του Γιώργου Τσουκαλά, Δικηγόρου
Οι «Πολιτικές Κοινοτοπίες» είναι μια σειρά κοινότοπων και ευσύνοπτων πολιτικών ερωταπαντήσεων.
Δ’. ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ
Είναι ανεξάρτητη η Ελλάδα; Το ερώτημα είναι παλιό, όσο και η χώρα…
Μπορεί οι Έλληνες να επαναστάτησαν το 1821, όμως οι ηρωϊκοί πρόγονοί μας γεύτηκαν την πολυπόθητη ανεξαρτησία, μόνον μέσω της πρώτης καταγεγραμμένης στο διεθνές δίκαιο ανθρωπιστικής επέμβασης (humanitarian intervention) με την Ναυμαχία του Ναυαρίνου (1827), και δυνάμει ενός αλλότριου πολέμου, του Ρωσοτουρκικού, που έληξε με την Συνθήκη της Ανδριανούπολης (1829). Τελικά, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830), η Ελλάδα αναγνωρίστηκε ανεξάρτητη, με τρεις όμως Προστάτιδες Δυνάμεις…
Εξάλλου, σύντομα, προέκυψε με ενάργεια το ζήτημα εάν η Ελλάδα θα ανήκει στις θαλάσσιες ή στις χερσαίες δυνάμεις. Ο ανταγωνισμός των υπερδυνάμεων οδήγησε άλλωστε σε έναν διαγκωνισμό πλειοδοτών υπέρ της ανεξαρτησίας, αλλά και στην δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια (1831). Που θα άνηκε η Ελλάδα;
«Ἀνάγκᾳ δ᾿ οὐδὲ θεοὶ μάχονται», με την ανάγκη δεν αντιμάχονται ούτε οι θεοί, έλεγε ο Σιμωνίδης ο Κείος. Μέσα από μία πολυδαίδαλη διαδικασία, η νεώτερη Ελλάδα επέλεξε τελικά – και όποτε αμφέβαλε της επιβλήθηκε εκ των πραγμάτων – τις θαλάσσιες δυνάμεις. Άλλωστε, η ναυτική Ελλάδα γεωπολιτικά δεν είχε σχέση με την μεσαιωνική Ρωμιοσύνη που βασίστηκε κυρίως στην χερσαία Ανατολία. Κατά την κυνική διατύπωση του Σερ Έντμουντ Λάιονς (Sir Edmund Lyons, 1790-1858) πρέσβη της Βρετανίας στην Ελλάδα το 1841, «Μια πραγματικά ανεξάρτητη Ελλάδα είναι παραλογισμός! Η Ελλάδα θα είναι είτε ρωσική είτε αγγλική. Και αφού δεν πρέπει να είναι ρωσική, θα είναι αγγλική…»
Τελικά ήθελε ο νεώτερος ελληνισμός την εξωτερική παρέμβαση των υπερδυνάμεων και την ανάμειξη των ξένων στα νεοελληνικά πράγματα; Ενώ η μεσοβυζαντινή Ρωμιοσύνη ακολουθούσε ως αδιαμφίσβητη υπερδύναμη του Μεσαίωνα, μια εντελώς ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική, τόσο έναντι της αλλόθρησκης Ανατολής όσο και έναντι της αλλόδοξης Δύσης, η πολιτική σκέψη του νεώτερου ελληνισμού, αναφορικά με την ανεξαρτησία εμφανίζει μία ειδοποιό διαφορά. Ο νεώτερος ελληνισμός αφ’ ενός ανάγεται στην υστεροβυζαντινή περίοδο και αναθυμάται την πρόσκληση των ξένων από Κομνηνούς και Παλαιολόγους κατά των Τούρκων, αφ’ ετέρου η ανάγκη διεθνών συμμαχιών ως λαϊκή πεποίθηση προτυπώνεται στην δημοτική ποίηση της νότιας Ελλάδας, με τους διάσημους στίχους, «Ακόμα τούτ’ την άνοιξη / ραγιάδες, ραγιάδες, / τούτο το καλοκαίρι, καημένη Ρούμελη, / όσο να ’ρθεί ο Μόσκοβος /ραγιάδες, ραγιάδες, /
να φέρει το σεφέρι, / Μοριά και Ρούμελη».
Εν τέλει, ο Μόσχοβος κατέβηκε στην Πελοπόννησο με τα Ορλωφικά (1770), οι υπόδουλοι Έλληνες επαναστάτησαν αλλά καταστράφηκαν. Πάντως, το 1821 οι Έλληνες προσβλέπουν στην ξένη βοήθεια, για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους. Ευθύς εξ αρχής, οι Μεγάλες Δυνάμεις καλούνται στην Ελληνική Επανάσταση, κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και υπέρ της ελληνικής ανεξαρτησίας, τόσο βάσει της συγκινητικής «Προκηρύξεως» του Αλέξανδρου Υψηλάντη (Φεβρουάριος 1821) όσο και της αποφασιστικής «Προειδοποιήσεως εἰς τάς Εὐρωπαϊκάς Αὐλάς» της Πελοποννησιακής Γερουσίας (Μάρτιος 1821). Υπεγράφηκε από τους απεγνωσμένους Έλληνες επαναστάτες, ακόμη και «Πράξις Ὑποτελείας» προς την Μεγάλη Βρετανία (1825). «Ὅπερ καί ἐγένετο», έστω και ετεροχρονισμένα…
Εφ’ όσον η νεώτερη Ελλάδα έχει, από τα σπάργανα της, φέρει τους ξένους, κατ’ εξοχήν τους Δυτικούς στην γεωγραφία της, τι συνέπειες είχε τελικά η ευρωπαϊκή παρέμβαση στην νεοελληνική κατάσταση; «Καὶ λευτερωθήκαμεν ἀπὸ τοὺς Τούρκους καὶ σκλαβωθήκαμεν εἰς ἀνθρώπους κακορίζικους, ὁποῦ ἦταν ἡ ἀκαθαρσία τῆς Εὐρώπης» έγραφε τον 19ο αιώνα ο Μακρυγιάννης (Απομνημονεύματα, Α’ 9) αναπέμποντας ανεπίγνωτα σε όσα είχε πει τον 15ο αιώνα ο Λουκάς Νοταράς, «κρειττότερόν ἐστιν εἰδέναι ἐν μέσῃ τῇ πόλει φακιόλιον βασιλεῦον Τούρκων ἢ καλύπτραν λατινικήν» (Δούκας 37, 10). Είναι ξεκάθαρο πως ενώ ο ανθενωτικός ελληνισμός στην υστεροβυζαντινή περίοδο προέκρινε την πολιτισμική ιδιοπροσωπία του έναντι της Δύσης με τίμημα την δουλεία στους Τούρκους, ο νεώτερος ελληνισμός, ύστερα από την μακραίωνη ιστορική εμπειρία της Τουρκοκρατίας και της πολιτικής του εξαφάνισης επί τέσσερις, αλλού έξι αιώνες, κάνει την αντίστροφη επιλογή, συμπαρατασσόμενος ετεροχρονισμένα με τους άλλοτε Ενωτικούς. Έτσι, ελευθερώνεται από τους Τούρκους αλλά εντάσσεται πλήρως στην Δύση, πολιτικά, στρατιωτικά και εν τέλει πολιτιστικά…
Όλα τούτα συνοψίζονται, σε έναν περίφημο διάλογο, που είχε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής με τον Ανδρέα Παπανδρέου, στην Βουλή το 1976:
« – Ἡ Ἑλλάς πολιτικά, ἀμυντικά, οἰκονομικά, πολιτιστικά ἀνήκει εἰς τήν Δύσιν. (…) Ἡ Ἑλλάς ἀνήκει εἰς τόν Δυτικόν Κόσμο, θέλετε ἀπό παράδοση, θέλετε ἀπό συμφέροντα (…) ἀνήκομεν εἰς τήν Δύσιν, ὅπως ἄλλοι λαοί ἀνήκουν εἰς τούς ἀδεσμεύτους, ἀνήκουν στούς Ἀνατολικούς, ἀνήκουν στούς Ἀφρικανούς. Ὑπό τήν ἔννοιαν αὐτήν ἀνήκομεν εἰς τήν Δύσιν» διεκήρυσσε από βήματος ο Κωνσταντίνος Καραμανλής…
« – Προτιμοῦμεν νά ἀνήκουμε εἰς τούς Ἕλληνες» αντέκρουσε περιεκτικά ο Ανδρέας Παπανδρέου…
Τελικά, ποιος είχε δίκιο;
Η λύση του πολιτικού προβλήματος ίσως βρίσκεται κάπου στην μέση, καθώς δεν μπορεί να μην ληφθεί υπ’ όψιν ως κοινός τόπος, πως από τον 19ο αιώνα που ιδρύθηκε η νεώτερη Ελλάδα, έως τον 21ο αιώνα, ο νεώτερος ελληνισμός χρειάστηκε ισχυρές συμμαχίες για να αντισταθμίζει και να εξισορροπεί την υπέρτερη ισχύ των Τούρκων. Κοντολογίς, δεν μπορεί να υπάρξει απολύτως ανεξάρτητη Ελλάδα όσο μια μεγαλύτερη Τουρκία την απειλεί διαχρονικά με αφανισμό.
Μια ανεξάρτητη Ελλάδα θα μπορούσε να είχε υπάρξει, ως ένα νεκραναστημένο Βυζάντιο, εάν ο ελληνικός στρατός είχε κερδίσει την Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922) και υπό την αίρεση πως η νέα Τουρκία θα ήταν ασθενέστερη από την Ελλάδα. Ακόμη και τότε όμως, θα ήταν μια ανεξαρτησία υπό προϋποθέσεις – καθώς η ελευθερία είναι πάντα σχετική προς την ισχύ. Χωρίς ισχύ δεν υπάρχει ανεξαρτησία, και η ελευθερία είναι πάντοτε ευθέως ανάλογη της ισχύος. Άλλωστε στο διεθνές σύστημα, όλα τα κράτη είναι μεν νομικώς ανεξάρτητα, αλλά στην πράξη πολιτικά, άπαντες εξαρτώνται από όλους – με κάποιον τρόπο. Φυσικά, αυτή η νεοελληνική συμμαχία με την Δύση δεν μπορεί να φτάνει έως την πλήρη εξάρτηση, την απόλυτη ισοπέδωση του νεοελληνικού πολιτισμού και την εντελή απεμπόληση των εθνικών συμφερόντων…
Εν κατακλείδι, τι πρέπει να κάνει η Ελλάδα; Να αγωνίζεται αενάως και με κάθε κόστος, για την πολιτική ανεξαρτησία της έναντι όλων ή να συνάπτει ισχυρές συμμαχίες ως πιστός πράκτορας των υπερδυνάμεων, και να εξαρτάται από αυτές; Τελικά, είναι η ανεξαρτησία μια παράφραση της ισχύος, ενώ η τέλεια ελευθερία παραμένει μια ουτοπία για την Ανθρωπότητα, αφού τα ανθρώπινα κυβερνώνται από την Ανάγκη;
…«Οὓς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ᾽ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους», έχοντας αυτούς για παράδειγμα και ξέροντας πως ευτυχία θα πει ελευθερία και ελευθερία σημαίνει ανδρεία, δεν πρέπει να δειλιάζετε μπροστά στους κινδύνους του πολέμου, συμβούλευε ο Περικλής τους Αθηναίους, στον Επιτάφιο (Θουκυδίδης, Ιστοριών β’ 43). … «Δυνατὰ δὲ οἱ προύχοντες πράσσουσι καὶ οἱ ἀσθενεῖς ξυγχωροῦσιν», ο ισχυρός προχωρά όσο του επιτρέπει η δύναμή του και ο αδύναμος υποχωρεί όσο του επιβάλλει η αδυναμία του, απάντησαν κυνικά οι Αθηναίοι στους Μήλιους λίγο πριν καταστρέψουν την Μήλο (Θουκυδίδης, Ιστοριών ε’ 89)…
