Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού: Ακολούθα το χρήμα

Στις παλιές αμερικάνικες ταινίες, που περιγράφουν τον πόλεμο της δικαιοσύνης στην μαφία, υπάρχει η ρήση «εάν θέλεις να δεις την πραγματική αιτία ακολούθα το χρήμα». Την Κυριακή 23 Μαΐου η χώρα μας τίμησε τους νεκρούς της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού, ενώ πριν από λίγες εβδομάδες, ο πρόεδρος των ΗΠΑ αναφέρθηκε στην Γενοκτονία των Αρμενίων. Και οι δύο γενοκτονίες σχεδιάστηκαν και εκτελέστηκαν από τις Οθωμανικές Αρχές, σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα δημοσιευμένα στοιχεία.

Με το παρόν άρθρο και στηριζόμενος στη ρήση «ακολούθα το χρήμα», θα προσθέσω ακόμη μια διάσταση σε αυτήν την συζήτηση.

Από τον 18ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ου, οι Έλληνες και οι Αρμένιοι ήλεγχαν σχεδόν το σύνολο του εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (ΟΑ). Στο διάγραμμα 1 παρουσιάζεται, ενδεικτικά, η κατανομή του πληθυσμού στις διάφορες θρησκευτικές ομάδες και η αντίστοιχη κατανομή στην εξωτερικό εμπόριο στην Τραπεζούντα κατά το έτος 1848 (η κατανομή είναι αντίστοιχη και σε άλλες μεγάλες πόλεις της ΟΑ). Είναι εμφανές ότι ενώ οι μουσουλμάνοι κάτοικοι των δυο περιοχών κατέχουν σημαντικό ποσοστό στον πληθυσμό, 55%, η συμμετοχή τους στο εξωτερικό εμπόριο είναι μόλις 13,5%.

Διάγραμμα 1

Όσον αφορά το εγχώριο εμπόριο, πάλι με στοιχεία από την Τραπεζούντα κατά το έτος 1912, ο μουσουλμανικός πληθυσμός ήταν σημαντικά αυξημένος, ανήλθε στο 81%, όμως το ποσοστό συμμετοχής στο εγχώριο εμπόριο ανήλθε μόλις στο 15%. Ταυτόχρονα, και το μερίδιο στην υπό ανάπτυξη βιομηχανία από τους Έλληνες και Αρμένιους ήταν επίσης συντριπτικό.

Το μερίδιο των Εβραίων υπηκόων της ΟΑ ήταν πολύ μικρό και αφορούσε κυρίως μικρό τοπικό εμπόριο και χρηματοοικονομικές διαμεσολαβήσεις.

Οι λόγοι της παραπάνω οικονομικής εξέλιξης μπορεί να είναι: α) ο θεσμός του berat που απελευθέρωσε τους μη μουσουλμάνους υπηκόους της ΟΑ από το στενό και μη ευέλικτο οθωμανικό δίκαιο, έτσι ώστε να έχουν συσσωρεύσει σημαντικά κεφάλαια και τεχνογνωσία και β) η συντριπτική πλειοψηφία των ευκατάστατων μουσουλμάνων ανήκαν στην πολιτική και στρατιωτική ελίτ και απομυζούσαν τον κρατικό προϋπολογισμό υπό μορφή προσόδου. Λόγω δε της έλλειψης αποταμίευσης δεν διέθεταν κεφάλαια. Επιπλέον, όταν επί αιώνες επεδίωκαν μόνο την πρόσοδο, δεν ήταν δυνατόν να αναπτύξουν τεχνογνωσία, τόσο στο εγχώριο όσο και στο εξωτερικό εμπόριο. Αυτή είχε αναπτυχθεί από τους μη μουσουλμάνους υπηκόους κατά τους προηγούμενους αιώνες. Έτσι όταν έγινε η μεγάλη μεταρρύθμισή του Tanzimat, με την οποία απελευθερώθηκε και ο μουσουλμάνος υπήκοος, πολύ λίγοι ευκατάστατοι μουσουλμάνοι είχαν την δυνατότητα να αναπτύξουν εμπορική και βιομηχανική δραστηριότητα. Επιπροσθέτως, η μεταρρύθμιση συνέβαλε ακόμη περισσότερο στην πλήρη κυριαρχία στην οικονομία της ΟΑ των μη μουσουλμάνων υπηκόων, οι οποίοι διαθέταν συσσωρευμένα κεφάλαια και τεχνογνωσία.

Και ερχόμαστε στο 1908. Το κίνημα των Νεότουρκων έθεσε ως στόχο την φυλετική καθαρότητα των υπηκόων του κράτους. Όλως παραδόξως, ο εκτουρκισμός ξεκίνησε από την οικονομία.

Η ανακατανομή έγινε βίαια. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 2, μέχρι το 1908 στο χρηματιστήριο της Κωνσταντινούπολης υπήρχαν μόλις δύο εταιρείες με αμιγή μουσουλμανική μετοχική σύνθεση. Κατά την περίοδο 1908-1920, με το κίνημα των Νεότουρκων, άλλαξε η κατανομή και πολλές εταιρείες ήταν πλέον μεικτές, ενώ μειώθηκαν στο 1/3 οι εταιρείες που ελέγχονται από μη μουσουλμάνους σε σχέση με την προηγουμένη περίοδο. Τέλος, ο αριθμός των εταιρειών που ελέγχονταν από μουσουλμάνους αυξήθηκε κατά 8 φορές!

Η πολιτική διάσταση είναι εμφανής, καθώς η μεγάλη αλλαγή έγινε σε μόλις 10 χρόνια και δεν μπορεί να αποδοθεί σε οικονομικούς λόγους. Μόνο η βίαιη απαλλοτρίωση και η καταπάτηση των δικαιωμάτων περιουσίας των Πόντιων και Αρμενίων μπορεί να εξηγήσει τόσο μεγάλη και βίαιη ανακατανομή πλούτου μέσα σε μια  δεκαετία. Το έγκλημα ολοκληρώθηκε το 1922.

Εις βάθος έρευνα στα αρχεία των μετοχολογίων των εισηγμένων εταιρειών θα δείξει πως άλλαξαν χέρια οι μετοχές των εταιρειών σε 10 μόλις χρόνια.

Επίσης αντίστοιχη έρευνα στα αρχεία των τοπικών επιμελητηρίων θα δώσει πληροφορίες πως άλλαξαν χέρια εμπορικές και βιομηχανικές επιχειρήσεις. Και τελικά σε ποιων τα χέρια κατέληξαν όλα αυτά τα περιουσιακά στοιχεία.

Διάγραμμα 2

Συμπερασματικά. Τελικά, μήπως η Γενοκτονία των Ποντίων και των Αρμενίων ουσιαστικά ήταν μια εφαρμογή της γνώριμης μεθόδου των κυνηγών της στέπας «ό,τι δεν μπορώ να το κάνω μονός μου σκοτώνω, εάν χρειαστεί, και το αρπάζω»;

Το εφάρμοσαν οι Σελτζούκοι και Οθωμανοί Τούρκοι μέχρι τα μέσα του 17ου σκοτώνοντας, εξανδραποδίζοντας και λαφυραγωγώντας τις νεοκατακτημένες περιοχές. Από τα τέλη του 17ου αιώνα, καθώς οι κατακτήσεις σταμάτησαν, οι ελίτ εκμεταλλεύονταν χωρίς κόπο τους κατακτημένους λαούς μέσω της ανελέητης φορολογίας και της αυθαιρεσίας στην προστασία των δικαιωμάτων περιουσίας. Μετά την δημιουργία του ελληνικού, του σερβικού, του ρουμανικού και του βουλγαρικού κράτους και της παραχώρησης της Αιγύπτου στην Βρετανική Αυτοκρατορία, αυτοί οι πόροι προς εκμετάλλευση περιορίσθηκαν δραστικά.

Επιπλέον, η μεταρρύθμιση του Tanzimat έδειξε ότι η μουσουλμανική ελίτ δεν είχε την δυνατότητα να αναλάβει ηγετικό οικονομικό ρόλο στην ΟΑ καθώς αυτός ήταν ο μόνος δρόμος για την διατήρηση της ηγετικής της θέσης στο κράτος κατά τους νέους καιρούς της βιομηχανικής επανάστασης.

Επομένως, η ελίτ επανήλθε στην παλιά μέθοδο, θάνατος και πλιάτσικο των περιουσιών. Και ενεδύθη τον μανδύα του εθνικισμού, όπως παλαιότερα τον μανδύα του ισλάμ. Θυμίζει κάτι από το σήμερα; Follow the money.

Νίκος Χ. Βαρσακέλης

• Σημείωση: Τα διαγράμματα είναι από το βιβλίο: Timur Kuran, The Long Divergence: How Islamic Law Held Back the Middle East, Princeton University Press, 2011.
• pontosnews.gr