιάν — όμως, όπως είπε, η πολιτιστική τους ιδιαιτερότητα διαβρώνεται.

«Όταν είσαι Χριστιανός σε μια άλλη χριστιανική χώρα, είναι πολύ πιο εύκολο να αφομοιωθείς μετά από τέσσερις ή πέντε γενιές. Στην περίπτωση των Εβραίων, το ότι έχουν διαφορετική θρησκεία είναι αυτό που κρατά την κοινότητά τους απομονωμένη από τις άλλες», είπε. «Αυτό στην πραγματικότητα συνιστά απειλή, καθώς τώρα, το ποσοστό των μεικτών γάμων μεταξύ Ελλήνων και Αρμενίων είναι 95%, που σημαίνει ότι σε λίγες γενιές, τα παιδιά μας θα έχουν εξελληνιστεί».

Παρά τον βαθύ σεβασμό του προς τον Ιουδαϊσμό και τον θαυμασμό του για το σύγχρονο κράτος του Ισραήλ, ο Νταγκαζιάν δηλώνει απογοητευμένος από τη συμπεριφορά ορισμένων χαρεδί Ορθόδοξων Εβραίων, οι οποίοι έχουν ταπεινώσει ιερείς και ακόμη και τους έχουν φτύσει στην Παλιά Πόλη της Ιερουσαλήμ.

«Οι συμπεριφορές αυτών των Εβραίων δεν αντιστοιχούν στις αξίες του Ταλμούδ ή της εβραϊκής θρησκείας», είπε. «Μας στοχοποιούν κυρίως εμάς, απλώς επειδή είμαστε οι μόνοι Χριστιανοί που ζούμε εκεί. Η παρουσία όλων των άλλων χριστιανικών δογμάτων στους Αγίους Τόπους αποτελείται κυρίως από κλήρο, από ιερείς· αλλά στη δική μας περίπτωση, οι Αρμένιοι αποτελούν μια σταθερή εθνοτική πλειοψηφία που ζει εκεί αδιάλειπτα εδώ και 1.700 χρόνια».

Ο Νταγκαζιάν σημείωσε ότι, με κάποιον τρόπο, ήταν η γενοκτονία που διέπραξαν οι Οθωμανοί Τούρκοι εναντίον των Αρμενίων αυτή που κατέστησε δυνατό το Ολοκαύτωμα. Ανέφερε μια ομιλία του Αδόλφου Χίτλερ το 1939, όπου δικαιολόγησε το σχέδιό του για την εξόντωση των Εβραίων με το σχόλιο: «Ποιος, άλλωστε, θυμάται τον αφανισμό των Αρμενίων;»

Γι’ αυτό, όπως είπε, είναι τόσο σημαντική η παγκόσμια αναγνώριση του τι πραγματικά συνέβη στους προγόνους του.

«Αισθανόμαστε τόσο κοντά στην εβραϊκή κοινότητα επειδή έχουμε βιώσει παρόμοιες τραγωδίες και αντιμετωπίζουμε παρόμοιες προκλήσεις», είπε. «Η απειλή της αφομοίωσης είναι κάτι που και οι δύο αντιμετωπίζουμε — όχι μόνο τώρα, αλλά διαμέσου των αιώνων, ιδιαίτερα οι Εβραίοι, επειδή βρίσκονται 2.000 χρόνια μακριά από την πατρίδα τους, αλλά και οι Αρμένιοι. Από τα βυζαντινά χρόνια μετακινούμαστε σε άλλες περιοχές. Γι’ αυτό πιστεύω ότι είμαστε οι μόνοι που μπορούμε πραγματικά να καταλάβουμε τι σημαίνει να είσαι Εβραίος — και, ακόμη σημαντικότερο, να παραμένεις Εβραίος — στη Διασπορά».

www.jta.org