ΒΛΑΧΟΙ: ΟΙ ΟΡΟΦΥΛΑΚΕΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ

Του Νίκου Μέρτζου

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στη “Μακεδονία” της Κυριακής 24 Νοεμβρίου 2019. Σημείωση Σύνταξης «Μ»: Την προηγούμενη εβδομάδα η «Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης του Πολιτισμού των Βλάχων» πραγματοποίησε ημερίδα για τη γλώσσα των Βλάχων. Σε ανακοίνωση που εκδόθηκε αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι για τη γλώσσα μπορούν να χρησιμοποιηθούν περισσότερα του ενός αλφάβητα.

Με έντονο τρόπο αντέδρασε η «Πανελλήνια Ομοσπονδία Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων» αφήνοντας περίεργα υπονοούμενα για όσα διημείφθησαν στην ημερίδα.

Η «Μ» απευθύνθηκε στον έγκριτο δημοσιογράφο Νικόλαο Μέρτζο, άρθρο του οποίου δημοσιεύεται παρακάτω.

Τώρα ήλθαν και μας είπαν -πάλι- πως εμείς οι Βλάχοι αποτελούμε τάχα «εθνική μειονότητα» στην Πατρίδα μας Ελλάδα. Μαθημένα τα βουνά μας απ’ τα χιόνια.

Ο όρος Βλάχοι αποτελεί ετεροπροσδιορισμό. ΄Ετσι ορίζονται από τρίτους όσοι αυτόχθονες ΄Ελληνες, προ πάντων ορεσίβιοι, λατινοφώνησαν στην προφορική αποκλειστικά λαλιά επειδή από τον 2o αιώνα μ.Χ. Ηπειρώτες, Αιτωλοί, Ακαρνάνες, Θεσσαλοί και Μακεδόνες συγκρότησαν τις αντίστοιχες Λεγεώνες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ελλάδα και στον ευρύτερο χώρο της Βαλκανικής.

Ανέκαθεν εμείς οι αποκαλούμενοι Βλάχοι αυτοπροσδιοριζόμαστε ως Αρμάνοι, δηλαδή Ρωμαίοι πολίτες της καθ’ ημάς Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που τους τελευταίους αιώνες της επονομάζονταν και Ρωμανία. Αρειμάνιος στην ελληνική σημαίνει αγέρωχος πολεμιστής.

Σύμφωνα με τις κυριότερες εκδοχές, που δεν στηρίζονται σε ιστορικές πηγές, οι Βλάχοι είναι κατά περίπτωση Δάκες ή Θράκες ή Ιλλυριοί ή Κέλτες ή απόγονοι αρχαίων Ρωμαίων. Από τα μέσα του 19^ου αιώνα η πολιτική σκοπιμότητα προσέθεσε άλλες τρεις απαντήσεις διαμετρικά αντίθετες μεταξύ τους: οι Βλάχοι είναι Ρουμάνοι, είναι Ιταλοί, είναι ΄Εθνος Βλάχων! Αυταπόδεικτα γεγονότα, ωστόσο, γεγονότα είναι ότι γλώσσα, παρόμοια με τα βλάχικα, αναγνωρισμένη επίσημα μάλιστα στην Ελβετία, ομιλούν και γράφουν μέχρι σήμερα εκατοντάδες χιλιάδες ορεσίβιοι Ελβετοί. Οι Βλάχοι κατανοούμε πολύ περισσότερο την ελβετική ραιτορωμανική, την πορτογαλική, την ισπανική και την ιταλική παρά την ρουμανική. Το όνομα Βλάχοι είναι επείσακτο. Οι Γερμανοί επονόμαζαν αρχικά Volcae, δηλαδή Λαούς της Λατινικής, όλους τους λατινόφωνους, που μετά τους είπαν Welsch. Aπ’ αυτό προήλθαν οι ονομασίες Βαλλόνοι και Ουαλλοί.

Διερχόμενοι τα γερμανικά εδάφη οι Σλάβοι πήραν αυτό το όνομα και το έφεραν παρεφθαρμένο στα Βαλκάνια όπου βρήκαν τους αυτόχθονες λατινόφωνους και τους ονόμασαν Wlaschi, Βλάχους. Γι’ αυτό «ξαφνικά» εμφανίσθηκαν από το πουθενά Βλάχοι. Τότε απλώς εμφανίσθηκε πρώτη φορά το όνομα Βλάχος και αυτό το δάνειο από τους Σλάβους χρησιμοποίησαν αργότερα οι ελληνόφωνοι πλέον Ρωμαίοι Wloshy, δηλαδή Βλαχία, ονομάζει μέχρι σήμερα την Ιταλία η Πολωνία. Οι Βλάχοι της πατρώας μας Αυτοκρατορίας και, αργότερα, του χώρου της ουδέποτε έγραψαν στην προφορική τους γλώσσα. ΄Εγραψαν μόνον στην ελληνική. Βλάχοι ήσαν από τον 17o ήδη αιώνα οι περισσότεροι Μεγάλοι Διδάσκαλοι του Γένους και τα έργα τους είναι ο πυρήνας της νεότερης Ελληνικής Γραμματείας. Εξελλήνιζαν. Δεν εξελληνίσθηκαν. Βλάχοι στην Ελλάδα ήσαν οι περισσότεροι και μεγαλύτεροι Εθνικοί Ευεργέτες και Αρματολοί, ο Εθναπόστολος Ρήγας ο Βελεστινλής, επίσης ξακουστοί ήρωες της Εθνεγερσίας, Πρωθυπουργοί και εκατοντάδες  εξέχουσες προσωπικότητες της ελληνικής Ιστορίας,    Η διαδρομή τους είναι συναρπαστική κάθε εποχή και η παρουσία τους στην Ιστορία του Γένους συνεχής. Την μοναδικότητα και  αξεπέραστη ανδρεία τους διασώζει ευλαβικά και αυθεντικά η συλλογική μνήμη του Γένους. Σε ένα δημώδες τραγούδι του Ακριτικού Κύκλου, όταν ακόμη η πατρώα Αυτοκρατορία ήταν ακμαία, ο Λαός τους ξεχώριζε και τους τιμούσε. Ψάλλει επί αιώνες: Ώσε να στρώσει ο Κωνσταντής κι Αλέξης να σελώσει ευρέθη το Βλαχόπουλο στον μαύρο καβαλάρης. Στο έμπα  μπήκε σαν αϊτός. Στο ξέβγα σαν πετρίτης. Στο έμπα χίλιους έκοψε. Στο ξέβγα δυό χιλιάδες. Και στο καλό το γύρισμα κανέναν δεν αφήνει.

Οι εγκυρότεροι αυτόπτες μάρτυρες της Ιστορίας μαρτυρούν επί μακρούς αιώνες ότι από τον 1ο μ.Χ αιώνα οι γηγενείς πληθυσμοί στον ευρύτερο ελληνικό χώρο λατινοφώνησαν λόγω της ρωμαϊκής κυριαρχίας αλλά χρησιμοποιούσαν την λατινική μόνον στην προφορική τους λαλιά: φθέγγεσθαι, λόγω Ρωμαίων χρώνται. Τους αναφέρουν διαδοχικά ο Πλούταρχος (50-120 μ.Χ.) στα βιβλία του «Βίοι Παράλληλοι», ο Ρωμαίος ιστορικός Δίων Κάσσιος (163-235 μ.Χ.) στα «Ρωμαϊκά» του, ο Πρίσκος στο έργο του Historiae greci minores τον 5ο μ.Χ. αιώνα, ο Ιωάννης Λυδός, σύγχρονος του Αυτοκράτορος Ιουστινιανού, στο έργο του «Περί των αρχών της Ρωμαίων Πολιτείας», οι μεταξύ τους σύγχρονοι Θεοφύλακτος Σιμοκάττης το 553-582, Θεοφάνης, και Προκόπιος στο έργο του «Περί κτισμάτων» και αργότερα η Άννα η Κομνηνή (1083-1148) στο βιβλίο της «Αλεξιάς».

Οι Βλάχοι υπηρετούσαν την Αυτοκρατορία ως επίλεκτοι ορεσίβιοι πολεμιστές, εγκατεστημένοι με τα αναρίθμητα κοπάδια τους στα βουνά, όπου φύλαγαν μέχρι τέλους τις κλεισούρες και τις βασιλικές οδούς. Γι’ αυτό και αναφέρονται ως Βλάχοι Οδίται. Στον καιρό του Βουλγαροκτόνου και του Τσάρου Σαμουήλ ο Γεώργιος Κεδρηνός που μνημονεύει ότι: «΄Αρχειν των Βουλγάρων προχειρίζονται τέσσαρες αδελφοί, Δαβίδ, Μωυσής, Ααρών και Σαμουήλ. Δαβίδ δε αναιρεθείς μέσου Καστορίας και Πρέσπας εις τας λεγομένας Καλάς Δρυς παρά τινων Βλάχων Οδιτών».

Διατηρώντας ανέκαθεν, ευρεία αυτονομία στα πλαίσια της Αυτοκρατορίας οι Βλάχοι επαναστατούσαν όταν η αυτοκρατορική εξουσία τους επέβαλε φόρους βαρύτερους από τους συμφωνημένους. Εναντίον τους εξεστράτευσε στη Θεσσαλία τον 11ο αιώνα ο Αρμένιος στρατηγός Ιωάννης Κεκαυμένος. Συνετρίβη, όμως, και τότε έβγαλε όλο το άχτι του εναντίον τους. Στο έργο του «Στρατηγικόν» χαρακτηρίζει τους Βλάχους «άπιστον και πονηρόν γένος» που δήθεν ήσαν βάρβαροι και τάχα ήλθαν από τον Δούναβη. Αλλά είναι έγκυρη πηγή; Ο μελετητής του Ούγγρος ιστορικός Λ. Ταμάς υπογράμμισε το 1936: «Το να θελήσεις να ξεκαθαρίσεις μια πηγή ιστορικών πληροφοριών υπό τα γραφόμενα του Κεκαυμένου είναι σαν να επιχειρείς το αδύνατον».

Μετά εκατό χρόνια, το 1159 ο ραβίνος Βενιαμίν ο εκ Τουδέλας βρίσκει πιο δυναμωμένους αλλά εξίσου άπιστους, δηλαδή ανυπότακτους, τους Βλάχους μέχρι έξω από τη Λαμία -τότε Ζητούνι. Τους περιγράφει: «Εδώ βρίσκονται τα σύνορα της Βλαχίας που οι κάτοικοί της ονομάζονται Βλάχοι. Μήτε εις Θεόν μήτε εις Βασιλέα πιστεύουν. Είναι αλαφροί και γρήγοροι σαν ζαρκάδια και κατεβαίνουν από τα βουνά τους στους ελληνικούς κάμπους και τους ληστεύουν. Κανείς δεν ριψοκινδυνεύει πόλεμο μαζί τους ούτε μπορεί να τους υποτάξει».

Υπερασπίσθηκαν την Αυτοκρατορία μέχρι τέλους. Πριν ακόμη στεφθεί Τελευταίος Αυτοκράτωρ, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος εξορμά από τον Μυστρά και αναμετριέται με τους Οθωμανούς στη Θεσσαλία. Στο πλευρό του πολεμούν οι Βλάχοι. Ο W. Miller γράφει: «Τότε οι Βλάχοι της Πίνδου ρίχτηκαν από ψηλά κατά των Τούρκων στον μεγάλο θεσσαλικό κάμπο».

΄Ησαν οι τελευταίες αναλαμπές, όμως. Οι Οθωμανοί επιδρομείς επεκράτησαν και η Πόλη έπεσε, αλλά οι Βλάχοι δεν υπετάγησαν. Από τις κλεισώρειες αποσύρθηκαν ένοπλοι με τις οικογένειές τους και τα κοπάδια τους στις υψηλότερες βουνοκορφές και συνοικίσθηκαν σε απρόσιτα χωριά. Προκειμένου να διαφυλάξει την ειρήνη και την παραγωγή στα εύφορα νέα τιμάριά του ο νικητής Σουλτάνος αναγνώρισε ευθύς αμέσως το υφιστάμενο προαιώνιο προνόμιό τους να φέρουν όπλα, να αυτοδιοικούνται και να πληρώνουν μειωμένους φόρους υπαγόμενοι απ’ ευθείας στην εκάστοτε Βασιλομήτορα Βαλιντέ Σουλτάνα. Οι αητοφωλιές τους στα ψηλά βουνά κηρύχθηκαν άβατα βακούφια -ιερά κτήματα άβατα στους Οθωμανούς. Εκεί ανέπτυξαν την κάθετη οικιακή αλλά μεγάλη βιοτεχνία που κατεργάζονταν σε πολύτιμα είδη μεγάλης ζήτησης τα πρωτογενή προϊόντα από τα κοπάδια τους: το γάλα, το μαλλί και το δέρμα. Τυριά, κασέρια, μανούρια, κάπες, σαγιάκια, στρατιωτικοί μανδύες και κατεργασμένα δέρματα μεταφέρονταν με τα βλάχικα καραβάνια στα μεγάλα παζάρια σε τεράστιες αποστάσεις. Παράλληλα ανέπτυξαν με μεγάλη τέχνη την ασημουργία. Σύγχρονο δείγμα της ο διεθνής οίκος κοσμημάτων Bulgari που ίδρυσε στην Ρώμη ο Σωτήρης Βούλγαρης τον 19ο αιώνα. Ταυτόχρονα ανθούσε ακόμη η περιώνυμη Μοσχόπολη. Σύντομα η Υψηλή Πύλη αναγκάσθηκε να τους επαναφέρει στο πατρογονικό τους πολεμικό επάγγελμα και τους όρισε, όπως παλαιά, να φυλάγουν τα περάσματα (κλεισούρες, ντερβένια) των μεγάλων δρόμων. Εκστρατεύοντας να αλώσει τη Βιέννη ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής (1520-1566) αναθέτει στους Βλάχους την αποστολή που ανέκαθεν εκτελούσαν στην Αυτοκρατορία: τη φύλαξη των βασιλικών οδών, των κλεισωρειών και των αμάχων αγροτών. Με επίκεντρο τα βλαχοχώρια ιδρύει τα πρώτα δεκαπέντε αρματολίκια: Καστανιάς στο Βέρμιο, Σερβίων στα Χάσια, Γρεβενών στη βόρεια Πίνδο, Ασπροποτάμου, Μαλακασίου και Γαρδικίου-Λιδωρικίου στη νότια Πίνδο, Μηλιάς, Τεμπών και Ελασσόνος στον Όλυμπο, Ανασελίτσας, Αγράφων, Βάλτου και Ξηρομέρου στην Αιτωλο-Ακαρνανία, Πατρατζικίου στο Βελούχι και Μαυροβουνίου και Κάρλελι στις Θερμοπύλες.

Η προσωνυμία αρματολός είναι λατινόφωνη βλάχικη Αrmatul στα βλάχικα σημαίνει ο οπλισμένος και armatuli οι οπλισμένοι. Περιώνυμοι Βλάχοι αρματολοί αναδεικνύονται στη Μηλιά οι Λαζαίοι, στον νότιο Όλυμπο ο Πάνος Τσάρας και ο θρυλικός γιος του Νικοτσάρας, στα Τέμπη με έδρα τη Ραψάνη οι Τζαχειλαίοι, στον Τύρναβο ο Τζίμας, στα Σέρβια οι Μπιζιωταίοι, στα Γρεβενά ο Γιάννης Πρίφτη -στα βλάχικα ο γιος του παπά- και προ πάντων οι Ζιακαίοι, στον Ασπροπόταμο ο Νικόλαος Στορνάρης και ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος, στα Άγραφα οι Μπουκουβαλαίοι με γενάρχη τον μυθικό Γερο-Δήμο του δημοτικού τραγουδιού, ο Γιαννάκης Ράγκος και αυτός ο αρχιστράτηγος του Ιερού Αγώνος Γεώργιος Καραϊσκάκης, στον Βάλτο οι Στράτοι και οι Σταθά, στο Καρπενήσι οι Βλαχόπουλοι κι ο Σιαδήμας, στη Βόνιτσα οι Γριβαίοι, οι Δράκοι και ο Τζιώγκας κ.ά. Όταν δεν ήσαν συγγενείς, ήσαν σταυραδέρφια. Με το Δημοτικό Τραγούδι του ο ελληνικός Λαός υμνεί επί αιώνες μέχρι σήμερα αντρειωμένους Βλάχους, όπως ο Γερο-Δήμος, ο Νικοτσάρας, ο Γιάννης του Σταθά, ο παπα-Θύμιος Βλαχάβας κ.ά.

Αυτοί οι αρματωμένοι Βλάχοι σηκώθηκαν πρώτοι όταν σήμανε η Εθνεγερσία την οποία προετοίμασε και ευαγγελίσθηκε ο Βλάχος μέγας εθναπόστολος και εθνομάρτυρας Ρήγας ο Βελεστινλής. Τον «Θούριο» και τα άλλα επαναστατικά έργα του τύπωσαν στη Βιέννη οι Σιατιστινοί Βλάχοι Μαρκίδαι Πούλιου οι οποίοι εξέδιδαν επίσης την πρώτη ελληνική εφημερίδα.

Και τώρα έρχονται κάποιοι και μας λένε δόλια πως δεν είμαστε ΄Ελληνες! Έλα, παππού, να σου δείξω το αμπέλι μας! Θα τους το δείξουμε στο επόμενο άρθρο.

Ν.Ι.Μέρτζος