της Ιωάννας Δ. Μαλαγαρδή
Δρ. Υπολογιστικής Γλωσσολογίας -Ιστορικού
Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) συμβολίζει την άνοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και σημαίνει το τέλος της κραταιάς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα ανοίγει τον δρόμο για οθωμανική κυριαρχία στη ΝΑ Ευρώπη.
Η Πολιορκία της Βιέννης από τους Οθωμανούς (1683) συμβολίζει την ανακοπή και αντιστροφή της οθωμανικής επέκτασης και αποτελεί την αφετηρία της ευρωπαϊκής αντεπίθεσης. Επιτυγχάνεται μια μετατόπιση ισχύος υπέρ της Κεντρικής Ευρώπης. Άρα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το 1453 είναι η αρχή της επέκτασης των Οθωμανών και το 1683 η αρχή της υποχώρησης. Μετά το 1453 όταν οι Οθωμανοί εδραιώνουν την κυριαρχία τους στα Βαλκάνια εκτός από την μετατόπιση των εμπορικών δρόμων αρχίζει και η προσφυγή Ελλήνων λογίων στη Δύση η οποία είχε ήδη αρχίσει και πριν από την άλωση. Οι Έλληνες λόγιοι μετέφεραν ανεκτίμητα αρχαία ελληνικά κείμενα και τη γνώση της κλασικής παιδείας, που είχαν χαθεί στη Δύση κατά τον Μεσαίωνα. Η συμβολή τους υπήρξε καθοριστική για την ανάπτυξη της Αναγέννησης (Renaissance humanism).
Η Άλωση της Πόλης το 1453 ήταν ένα τραύμα για τον Χριστιανικό κόσμο και ταυτόχρονα η αρχή μιας «μακράς άμυνας». Η πολιορκία της Βιέννης το 1683 ήταν ένα αφήγημα «σωτηρίας της Ευρώπης». Και τα δύο γεγονότα έχουν χρησιμοποιηθεί συμβολικά τόσο στην πολιτική όσο και στην ιστοριογραφία.
Το 1453 επικρατεί η λογική της κατάκτησης και της θλίψης για το τραύμα του Χριστιανισμού. Μετά το 1683, ενισχύεται η σημασία των συνθηκών και της διεθνούς διπλωματίας. Η πολιορκία της Βιέννης και η πολιορκία του Χάνδακα της Κρήτης (1645-1669) από τους Οθωμανούς αποτελούν δύο κορυφαίες, αλλά πολύ διαφορετικές, στιγμές της χριστιανικής άμυνας έναντι του οθωμανικού στρατού. Η σύγκρισή τους αναδεικνύει όχι μόνο διαφορές στρατηγικής και τεχνολογίας, αλλά και γεωπολιτικής σημασίας. Η πολιορκία της Βιέννης ήταν μια σχετικά σύντομη αλλά αποφασιστική πολιορκία (Ιούλιος–Σεπτέμβριος 1683) και στόχευε στην καρδιά της Κεντρικής Ευρώπης.
Η Πολιορκία της Βιέννης του 1683 αποτελεί μία από τις πιο καθοριστικές συγκρούσεις της ευρωπαϊκής ιστορίας, καθώς σηματοδότησε το τέλος της οθωμανικής επέκτασης προς την Κεντρική Ευρώπη και την αρχή της υποχώρησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επί κεφαλής των επιτιθέμενων οθωμανικών δυνάμεων ήταν ο Καρά Μουσταφά Πασάς. Οι Αμυνόμενοι, οι Αψβούργοι, ήταν υπό τον Λεοπόλδο Α΄, με επικεφαλής στη Βιέννη τον Έρνστ Ρούντιγκερ φον Στάρχενμπεργκ.
Η πολιορκία εντάσσεται στο πλαίσιο των οθωμανικών φιλοδοξιών για έλεγχο της Κεντρικής Ευρώπης και των εντάσεων με την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Οι Οθωμανοί, με δύναμη που υπολογίζεται σε 120.000–150.000 άνδρες, περικύκλωσαν τη Βιέννη. Η πόλη διέθετε μόλις 15.000–20.000 υπερασπιστές, αλλά είχε ισχυρά οχυρωματικά έργα. Η πολιορκία διήρκεσε από τον Ιούλιο μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1683. Ο αγώνας ήταν πολύ σκληρός. Γινόταν η χρήση λαγουμιών και ανατινάξεων. Η έλλειψη τροφίμων ήταν σοβαρή και ασθένειες μάστιζαν τους αμυνόμενους εντός της πόλης. Παρ’ όλα αυτά η άμυνα των Βιεννέζων ήταν πολύ ανθεκτική και γενναία ώστε κέρδιζαν πολύτιμο χρόνο.
Την 12η Σεπτεμβρίου, τις πρωινές ώρες, ένας συμμαχικός στρατός επιτίθεται με στρατεύματα από τη Βενετία, τη Βαυαρία, τη Σαξονία, τη Φραγκονία, τη Σουηβία, το Μπάντεν, την Άνω Έσση, τη Λιθουανία και την Πολωνία, συνολικής δύναμης περίπου 60.000 ανδρών. Οι Οθωμανοί διοικητές δεν καταφέρνουν να συμφωνήσουν σχετικά με την τακτική του πολέμου σε δύο μέτωπα. Ύστερα από εξαντλητική διήμερη πορεία, υπό την προσωπική διοίκηση του βασιλιά Ιωάννη Γ΄ Σομπιέσκι, καταφθάνει το πολωνικό ιππικό αφού κατέβηκε από τα υψώματα του Βιεννέζικου Δάσους και επιτίθεται στις οθωμανικές θέσεις. Πρόκειται για τους φοβερούς Φτερωτούς Ουσάρους, που σκορπούν τρόμο και πανικό σε Οθωμανούς και Τατάρους. Ολόκληρη η χριστιανική στρατιωτική δύναμη περνά στην επίθεση. Ταυτόχρονα, και οι Βιεννέζοι πραγματοποιούν έξοδο από την πόλη και εφορμούν στα χαρακώματα των Οθωμανών.
Στις 13 Σεπτεμβρίου, ο βασιλιάς Σομπιέσκι εισέρχεται έφιππος στην πόλη. Οι αυτοκρατορικοί πιέζουν για άμεση καταδίωξη των Οθωμανών, κάτι που θα ήταν λογικό. Ωστόσο, ο Σομπιέσκι δεν επιθυμεί να καταπονήσει περαιτέρω το ιππικό του. Αντί γι’ αυτό, αρχίζει η γενική λεηλασία του οθωμανικού στρατοπέδου: ζώα, τρόφιμα, εμπορεύματα, όπλα, πυροβόλα, πυρομαχικά, χρήματα, χρυσός και γυναίκες του χαρεμιού. Η σκηνή–φρούριο του μεγάλου βεζίρη Καρά Μουσταφά κατάσχεται εξ ολοκλήρου από τον Σομπιέσκι. Οι αυτοκρατορικοί σχεδόν δεν αποκομίζουν τίποτα από τη λεηλασία. Ο πληθυσμός της Βιέννης χρησιμοποιεί αδιακρίτως πυρομαχικά. Αρκετές μεγάλες, έτοιμες προς πυροδότηση νάρκες βρίσκονται στα τείχη της πόλης. Βαριές νάρκες τοποθετημένες σε βάθος έξι μέτρων κάτω από το τείχος είναι έτοιμες προς πυροδότηση.
Όταν ο αυτοκράτορας Λεοπόλδος Α΄ πληροφορείται τη νίκη του Συμμαχικού στρατού που έσπευσε σε βοήθεια, μεταβαίνει με πλοίο στο Klosterneuburg και φτάνει μια ημέρα αργότερα στη λυτρωμένη πόλη με αυτοκρατορική άμαξα. Ο μεγάλος βεζίρης Καρά Μουσταφά αναζητά μετά τη μάχη έναν υπαίτιο. Διατάσσει την εκτέλεση του Ιμπραήμ πασά, μπεηλέρμπεη της Βούδας, ο οποίος φέρεται να αποσύρθηκε πρώτος από το πεδίο της μάχης. Ο πραγματικός λόγος είναι πιθανότατα άλλος: ο Ιμπραήμ πασάς θεωρούσε λανθασμένη τη στρατηγική του Καρά Μουσταφά να διεξάγει πόλεμο σε δύο μέτωπα, εναντίον της Βιέννης και του συμμαχικού στρατού.
Ο αυτοκράτορας Λεοπόλδος Α΄ και ο βασιλιάς Ιωάννης Γ΄ Σομπιέσκι συναντώνται έφιπποι κοντά στο Schwechat. Οι σχέσεις των δύο μοναρχών είναι κάπως τεταμένες. Η δόξα της μάχης αποδίδεται στον Σομπιέσκι ως επικεφαλής του μακράν ισχυρότερου στρατιωτικού αποσπάσματος. Οδήγησε προσωπικά τους Φτερωτούς Ουσάρους και επιπλέον λεηλάτησε με τον πιο επιτυχημένο τρόπο.
Μόλις στις 18 Σεπτεμβρίου αρχίζουν ο βασιλιάς Σομπιέσκι και ο δούκας Κάρολος Ε΄ την καταδίωξη των οθωμανικών δυνάμεων. Επειδή αυτές δεν καταδιώχθηκαν αμέσως, κατόρθωσαν να συγκεντρωθούν στο Parkany. Ο Κάρολος Ε΄ συνιστά να αναμείνουν επιπλέον πολωνοαυστριακές ενισχύσεις πριν από την καταδίωξη. Ο Σομπιέσκι, πεισματάρης, αγνοεί την προειδοποίηση. Πιστεύει ότι το Parkany είναι ασθενώς κατεχόμενο. Στην πραγματικότητα, εκεί έχει συγκεντρωθεί οθωμανικό σώμα 40.000 ανδρών, το οποίο δεν είχε λάβει μέρος στη μάχη της Βιέννης και συνεπώς αποτελείται από ξεκούραστα στρατεύματα.
Ο Πολωνός βασιλιάς επιτίθεται στις 7 Οκτωβρίου. Δεν πρόκειται για δειλό άνθρωπο. Η εμπροσθοφυλακή, υπό τη διοίκηση του Στέφαν Μπιντζίνσκι, εμπλέκεται αμέσως σε μάχη και σχεδόν εξοντώνεται (περίπου 2.000 απώλειες). Ο βασιλιάς βλέπει τα υπολείμματα της εμπροσθοφυλακής του να υποχωρούν. Αφήνει πίσω το πεζικό και το πυροβολικό και επιτίθεται με 4.000 Φτερωτούς Ουσάρους (Hussaria) εναντίον του υπέρτερου εχθρού. Λόγω της απουσίας πεζικού και πυροβολικού, το μέτωπο δεν μπορεί να διατηρηθεί και καταρρέει. Παρά ταύτα, ο βασιλιάς Σομπιέσκι επιθυμεί να συνεχίσει τη μάχη. Αξιωματικοί, όπως ο Αυστριακός στρατάρχης φον Ντύνεβαλντ, προσπαθούν να τον λογικέψουν. Τελικά, παρασύρεται από πανικόβλητους στρατιώτες και υποχωρεί.
Μετά τη διάλυση του πολωνικού ιππικού, οι Πολωνοί υποχωρούν άτακτα. Ο βασιλιάς Σομπιέσκι διαφεύγει οριακά με τη βοήθεια των ταταρικών βοηθητικών στρατευμάτων του, υπό τη διοίκηση του Τατάρου συνταγματάρχη Σάμουελ Μίρζα Κρετσόφσκι. Δύο ημέρες αργότερα, στις 9 Οκτωβρίου, και αφού οι Φτερωτοί Ουσάροι ενισχυθούν με πολωνικό πεζικό, πυροβολικό και αυτοκρατορικά στρατεύματα, οι Οθωμανοί ηττώνται σε δεύτερη μάχη στο Parkany από τον Σομπιέσκι.
Στις 21 Οκτωβρίου, Πολωνοί και αυτοκρατορικοί καταλαμβάνουν την πόλη Gran.
Στις 25 Δεκεμβρίου (Χριστούγεννα), ο μεγάλος βεζίρης Καρά Μουσταφά, φτάνοντας στο Βελιγράδι κατά την υποχώρησή του, στραγγαλίζεται με πράσινο μεταξωτό κορδόνι κατόπιν διαταγής του σουλτάνου. Είχε χάσει τη μάχη της Βιέννης παρά την τριπλή αριθμητική υπεροχή του.
Η Ιστορική σημασία της Μάχης
Η Πολιορκία της Βιέννης δεν ήταν απλώς μια στρατιωτική νίκη, αλλά ένα σημείο καμπής στις σχέσεις Χριστιανικής Ευρώπης – Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και παράλληλα ένα σύμβολο της συνεργασίας ευρωπαϊκών κρατών απέναντι σε κοινή απειλή. Θεωρείται μια από τις πιο σημαντικές πολιορκίες στην παγκόσμια στρατιωτική ιστορία επειδή οδήγησε σε μια νίκη συνασπισμένων δυνάμεων.
Από τον 14ο έως τον 17ο αιώνα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ακολουθεί μια δυναμική επέκτασης που κορυφώνεται με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453). Η Βιέννη του 1683 δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο επεισόδιο, αλλά το τελικό όριο αυτής της μακράς επεκτατικής φάσης. Εκεί σταματά η επεκτατική μανία των Οθωμανών.
Αντίστοιχα, για την Ευρώπη, η περίοδος πριν το 1683 χαρακτηρίζεται από θρησκευτικές, συγκρούσεις όπως ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618–1648), η πολιτική κατακερματισμού και κυρίως αδυναμία συγκρότησης σταθερών συμμαχιών. Ο Τριακονταετής Πόλεμος ήταν μία από τις πιο καταστροφικές συγκρούσεις στην ευρωπαϊκή ιστορία. Ξεκίνησε ως θρησκευτική σύγκρουση (Καθολικοί εναντίον Προτεσταντών) και εξελίχθηκε σε πανευρωπαϊκό πολιτικοστρατιωτικό πόλεμο που αναδιαμόρφωσε την ισορροπία ισχύος στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Η αποτυχία της οθωμανικής πολιορκίας υποδηλώνει ότι η ευρωπαϊκή ήπειρος εισέρχεται σε φάση δομικής αντοχής, ικανής να αναχαιτίσει μια υπερεθνική αυτοκρατορική δύναμη.
Από ιστορικής άποψης, η πολιορκία της Βιέννης έχει διπλή σημασία: Αφενός ως γεγονός δηλ. τη στρατιωτική αποτυχία των Οθωμανών και τη νίκη των συνασπισμένων δυνάμεων και αφετέρου ως σύμπτωμα δηλ. μια ένδειξη βαθύτερων μεταβολών στους συσχετισμούς ισχύος. Η ιστορική ανάλυση μετατοπίζεται έτσι από το «ποιος νίκησε» στο «γιατί το σύστημα άλλαξε».
Από τη Βιέννη στο Κάρλοβιτς
Η πολιορκία της Βιέννης αποκτά το πλήρες ιστορικό της νόημα μόνο σε συνδυασμό με τη Συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699) μια πόλη στη σημερινή Σερβία. Η συνθήκη τερμάτισε τον αυστροοθωμανικό πόλεμο του 1683-1697 στον οποίο οι Οθωμανοί ηττήθηκαν. Η Συνθήκη του Κάρλοβιτς υπεγράφη την 26η Ιανουαρίου 1699 και αποτελεί ιστορικό ορόσημο για την Ευρώπη και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, καθώς σηματοδότησε την οριστική παύση της οθωμανικής επέκτασης και την έναρξη της μακράς περιόδου υποχώρησής της. Οι Συμβαλλόμενοι ήταν Οθωμανική Αυτοκρατορία και ο Ιερός Συνασπισμός (Αυστρία, Πολωνία, Βενετία, Ρωσία). Σημειωτέον ότι η Ρωσία υπέγραψε ξεχωριστή συμφωνία το 1700 στην Κωνσταντινούπολη.
Για πρώτη φορά στην ιστορία της, η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποδέχεται μια μεγάλη ήττα με εδαφικές απώλειες. Υποχρεούται να συμμετάσχει σε μια πολυμερή ευρωπαϊκή διαπραγμάτευση και εντάσσεται σε ένα ευρωπαϊκό σύστημα συνθηκών.
Από ιστορικής σκοπιάς, το Κάρλοβιτς σηματοδοτεί το τέλος της οθωμανικής επέκτασης στην Ευρώπη, την αρχή της ευρωπαϊκής στρατηγικής πρωτοβουλίας και τη μετάβαση από την ιστορία των αυτοκρατοριών στην ιστορία των κρατών.
Η Συνθήκη του Κάρλοβιτς θεωρείται ως η πρώτη μεγάλη διπλωματική ήττα των Οθωμανών με την παράλληλη εισαγωγή ενός δυτικού τύπου διεθνούς διπλωματίας. Ένα σημαντικό γεγονός ήταν η αναγνώριση της ισοτιμίας των χριστιανικών κρατών έναντι της Υψηλής Πύλης. Το πιο σημαντικό όμως αποτέλεσμα είναι ότι ετέθησαν τα θεμέλια για την ευρωπαϊκή αρχή της ισορροπίας ισχύος.
Σημαντικές επιπτώσεις της Συνθήκης:
- Αλλαγή Δυνάμεων: Η συνθήκη σημάδεψε τη σταδιακή αποδυνάμωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γεγονός που προετοίμασε το έδαφος για μελλοντικές επαναστάσεις και ανεξαρτησίες στις βαλκανικές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας.
- Εδαφικές Αλλαγές: Οι εδαφικές παραχωρήσεις ενίσχυσαν τη θέση άλλων χριστιανικών κρατών, που κατά κάποιο τρόπο περιόρισαν την τουρκική επιρροή στην περιοχή των Βαλκανίων.
- Εκπαιδευτικές και Πολιτιστικές Επιπτώσεις: Η υποχώρηση της τουρκικής κυριαρχίας έδωσε ευκαιρίες στους εθνικούς πολιτισμούς και τις γλώσσες, συμβάλλοντας έτσι στην ανάπτυξη εθνικών συνειδήσεων.
Για κάποιους ιστορικούς, η συνθήκη αυτή αποτελεί την αρχή του “Ανατολικού Ζητήματος”, δηλαδή του ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων για το μέλλον των εδαφών της φθίνουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ένα ζήτημα που επηρέασε άμεσα την πορεία του ελληνισμού.
Η ήττα των Οθωμανών ενθάρρυνε τις χριστιανικές δυνάμεις να εξαπολύσουν συστηματικές επιθέσεις κατά της Τουρκοκρατίας, γεγονός που δημιούργησε ένα ευνοϊκότερο κλίμα για τους υπόδουλους λαούς, συμπεριλαμβανομένων των Ελλήνων.
Η Συνθήκη είχε και άλλες αξιοσημείωτες συνέπειες και για τους Έλληνες
Έδωσε τη δυνατότητα στους Έλληνες εμπόρους να ξαναρχίσουν το εμπόριο με τη Βενετία και την Αυστριακή Αυτοκρατορία, γεγονός που είχε καθοριστικές συνέπειες στην οικονομική αναγέννηση του ελλαδικού χώρου. Σημειωτέον ότι
στην υπογραφή της συνθήκης ο επίσημος αντιπρόσωπος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν ένας Φαναριώτης, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος , γεγονός που σηματοδοτεί την άνοδο των Φαναριωτών στον οθωμανικό κρατικό μηχανισμό κατά τον 18ο αιώνα.
Πολιτικο-εδαφικές και διοικητικές αλλαγές
Η Βενετία απέκτησε τον Μοριά (Πελοπόννησο) από την Οθωμανική Αυτοκρατορία (1699–1715).Τα Επτάνησα (Κέρκυρα, Ζάκυνθος, Κεφαλονιά κ.ά.) παρέμειναν ενετικά, ενισχύοντας τον δυτικό/λατινικό προσανατολισμό τους. Ο ελληνικός χώρος διασπάστηκε διοικητικά μεταξύ Βενετών και Οθωμανών. Από πλευράς διοίκησης καταργήθηκε το οθωμανικό τιμαριωτικό σύστημα και εφαρμόστηκε η ενετική διοίκηση. Βελτιώθηκε η ασφάλεια και έγινε περιορισμός αυθαιρεσιών, βαριάς φορολογίας και γραφειοκρατίας. Οι Έλληνες μπορούσαν να συμμετάσχουν σε τοπικούς θεσμούς ώστε να έχουν μια πρώιμη πολιτική εμπειρία.
Οικονομικές συνέπειες
Ενισχύθηκε η αγροτική παραγωγή (σιτηρά, ελαιόλαδο, σταφίδα). Έγινε άνοιγμα εμπορικών δρόμων προς την Αδριατική και τη Δυτική Ευρώπη. Παράλληλα, σε οθωμανικές περιοχές (Στερεά, Μακεδονία) συνεχίστηκε η βαριά φορολόγηση, ωθώντας πληθυσμούς σε μετανάστευση.
Πνευματικές και ιδεολογικές επιπτώσεις
Ενισχύθηκαν οι επαφές με τη Δύση μέσω των βενετοκρατούμενων περιοχών. Έγινε μετακίνηση λογίων και εμπόρων με αποτέλεσμα τη διάχυση ιδεών που τροφοδότησαν τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Στα Επτάνησα αναπτύχθηκαν παιδεία, τυπογραφία και λογοτεχνία σε ευρωπαϊκό πλαίσιο.
Οι συνέπειες της Συνθήκης είχαν μακροπρόθεσμη σημασία για τον Ελληνισμό. Αποδείχθηκε ότι η οθωμανική κυριαρχία δεν ήταν αμετάβλητη και αήττητη. Δημιουργήθηκε ένα προηγούμενο αλλαγής εξουσίας υπέρ χριστιανικών δυνάμεων. Κυρίως ενισχύθηκε η πολιτική αυτοπεποίθησης των Ελλήνων, που θα καρποφορήσει τον 18ο–19ο αιώνα.
Συμπέρασμα
Η Συνθήκη του Κάρλοβιτς δεν απελευθέρωσε την Ελλάδα, αλλά ήταν μια πρώτη ήττα της οθωμανικής κυριαρχίας. Ενίσχυσε τις δυτικές επιρροές σε κρίσιμες περιοχές και αδιαμφισβήτητα συνέβαλε έμμεσα στη διαμόρφωση των προϋποθέσεων για την Ελληνική Επανάσταση του 1821.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- M. P. Klöter, “The Karlowitz Articles: A Historical Analysis of Its Impact on European Relations.”
- Glenda, “Re-Examination of the Treaty of Karlowitz: Causes and Consequences.”
- M. H. Black, “Diplomatic Shifts after Karlowitz: The European Reaction.”
Ιωάννα Δ. Μαλαγαρδή
Δρ. Υπολογιστικής Γλωσσολογίας -Ιστορικός
