Είχε δίκιο ο Freud; (μέρος 2ο)

Έχοντας δει τις ασυνέπειες της φροϋδικής θεωρίας, και μολονότι δεν αρνούμαστε κάποιες από τις ανακαλύψεις της (π.χ. την ύπαρξη όντως του ασυνειδήτου, της απώθησης κλπ), είναι καιρός να περάσουμε στην πατερική θεολογία. Ο Φρόυντ λοιπόν υποστήριξε ότι τον άνθρωπο διέπει η αρχή της ηδονής, η εκπλήρωση της οποίας μάλιστα αποτελεί και τον σκοπό, θα έλεγε κανείς, του ζην. Οι Πατέρες κατάλαβαν ότι αυτή η ηδονή, για την οποία μιλά ο Φρόυντ, είναι στην πραγματικότητα αλληλένδετη με την οδύνη. Και τούτο γιατί ο λόγος που κυνηγά ο άνθρωπος την ηδονή ειναι η «φιλαυτία», η εγωπαθής και αρρωστημένη αγάπη για τον ίδιο μας τον εαυτό. Γράφει ο άγιος Μάξιμος: «Ο Αδάμ, αφού συγκατατέθηκε στην πλευρά του που του πρότεινε την ηδονή, έβγαλε εξω από τον Παράδεισο το ανθρώπινο γένος. Και ο Κύριος που υπόμεινε τον πόνο από το κέντημά της, έβαλε τον ληστή μέσα στον Παράδεισο. Ας αγαπήσομε λοιπόν την κακοπάθεια του σώματος, και ας μισήσομε την ηδονή του. Γιατί η πρώτη εισάγει στον Παράδεισο και μας αποκαθιστά στα αγαθά, ενώ η άλλη βγάζει εξω και χωρίζει από τα αγαθά». (Φιλοκαλία, Εκδ. «Το Περιβόλι της Παναγίας», Θεσ/κη 1991, σελ. 152). Και σε άλλο σημείο επίσης γράφει: «Κάθε θλίψη καταλήγει σε χαρά, και κάθε κόπος σε ανάπαυση, και κάθε ατιμία σε δόξα. Και γενικά, το τέλος όλων των θλίψεων για την αρετή είναι το να βρεθεί κανείς μαζί με τον Θεό και να μείνει μ’ Αυτόν για πάντα και να απολαύσει την αιώνια ανάπαυση, που δεν έχει πέρας» (ό.π. σελ. 155). Ο Φρόυντ νόμιζε ότι υπάρχει ένα πεδίο διαφόρων σωματικών ηδονών, υποκινούμενων από τη λίμπιντο, και ένα άλλο πεδίο οδυνών, τα οποία προκύπτουν από την μη ικανοποίηση τους. Δεν είχε καταφέρει να συνδέσει την αρχή της ηδονής με την βαθύτερη φύση του εαυτού: πίστευε ότι, πάρα την ζωική κατά βάση φύση του ανθρώπου, αυτή η μυστηριώδης «λίμπιντο», μια ευχαρίστηση που δεν ανευρίσκεται στον κόσμο τον ζώων, αναδύεται αίφνης στον άνθρωπο. Είδαμε ωστόσο και στο πρώτο μέρος ότι η λίμπιντο στην πραγματικότητα είναι συνδεδεμένη με την απαγόρευση: η μη ικανοποίηση αυτής δεν οδηγεί στην νεύρωση, αλλά ειναι η ίδια εξαρχής νευρωτική. Ο μυστικισμός της λίμπιντο την κολάζει, την κάνει να είναι κάτι περισσότερο από απλή ευχαρίστηση, την κάνει να είναι βία και επιθετικότητα έναντι των άλλων ανθρώπων, την κάνει τελικά αιτία περικλεισμού του ανθρώπου στον εαυτό του, εντοιχισμό του εγώ μέσα στα στενά του όρια. Ο άγιος Μάξιμος, που είπε τόσο πολλά πράγματα για την ηδονή και την οδύνη, κατάλαβε ότι το κυνηγητό της ηδονής είναι στην πραγματικότητα εξαρχής μια φθορά. Ο εαυτός πρέπει να κακοπάθει, για να μάθει να ξανοίγεται στην ευφροσύνη της θέας του άλλου. Γι’ αυτό και γράφει ως αξίωμα τη φράση «κάθε θλίψη καταλήγει σε χαρά», κάθε περιορισμός και συστολή του εαυτού, αν γίνεται «για την αρετή», θα πλουτίσει τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Είναι μάλιστα δυνατόν για τον άγιο Μάξιμο να φθάσει ο άνθρωπος στο στάδιο που τούτος ο περικλεισμός του εαυτού στον εαυτό του, τούτη η λατρεία του εγώ και το πάθος για άντληση ευχαρίστησης, να υπερβαθεί. Λέγει τα εξής: «Εκείνος που δεν επιθυμεί σωματική ηδονή και καθόλου δεν φοβάται οδύνη, έγινε απαθής. Γιατί μαζί μ’ αυτές και τη μητέρα τους φιλαυτία σκότωσε και όλα τα πάθη που γι’ αυτές υπάρχουν και γι’ αυτές προέρχονται, όπως και την άγνοια, την αρχηγό των κακών. Και έτσι ολόκληρος δόθηκε στο φύσει Καλό, το οποίο είναι σταθερό και μόνιμο και αναλλοίωτο, μένοντας μαζί μ’ Αυτό τελείως ακίνητος να αντανακλά με ακάλυπτο πρόσωπο τη δόξα του Κυρίου και από την φωτοειδή δόξα που έχει μέσα του να βλέπει τη θεϊκή και απλησίαστη δόξα». (ό.π. σελ. 156). Αντίθετα από τον Φρόυντ , ο άγιος Μάξιμος διείδε ότι η ηδονή από κάπου αντλεί την ύπαρξή της, κάτι την θεμελιώνει και την εδραιώνει στο σκοτάδι της. Η ηδονή, για να είναι πράγματι μεγάλη (και πλήρως διαφοροποιούμενη από την ευχαρίστηση των ζώων) πρέπει να εκπηγάζει από τα εσώτατα βάθη του εγώ. Δεν είναι απλώς ένα «ένστικτο», υπαρκτό και στον ζωικό κόσμο, είναι ένας προσανατολισμός του εγώ, που στιγμιαία αποφασίζει να στραφεί προς την αναζήτηση της ηδονής. Η αυτεπιβεβαίωση που συνεπάγεται αυτή η στροφή του εγώ στην ηδονή του, δηλαδή η αυτολατρεία, είναι και ο κολασμός του. Πρόκειται για έναν καθαρά (αρνητικό βέβαια) ψυχοδυναμισμό, όχι για ένα ένστικτο, επαναλαμβάνουμε, που κάπου εκεί υπάρχει στον εαυτό. Αν ήταν έτσι, η ηδονή δεν θα γεννούσε την τρομερή δίψα για αυτοσυντήρηση, την βία (γιατί και η βία έχει την πηγή της, την φιλαυτία), και όλες τις κακίες, την μανία για την τρυφηλότητα, την φιλαργυρία κλπ. Η αγάπη για την ηδονή, λέγει ο άγιος Μάξιμος, γεννά τα πάθη: «Ας αρνηθούμε την ηδονή και την οδύνη της ζωής αυτής με όλη μας τη δύναμη, και τότε θα απαλλαγούμε από κάθε επινόηση των παθών και κάθε δαιμονική κακουργία. Γιατί αγαπούμε τα πάθη για την ηδονή και εξαιτίας του πόνου αποφεύγουμε την αρετή». (ό.π. σελ. 156).

Ο Φρόυντ δεν μπορούσε, καθώς δεν πίστευε ότι υπάρχει αγάπη, να φανταστεί ότι η κακοπάθεια που γίνεται για χάρη του άλλου, μπορεί να γεννά την αληθινή χαρά. Η αγάπη του άλλου ήταν γι’ αυτόν ένας ψευδής καταναγκασμός, μια προσπάθεια του εγώ να συμβιβαστεί με την έλλειψη της παντοδυναμίας του, ένας εξευγενισμός της ματαίωσης, μια μετουσίωση του κρυμμένου πάθους για αναγνώριση και επιβολή. Ο αγαπών είναι αυτός που απλώς μεταμφίεσε τα χαμερπή του ένστικτα σε υποτιθέμενα ευγενή κίνητρα, προκειμένου να τύχει της επιδοκιμασίας των άλλων. Γι’ αυτό δεν φαντάζονταν, όπως λέγει ο άγιος Μάξιμος, ότι «η ηδονή σκουριάζει την ψυχή», καθώς η εκπλήρωσή της είναι ήδη πράγματι και η σκουριά της. Λέγει ο άγιος Μάξιμος: «Την ψυχή που σκούριασε τελείως από την ακαθαρσία της ηδονής την καθαρίζει η κακοπάθεια και της αφαιρει ολότελα τους δεσμούς με τα υλικά, καθώς η ψυχή μαθαίνει τη ζημιά που ακολουθεί τη φιλία με αυτά. Γι’ αυτό το λόγο ο Θεός, σύμφωνα με τη δίκαιη κρίση Του, επιτρέπει στον διάβολο να καταπιέζει με δοκιμασίες τους ανθρώπους». (ό.π. σελ. 159).

                                             **************

Μια άλλη πραγματικότητα που ήταν άγνωστη στον Φρόυντ είναι αυτή του νου. Ο Φρόυντ πίστευε ότι υπάρχει η συνείδηση και η λογικότητα, την οποία δεν διευκρίνισε ποτέ αν απλώς θεωρούσε συνώνυμη της ύπαρξης της τυπικής λογικής. Επειδή ακριβώς πρόκειται για μια λογικότητα κολοβωμένη και λειψή, για μια πραγματικότητα που η βλοσυρή παρουσία της επιβάλλει απλώς στερήσεις, έφτιαξε μια νέα λογική, αυτή τη φορά καλή και πρόθυμη να υπηρετήσει τον άνθρωπο: το ασυνείδητο. Το  ασυνείδητο, παρόλο που μοιάζει χάος, στην πραγματικότητα φροντίζει να βάλει τάξη. Ξέρει τι θα πει αρρώστια της ψυχής και προσπαθεί με τον τρόπο του να την γιατρέψει: π.χ., όπως είπαμε, στα όνειρα ικανοποιούνται φαντασιωδώς οι διάφορες επιθυμίες μας, που δεν μπορούν να πραγματωθούν στην πραγματική ζωή. Αντιθέτως οι Πατέρες ήταν ενήμεροι ότι η λογικότητα και η διάνοια ειναι στην ουσία ενεργήματα μιας βαθύτερης πραγματικότητας, του νου. Την όλη παράδοση περι νου συνόψισε ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στο βιβλίο του «Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον», που αναφέρεται στο νου και τις δικές του ηδονές – είναι άλλο πράγμα, όπως θα δούμε, από τις ηδονές του Φρόυντ. Αν δεν υπήρχε ο νους δεν θα καταλαβαίναμε καν τι ειναι η λογική, εφόσον δεν πρόκειται μήτε για κάποιο αίσθημα ή συναίσθημα κ.λπ. Εξάλλου, ο Φρόυντ μιλά για «ψυχή», χωρίς και πάλι να έχει ξεκαθαρίσει για τι είδους πραγματικότητα μιλά. Είναι όντως άυλα τα συναισθήματα; Η θλίψη, η χαρά, η ευγνωμοσύνη, η ανία, το μίσος, η αγάπη κλπ. είναι όντως διαφορετικής φύσεως από την σωματική πραγματικότητα; Και τότε, ποιο είναι το οντολογικό τους «status»; Ποτέ δεν τα ξεδιάλυνε όλα αυτά, αν και ήταν «ψυχαναλυτής». Ο νους λοιπόν, λέγει ο άγιος Νικόδημος, «είναι ένας βασιλεύς» (Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, Εκδ. ‘‘Άγιος Νικόδημος’’, Αθήνα, α.χ. σελ. 21), μια ανώτερης δηλαδή τάξης πραγματικότητα, η οποία «δορυφορείται από τρεις καθολικότερες δυνάμεις». Αυτό θα πει ότι από το νου εκπηγάζουν τρία, ας το πούμε, ενεργήματα, τρεις δυνάμεις, η νοερή, η λογική, και η θελητική. Έχουμε αναλύσει αλλού αυτά τα θέματα και παρέλκει τώρα μια επανάληψη των ήδη ειπωθέντων, ωστόσο ας θυμίσουμε ότι, όταν π.χ. «θεάται» κανείς στην ολότητά του ένα μαθηματικό πρόβλημα και προσπαθεί να το «αδράξει» στη βαθύτερη ουσία του, τότε η ίδια η νοερή δύναμη του νου «εναγκαλίζεται» το πρόβλημα (η Φαινομενολογία κατοπινά έλεγε ότι «η συνείδηση έχει ‘‘προθετικότητα’’), όταν κανείς υπολογίζει π.χ. με αριθμούς ή παρακολουθεί ένα επιχείρημα, τότε δρα η λογική του, ενώ η θέληση ειναι το βουλητικό στοιχείο μέσα μας. Στον Φρόυντ, παρόλο που το ασυνείδητο παίζει έναν τόσο ενεργά «λογικό» ρόλο, προπαντός στον ύπνο, δεν εξηγείται ποτέ πώς μπορεί να  συμβαίνει κάτι τέτοιο, εφόσον η συνείδηση, όταν καθεύδει κανείς, «αργεί». Τι είναι αυτό που συνεχίζει να εργάζεται νοερά και να θεραπεύει την ψυχή, όταν τα πάντα έχουν «σβήσει» στο σκοτάδι της λογικής, που είναι, υποτίθεται, ο ύπνος; Και περαιτέρω, πού ακριβώς βρίσκεται το ασυνείδητο, εφόσον δεν ειναι μέρος του συνειδητού, και πέραν του σώματος και της συνείδησης ο ορθολογιστής δεν μπορεί να νοήσει την ύπαρξη μιας άλλης, μυστικιστικής, πραγματικότητας; Ο άγιος Νικόδημος λέγει για τον νου πολλά, τα οποία και θα παραλείψουμε, λόγω έλλειψης χώρου, και θα αναφέρουμε μόνο τα εξής: «Το φυσικό και ουσιώδες ιδίωμα του νου είναι να καταγίνεται πάντοτε, καθότι νους, στις συγγενικές του πραγματικότητες, τα νοητά∙ καθότι άυλος, στα άυλα∙ καθότι αθάνατος, στα αθάνατα∙ και με ένα λόγο, να ασχολείται με τα αληθινά καλά και αυτά να έχει ως τροφή, αύξηση, και ακολούθως ηδονή». (ό.π. σελ. 23, με δική μου απόδοση στη δημοτική). Είναι γνωστό το φαινόμενο ότι π.χ. ένας μαθηματικός αντλεί χαρά από την λύση ενός δύσκολου προβλήματος. Ο φυσικός ομοίως, ας σκεφθούμε τον Αϊνστάιν, αντλεί και αυτός ευχαρίστηση όταν ο νους του επισκοπεί την φυσική πραγματικότητα και συλλαμβάνει την θεωρία της σχετικότητας. Ο ιμπρεσιονιστής ζωγράφος παρομοίως όταν απλώνει στο πινέλο εκείνα τα αρμονικότατα χρώματα που δημιουργούν μια ξεχωριστή αίσθηση. Όλα αυτά, με το να πει κανείς ότι αποτελούν «μετουσίωση» της ηδονής σε κάτι ανώτερο, μένουν ανεξήγητα, γιατί υποτίθεται ότι η δίψα για αναγνώριση οδήγησε όλες αυτές τις ιδιοφυίες να δημιουργήσουν τις συνθέσεις τους. Αλλά αυτή καθαυτή η νοερή διεργασία τούς δίνει μεγαλύτερη χαρά, ακόμη και από την όποια αναγνώριση. Το γεγονός ότι μπορεί κάποια δύναμη εντός του ανθρώπου, που υπερβαίνει και την λογικότητα (όπως συμβαίνει ενίοτε στην σχετικότητα και την κβαντική φυσική, τις πιο «νοερές» ανθρώπινες επιστήμες) να οδηγεί στη σύλληψη αυτών των πραγματικοτήτων, μένει για τον Φρόυντ ολότελα σκοτεινό. Και φυσικά, ο άγιος Νικόδημος, που πιστεύει ότι υπάρχει αγάπη, θα μας πει ότι αληθινή ηδονή του νου δεν είναι η προσκόλληση στα ταπεινότερα αισθητά – αυτή την παράδοξη ένωση λογικότητας και αισθήσεων σε ένα είδος αισθησιασμού εννοεί ο Φρόυντ ως ‘‘λίμπιντο’’-, αλλά κάτι εντελώς άλλο. Είναι ακριβώς η «θεωρία των κτισμάτων», η κατά το δυνατόν σύλληψη της αρμονίας και της χάριτος που υπάρχει εγκλεισμένη στον κόσμο, και δι’ αυτών η αγάπη του κτίστου, που τα δημιούργησε.

Η σεξουαλικότητα δεν έχει στους Πατέρες τον ίδιο σημαντικό ρόλο με τον φροϋδισμό. Πρέπει να θυμηθούμε, όπως το έπραξε η θεολογία του ’60, ότι ο άνθρωπος, λόγω του ότι είναι ακριβώς «νοερή» πραγματικότητα, έχει εκ-στατική δύναμη. Με άλλα λόγια μπορώ να θεώμαι «νοερά», να αδράχνω το πρόσωπο του άλλου, να στρέφομαι προς αυτόν ερωτικά. Ο έρωτας είναι μια υπαρξιακή πραγματικότητα, που διαφοροποιείται από την σεξουαλικότητα του Φρόυντ. Πρόκειται, θα λέγαμε, για μια κοινωνία υποστάσεων, που προσεγγίζουν ως εν θαύματι η μία την άλλη, ενώ η διά του γάμου σωματική ένωση νοείται ακριβώς ως η ολοκλήρωση του έρωτα. Γι’ αυτό και οι Πατέρες, παρόλο που ασφαλώς δεν αρνούνται καθόλου τη σημασία της σωματικότητας, δεν θεωρούν την σαρκική ένωση «ηδονοθηρία». Γράφει για παράδειγμα ο ιερός Χρυσόστομος: «Γνωρίζω ότι πολλοί ντρέπονται για όσα λέω για το γάμο∙ και αιτία αυτού ειναι η ασέλγεια και η ακολασία εκείνων που ανέφερα. Τον γάμο τον νόθευσαν οι αισχρές συνήθειες που τον συνοδεύουν, η αλλοίωση του σκοπού του, γιατί, όπως λέει η Αγ. Γραφή: ‘‘Ο γάμος ας ειναι σε όλα τιμημένος και το συζυγικό κρεβάτι ας φυλάσσεται καθαρό και αμόλυντο’’ (Εβρ. 13, 4). Γιατί ντρέπεσαι για τον τιμημένο γάμο; Γιατί κοκκινίζεις από ντροπή για το αμόλυντο συζυγικό κρεβάτι; Αυτές είναι συνήθειες των αιρετικών και εκείνων που φέρνουν τις πόρνες στις τελετές των γάμων. Γι’ αυτό θέλω να αποκαθάρω το γάμο από αισχρές συνήθειες, ώστε να τον επαναφέρω στο μεγαλείο του, ώστε να κλείσω τα στόματα των αιρετικών.» (Εις Κολ. Ομ. ΙΒ, 5). Και αλλού διδάσκει: «Ο χριστιανικός γάμος δεν έχει κίνητρο το πάθος, ούτε είναι μόνον ένωση σωμάτων, αλλά είναι εξολοκλήρου πνευματικός, αφού σ’ ένα τέτοιο γάμο η ψυχή ενώνεται με το Θεό μ’ έναν τρόπο ανέκφραστο. Γι’ αυτό και ο Απ. Παύλος λέγει: «Εκείνος που προσκολλάται στον Κύριο, γίνεται (κατά τρόπο μυστηριώδη) ένα Πνεύμα μ’ αυτόν. (Α Κορ. 6, 17).Πρόσεξε πώς προσπαθεί και τη σάρκα να ενώσει με τη σάρκα και το πνεύμα με το πνεύμα» (Εις Εφ. Ομ. Κ, 5). Ο πνευματικός δεσμός είναι αναπόσπαστο μέρος του γάμου. Μέσα στο γάμο μπορεί να υπάρξει η άκρα καθαρότητα, αγνότητα και σωφροσύνη και ειναι αναγκαίο να αναπτύσσεται εντός αυτού πνευματική άσκηση, και μάλιστα σαν των μοναχών. Ένα είναι το Ευαγγέλιο: «Αν δεν ειναι δυνατόν με γάμο να κάνει κάποιος όσα κάνουν οι μοναχοί, όλα θα είχαν καταστραφεί και φθαρεί και η αρετή θα είχε περιοριστεί σε στενό κύκλο… Είναι δυνατόν και μάλιστα πάρα πολύ δυνατόν να έχουμε γυναίκες και να ασκήσουμε την αρετή, αν θέλουμε. Πώς; Αν έχουμε γυναίκα και ζούμε σαν να μην έχουμε, αν δεν χαιρόμαστε για όσα αγοράζουμε, αν μεταχειριζόμαστε τα αγαθά του κόσμου, αλλά δεν κάνουμε κατάχρηση αυτών… Χρησιμοποίησε το γάμο σύμφωνα με το μέτρο και θα είσαι πρώτος στη βασιλεία των ουρανών». (Εις Εβρ. Ομ. Ζ, 4). Μέσα στο γάμο δεν είναι σωστό να υπάρχει ηδονοθηρία, λέγει στην ουσία ο ιερός Πατήρ. Ο γάμος παραδόξως ειναι σχολείο σωφροσύνης και αγνότητας. Κάποιος μάλιστα Πατέρας της Εκκλησίας έφτασε στο σημείο να πει ότι αυτός που τίμησε το γάμο του και έμεινε πιστός στην αγαπημένη του σύντροφο, αυτός είναι ισόβιος παρθένος.

                                       *************

Ο βαθύτερος πυρήνας της σκέψης του Φρόυντ ειναι αντιχριστιανικός. Ειδικά με το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ο ψυχαναλυτής αυτός μοιάζει, όπως παρατήρησε κάποιος στοχαστής, να πιστεύει πως το προπατορικό αμάρτημα είναι εμφυτευμένο μέσα σε κάθε άνθρωπο. Ωστόσο, δεν αρνούμαστε επιμέρους του ανακαλύψεις. «Ο ταπεινός άνθρωπος δεν έχει ασυνείδητο», έλεγε ο πατήρ Συμεών Κραγιόπουλος, αντιθέτως η υπερηφάνεια γεμίζει τον άνθρωπο από ένα σωρό απωθημένες επιθυμίες και κάθε λογής απόκρυφους λογισμούς, που μπορεί πράγματι και να τον αρρωστήσουν. Μερικοί άλλοι τρομάζουν, δεν αντέχουν ορισμένα βιώματα και αντί να τα αφήσουν να περάσουν από πάνω τους, χωρίς να τους δημιουργήσουν  πληγές, τα σπρώχνουν στο ασυνείδητο και αυτά από εκεί δημιουργούν κατάθλιψη. Η ταπείνωση ωστόσο – δηλαδή η ηθικότητα και η αρετή – είναι η βασιλική οδός, για να έρθουν αυτά βαθμιαία στο φως, να αναγνωριστούν και να αντιμετωπιστούν χωρίς φόβο. Η ψυχική ασθένεια διαπλέκεται πάντα με την αμαρτία. Η αμαρτία δημιουργεί ψυχικό σκοτάδι στον άνθρωπο και δεν τον αφήνει να δει καθαρά τον εαυτό του και την γύρω του κτίση. Πολλά εμπαθή νοήματα δημιουργούνται τότε στην ψυχή και οφείλει κανείς να προστρέξει με συντριβή σε κάποιον πνευματικό πατέρα. Υπάρχει όντως η αρετή, υπάρχει η κακία. Δεν βρισκόμαστε σε έναν χώρο «πέραν του καλού και του κακού». Και καμιά φορά, αντί κανείς να προσπαθεί να ξετυλίξει το μπερδεμένο κουβάρι της παιδικής του ηλικίας και των λοιπών απωθημένων βιωμάτων του, όπως λέγει και πάλι ο πατήρ Συμεών Κραγιόπουλος, συμφέρει να το κόψει κανείς μ’ ένα ψαλίδι και να το πετάξει μακριά. Υπάρχουν σήμερα διάφορες ψυχαναλυτικές θεραπείες και διάφορες άλλες επιστημονικές προσεγγίσεις (π.χ. γνωστική-συμπεριφορική θεωρία). Ίσως μερικές προσφέρουν μια κάποια τακτοποίηση της ψυχής του ασθενή και συνακόλουθη ανακούφιση, ωστόσο μακριά από την αληθινή χριστιανική ζωή, την συνυφασμένη με την αγάπη προς τον αδελφό και την λατρεία του Ζώντος Θεού, κατά τους ιερούς Πατέρες, είναι αδύνατον κανείς να οδηγηθεί στην ίαση. Αυτό που δεν πίστευε ο Φρόυντ ήταν ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει, αν χρειαστεί, μόνο με Πνεύμα.

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Πάμπλο Πικάσο.

antifono.gr