ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ: ΡΕΥΜΑΤΑ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ, ΧΡΗΣΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟΛΟΓΗΣΗ

 ΣΗΜΕΙΩΣΗ “ΑΝΙΧΝΕΥΣΕΩΝ”. Σε μια προσπάθεια αναζήτησης στοιχείων του ευρωπαϊκού φιλελληνισμού, διατρέξαμε την περίοδο απο τον μεσαίωνα ως σήμερα. Με τη βοήθεια μιας βιβλιογραφίας, κυρίως του Α! τόμου της σειράς Ιστορία της Κλασικής Μουσικής, επιλέξαμε ορισμένα κρίσιμα σημεία τα οποία μπορεί να διατρέξει εν συντομία ο αναγνώστης και να του μείνουν στη μνήμη. Δείτε τα.

ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ

Ο Μεσαίωνας ταυτίζεται με μία χιλιετία που χαρακτηρίστηκε από πνευματική καθυστέρηση, συμφορές και κοινωνική αδικία.

Το όραμα του ανθρώπου της μεσαιωνικής περιόδου ισορροπούσε ανάμεσα στην κατάκτηση του υλικού κόσμου και στην ενατένιση του αιωνίου καθώς επίκεντρο της μεσαιωνικής ζωής ήταν η χριστιανική θρησκεία που, τουλάχιστον ως τον 14ο αιώνα, πρόσφερε στους περισσότερους διανοούμενους μία κοινή βιωματική βάση.

Η οικουμενικότητα που προσέδωσαν οι Ρωμαίοι στον χριστιανισμό βοήθησε να εξελιχθεί σε κυρίαρχη θρησκεία του δυτικού κόσμου με πολλά στοιχεία “δανεισμένα” από το ρωμαϊκό πολιτισμό.

Παράλληλα η αξιοποίηση του Κελτικού πολιτισμού στο Βορρά και των υπολοίπων “βαρβαρικών” λαών, οι ελληνικές βάσεις στην Ανατολή αλλά και η άνοδος του Ισλάμ κατά τον 7ο αιώνα οδήγησαν σε αυτό τον τροποποιημένο πολιτισμό που αποτέλεσε το θεμέλιο της μεσαιωνικής Δύσης.

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

Ο 16ος αιώνας σηματοδοτεί μία νέα εποχή για την Ευρώπη μέσα από την τριπλή Επανάσταση του ανθρωπισμού (ουμανισμού) της καλλιτεχνικής Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης που επηρεάζει όλη τη χριστιανοσύνη καθώς βγαίνει από το Μεσαίωνα.

Αμφισβητώντας τις αλήθειες των προηγούμενων αιώνων ο ανθρωπισμός (το βασικό ρεύμα διανόησης της εποχής) επιχειρεί να ορίσει ξανά τις αξίες της αρχαιότητας για να τις συμβιβάσει με το χριστιανικό πνεύμα.

Η βασική διαφορά της νέας αυτής περιόδου από το Μεσαίωνα βρίσκεται στην αντίληψη για τον άνθρωπο, ο οποίος έρχεται στο προσκήνιο του ενδιαφέροντος και της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Ο όρος “αναγέννηση” ήταν αρκετά εύστοχος για να χαρακτηρίσει την περίοδο αυτή καθώς αναφερόταν στο ανανεωμένο ενδιαφέρον για την κλασική αρχαιότητα που ξεκίνησε στην Ιταλία και εξαπλώθηκε στο μεγαλύτερο κομμάτι της Ευρώπης.

Οι μελετητές και οι καλλιτέχνες του 15ου και του 16ου αιώνα επιθυμούσαν να επαναφέρουν τα ιδεώδη των πολιτισμών της Κλασσικής (προχριστιανικής) Εποχής και συγκεκριμένα του ελληνικού και ρωμαϊκού πολιτισμού.

Συνεπώς η ιδέα της ανα-γέννησης αφορούσε στην επιστροφή στις ανθρώπινες αξίες χωρίς, όμως ,απαραίτητα να τις αντιπαραθέτει με τις θρησκευτικές που ήταν το κυρίαρχο στοιχείο κατά την περίοδο του Μεσαίωνα.

ΜΠΑΡΟΚ

Η περίοδος των 150 χρόνων από το 1600 έως το 1750 θεωρείται πολύ σημαντική για τη μετάβαση του ευρωπαϊκού πολιτισμού προς τη νεωτερικότητα.

Το πολύ κρίσιμο αυτό διάστημα χαρακτηρίστηκε από ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, εντάσεις στην πολιτική και κοινωνική ζωή και βίαιες πολεμικές συγκρούσεις.

Από τα γαιοκτήματα και τις οικογενειακές περιουσίες των ευρωπαίων ηγεμόνων στα τέλη του 16ου και στις αρχές του 17ου αιώνα αλλά και το κλίμα μισαλλοδοξίας ανάμεσα σε Προτεστάντες και Καθολικούς, η Ευρώπη πέρασε με βίαιο, δυστυχώς, τρόπο- με τον Τριακονταετή Πόλεμο (1618- 1648) που ανέδειξε ισχυρότερο κράτος της Ευρώπης τη Γαλλία- στην ίδρυση των εθνών-κρατών.

Έπειτα καθώς οι εθνικές μοναρχίες άρχισαν να γνωρίζουν μία κρίση που συνδεόταν με την εξέλιξη των κοινωνιών και τη δυσκολία ανάδειξης ενός ισχυρού κράτους χωρίς διαφορές ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες, στην Ευρώπη εδραιώθηκε η απόλυτη μοναρχία με το Λουδοβίκο ΙΔ’ (1643-1715).

Η απόλυτη μοναρχία σηματοδότησε τις απαρχές συγκρότησης του σύγχρονου κράτους και αποτέλεσε το κυρίαρχο πρότυπο διακυβέρνησης κατά τον 17ο και 18ο αιώνα.

Στη νέα αυτή η Ευρώπη η θρησκεία έχασε πλέον την πολιτική σημασία που είχε στη διάρκεια του Μεσαίωνα αλλά και στην εποχή της Μεταρρύθμισης και των θρησκευτικών πολέμων.

Στα τέλη του 17ο αιώνα μία νέα ισορροπία είχε αρχίσει ήδη να επικρατεί στην Ευρώπη με πρωταγωνιστή την ισχυρή Αγγλία όπου εμφανίστηκε ένα τελείως διαφορετικής μορφής πολιτικό καθεστώς (με την εγκαθίδρυση ενός συστήματος κοινοβουλευτικής μοναρχίας) στο οποίο οι φιλόσοφοι του 18ου αιώνα αναγνώριζαν ένα νέο πρότυπο κράτους που σεβόταν τις ελευθερίες των πολιτών και έξισορροπούσε τις εξουσίας και τα δικαιώματα του μονάρχη με αυτά του κοινοβουλίου.

Επιπλέον ο 17ος αιώνας και το πρώτο μισό του 18ου χαρακτηρίστηκαν από την ευρωπαϊκή επέκταση σε ολόκληρο σχεδόν τον κόσμο, τον αναπόφευκτο εξευρωπαϊσμό και από τον αποικιακό ανταγωνισμό μεταξύ των ισχυρών.

Όλες αυτές οι αντιπαραθέσεις, οι ανακατατάξεις και η ένταση στην πολιτική και κοινωνική ζωή των ευρωπαίων ήταν η αφορμή για δημιουργικότητα σε πολλούς τομείς της τέχνης, της διανόησης και της επιστήμης.

Ο φλωρεντινός ουμανισμός της Αναγέννησης δεν αποδείχθηκε επαρκής για να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος του 17ου αιώνα τις ταραχές και τις ανατροπές της νέας εποχής.

Η επαναστατική πρόοδος της φιλοσοφίας και της επιστήμης (κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα τέθηκαν τα θεμέλια της σύγχρονης σκέψης από κορυφαίους διανοητές όπως οι: Bacon, Καρτέσιος, Leibnits, Γαλιλαίος, Kepler, Νεύτων) αλλά και οι ευρύτερες κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές εξελίξεις στον ευρωπαϊκό χώρο δεν άφησαν ανεπηρέαστη την καλλιτεχνική δημιουργία.

ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ

Η εποχή που συνδέθηκε με την άνοδο του απολυταρχισμού στην Ευρώπη η οποία, όπως είδαμε, κυριάρχησε ως πολιτικό φαινόμενο στην περίοδο του Μπαρόκ συνδέθηκε και με τη ριζική αναθεώρηση των παραδοσιακών ιδεών και αξίων.

Στη θέση τους, ήδη από τον 17ο αιώνα, οι φιλόσοφοι και επιστήμονες οικοδόμησαν μία νέα μηχανιστική και ρασιοναλιστική κοσμοαντίληψη η οποία όμως διατηρούσε τον ανθρώπινο χαρακτήρα.

Η πνευματική αυτή επανάσταση που θεμελιώθηκε από τους Bacon, Descartes, Locke και Newton αποτέλεσε το λογικό και αισιόδοξο στήριγμα του πολιτιστικού κλίματος του 18ου αιώνα μέσα στο οποίο γεννήθηκε ο Διαφωτισμός, ένα κίνημα εξαιρετικά ανατρεπτικό για τη Δυτική κοινωνία.

Αν και βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό σε έργα άγγλων διανοητών, ο Διαφωτισμός ήκμασε στη Γαλλία.

Κύριος εκφραστής του υπήρξε ο François-Marie Arouet γνωστός ως Bολτέρος το όνομα του οποίου ταυτίστηκε με το Διαφωτισμό όπως του Λούθηρου με την Μεταρρύθμιση ή του Μιχαήλ Αγγέλου με την Αναγέννηση.

Οι λεγόμενοι Εγκυκλοπαιδιστες Denis Diderot και Jean d’ Alembert, σημαντικοί εκπρόσωποι του Διαφωτισμού προσπάθησαν να συνοψίσουν στην Εγκυκλοπαίδεια όλη τη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη της εποχής.

Ο Jean d’ Alembert, συμμεριζόταν, όπως και οι άλλοι διαφωτιστές την πίστη στις απεριόριστες ικανότητες του ανθρώπου, τις ρασιοναλστικές και ατομικιστικές τάσεις, αλλά σε αντίθεση με αυτούς υποστήριζε τη διάδοση του στο λαό και στην παλλαϊκή διαφώτιση.

Ο Σκωτσέζος David Hume και ο Γάλλος Jean  Jacque Rousseau τοποθετούνται επίσης στο Διαφωτισμό αν και δεν ήταν σε απόλυτη συμφωνία με το σύνολο των ιδεών του.

Ο τελευταίος περιφρονούσε τη λογική, εξυμνούσε τον τρόπο ζωής των πρωτόγονων λαών και υποστήριζε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον την ελευθερία και την ισότητα των πολιτών.

Ήταν η πολιτική φιλοσοφία του Ρουσσώ που ενέπνευσε το σύγχρονο ιδεώδες της κυριαρχίας της πλειοψηφίας στους οραματιστές της Γαλλικής επανάστασης.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ

Μία από τις δυναμικότερες περιόδους για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, οι τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα και οι πρώτες του 19ου, σημάδεψαν την απαρχή μιας νέας εποχής για την Ευρώπη και τον κόσμο.

Η εποχή των επαναστάσεων εγκαινιάζεται με δύο κορυφαίες ιστορικές εξελίξεις: την βρετανική Βιομηχανική Επανάσταση και τη Γαλλική Επανάσταση.

Η Βιομηχανική Επανάσταση διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό την οικονομία του κόσμου.

Οι Άγγλοι οικονομολόγοι υποστηρίζοντας την ελεύθερη αγορά, την προοπτική του εμπορίου και την οικονομική ενότητα της Ευρώπης έθεσαν τα θεμέλια για μία σύγχρονη οικονομία.

Παράλληλα η Γαλλική Επανάσταση έθεσε τα βασικά ζητήματα της φιλελεύθερης, ριζοσπαστικής, δημοκρατικής πολιτικής πυροδοτώντας το κοινωνικό πολιτικό κατεστημένο και δημιουργώντας πρότυπα ρήξεων και ανατροπών.

Οι συνέπειες για τη διαμόρφωση της νεότερης Ευρώπης ήταν καθοριστικές. Με την ηγεμονική και επεκτατική πολιτική του Μεγάλου Έθνους, της Γαλλίας υπό την ηγεσία του Ναπολέοντα (1799 1814), οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και τα αιτήματα του Διαφωτισμού για μία οικονομικά και πολιτικά φιλελεύθεροι Ευρώπη εξαπλώθηκαν σε ολόκληρη την Ήπειρο.

Παράλληλα όμως με την εθνική αφύπνιση διαγράφηκε η Ευρώπη της ισορροπίας.

Με τη συντριβή του Ναπολέοντα και μετά το Συνέδριο της Βιέννης (1814-1815) η Ευρώπη μπήκε σε μία νέα φάση όπου κυριάρχησαν οι δυνάμεις του Παλαιού Καθεστώτος (Παλινόρθωση).

Αν και στόχος των ισχυρότερων κρατών (Ρωσία, Αυστρία, Αγγλία, Γαλλία και Πρωσία) ήταν μία ισορροπία των δυνάμεων στο ευρωπαϊκό επίπεδο η δυναμική των επαναστάσεων του προηγούμενου αιώνα συνέχισε να σιγοβράζει στη συνείδηση των λαών της Ευρώπης.

Την περίοδο αυτή εδραιώθηκε ο κοσμοπολιτισμός και θεμελιώθηκαν ή διεθνική Ταυτότητα της Ευρώπης και τα επιμέρους χαρακτηριστικά κάθε Εθνικής κουλτούρας.

Παράλληλα με την Ευρώπη των εθνικών κρατών ανάμεσα στα οποία βασίλευαν η εχθρότητα και η καχυποψία αναπτυσσόταν η Ευρώπη με έναν κοινό πολιτισμό και με μία οικονομία και κοινωνικές δομές που αγνοούσαν τα σύνορα.

Οι διανοητές και οι καλλιτέχνες έθεταν τα ίδια προβλήματα, έβρισκαν κοινές λύσεις, δημιουργούσαν διεθνή αριστουργήματα.

Όλη η ιστορία της τέχνης του 17ου και του 18ου αιώνα αντανακλά τον θαυμασμό για τον αρχαίο κλασικό κόσμο ένα χαρακτηριστικό που συναντάται και στον Διαφωτισμό. Οι δημιουργοί αφιερώθηκαν στη μίμηση των κλασικών προτύπων και απέρριψαν τα επιτεύγματα των εποχών που ακολούθησαν την αρχαιότητα και κυρίως των “σκοταδιστικών” μεσαιωνικών χρόνων.

Κατά τη διάρκεια του δέκατου όγδοου αιώνα ο ρυθμός του μπαρόκ συνέχιζε να αφομοιώνει όλο και περισσότερα κλασικά στοιχεία. Στην ηπειρωτική Ευρώπη το μπαρόκ έδωσε τη θέση του στο ελαφρύτερο και λιγότερο μεγαλοπρεπές rococo.

Από τα μέσα προς τα τέλη του 18ου αιώνα με την “ανακάλυψη της ιστορίας” πολλαπλασιάστηκαν οι αρχαιολογικές αποστολές που οδήγησαν σε σημαντικές ανακαλύψεις στην Ιταλία, στην Ελλάδα και στην Αίγυπτο προσφέροντας νέα δεδομένα στην καλλιτεχνική δημιουργία και στην αρχιτεκτονική.

Το ενδιαφέρον για την ιστορία και το πάθος για τη φύση που εξέφραζε ο Διαφωτισμός αναμείχθηκαν στα έργα της νεοκλασικής αισθητικής.

Για τους ανθρώπους στα τέλη του 18ου αιώνα ο κλασικισμός σήμαινε Ελλάδα και Ρώμη.

Εκείνη την εποχή, εξάλλου, χτίστηκαν το Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο, ο Λευκός Οίκος στην Ουάσιγκτον και το Χειμερινό Παλάτι στην Αγία Πετρούπολη.

ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

Τα θεμελιώδη φαινόμενα που καθόρισαν την οικονομική, πολιτική, κοινωνική και γεωπολιτική εξέλιξη της Ευρώπης κατά το 19ο αιώνα και μετασχημάτισαν ριζικά τη φυσιογνωμία της Ηπείρου ήταν αφενός η εκβιομηχάνιση και αφετέρου η αλληλεπίδραση φιλελευθερισμού και εθνικισμού.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ

Η συγκρότηση των εθνικών κρατών στον ευρωπαϊκό χώρο και η καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης επηρέασαν καθοριστικά την πορεία προς τη νεωτερικότητα.

Ιδέα του εθνικού κράτους (όπου το έθνος συμπίπτει με το κράτος) αποτέλεσε το κυρίαρχο σύστημα πολιτικής οργάνωσης και βασική αξίωση των εθνικών κινημάτων που ξέσπασαν στις περισσότερες χώρες της ηπείρου.

Ο Ευρωπαίος δεν ένιωθε πια υπόχρεος έναντι του ηγεμόνα ή της εκκλησίας αλλά έναντι του έθνους στο οποίο ανήκε.

Η εδραίωση αυτής της εθνικής συνείδησης ήταν μία μακρόχρονη διαδικασία και συνδέθηκε με μία μεγάλη σειρά επίπονων εθνικών και κοινωνικών διεργασιών.

Την εθνική ολοκλήρωση δυσχέραιναν οι ιστορικά διαμορφωμένες πραγματικότητες όπως οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες (Οθωμανική Αυτοκρατορία, Αυστροουγγαρία, Ρωσία) στο πλαίσιο των οποίων συνυπήρχαν για αιώνες διαφορετικές εθνότητες.

Το τίμημα για τη δημιουργία διακριτών κρατικών οντοτήτων μέσα σε τέτοιες ζώνες ήταν οι εθνικές εκκαθαρίσεις και οι μαζικές εκτοπίσεις ή ανταλλαγές πληθυσμών που σημάδεψαν τη νεότερη Ιστορία πολλών κρατών.

Κράτη δεν προέκυψαν στο διάστημα αυτό μόνο μέσω της απόσχισης από ένα πολυεθνικό κράτος αλλά και μέσω της ενοποίησης μικρότερων και πολιτικά διαμελισμένων εθνών.

Από αυτήν την τελευταία περίπτωση συγκροτήθηκαν τα δύο νέα μεγάλα εθνικά κράτη της Ευρώπης η Ιταλία (το 1861) και η Γερμανία το 1871).

Η ενοποίηση της Ιταλίας και κυρίως της Γερμανίας έδωσε ισχυρή ώθηση στον εθνικισμό και άλλαξε οριστικά το συσχετισμό Δυνάμεων στην Ευρώπη.

19^Ος ΑΙΩΝΑΣ: Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΑΙΩΝΑΣ ΚΑΙ Η ΤΑΞΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ

Μετά τη μακραίωνη οικονομική, κοινωνική και πολιτική κυριαρχία των μεγάλων γαιοκτημόνων και του κλήρου, στο προσκήνιο του 19ου αιώνα πέρασαν οι αστοί.

Έμποροι, τραπεζίτες, βιομήχανοι αλλά και ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, καθηγητές πανεπιστημίων, νομικοί ή γιατροί συγκροτούσαν τη νέα τάξη του κεφαλαίου και της γνώσης μία πολύμορφη και ανομοιογενή κατηγορία που παρά τις έντονες αντιφάσεις διέθετε έναν κοινό κώδικα αξιών.

Μέσα από την εκβιομηχάνιση και την αστικοποίηση μεγάλων περιοχών της Δυτικής Ευρώπης, την εδραίωση των κοινοβουλευτικών θεσμών, την οικονομική διείσδυση σε εκτεταμένες περιοχές του υπόλοιπου κόσμου και την ένταξη τους στο Διεθνές κεφαλαιοκρατικό σύστημα, η αστική τάξη ισχυροποιήθηκε και εξελίχθηκε στον κύριο διαμορφωτή των δεδομένων στην Ευρώπη του 19ου αιώνα.

Οι αστοί που κυριάρχησαν ιδεολογικά μέσω του οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού οχυρώθηκαν μαζί με τους ευγενείς απέναντι στα κατώτερα στρώματα που δυσαρεστημένα εξακολουθούσαν να ζουν στην αθλιότητα.

Η όλο και πολυπληθέστερη εργατική τάξη αντέδρασε με το συνδικαλισμό και τα εργατικά σοσιαλιστικά κινήματα στην αρνητική για αυτούς κατάσταση που διαμορφωνόταν στις βιομηχανικές κοινωνίες.

Ο σοσιαλισμός ως Ιδεολογία αλλά και πολιτική πρακτική αποτέλεσε την πιο οργανωμένη απάντηση στο καπιταλιστικό που εξέφραζε τα συμφέροντα των μειοψηφιών.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΟΥ 20^ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Το ευρωπαϊκό πρότυπο εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο.

Η κυριαρχία της Ευρώπης κατά τις τρείς τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα δεν ήταν μόνο οικονομική.

Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας ένας πολιτισμός εκούσια η ακούσια επιβλήθηκε στον υπόλοιπο πλανήτη επιδρώντας καθοριστικά σε κάθε έκφανσή του από την πολιτική και κοινωνική οργάνωση μέχρι τα αισθητικά ιδεώδη.

Ο αναπόφευκτος ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων για οικονομική κυριαρχία στις αποικίες αν και δεν οδήγησε στη διάρκεια του 19ου αιώνα σε γενικευμένη σύγκρουση όξυνε τις ήδη τεταμένες σχέσεις των ευρωπαίων.

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες βίωναν με διαφορετικούς τρόπους τις μεγάλες ανακατατάξεις και τις αναστατώσεις στον πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό τομέα οι οποίες σε λίγες δεκαετίες άλλαξαν δομές και πραγματικότητες αιώνων στην Ευρώπη του 19ου αιώνα.

Η Βιομηχανική και η Γαλλική Επανάσταση, τα νέα κινήματα του φιλελευθερισμού, του σοσιαλισμού και του εθνικισμού, η ανάπτυξη της επιστήμης, της εκπαίδευσης και της τεχνολογίας αλλά και η απομάκρυνση από την εκκλησία οριοθέτησαν το νέο τοπίο μέσα στο οποίο ζούσαν και εργάζονταν οι καλλιτέχνες.

Στο πρώτο μισό του δέκατου ένατου αιώνα κυριάρχησε ο ρομαντισμός ενώ από το δεύτερο μισό, εποχή στην οποία θριάμβευε ο θετικισμός, οι τέχνες ακολούθησαν διαφορετικούς δρόμους.

Η μουσική συνέχιζε να κινείται στις αρχές του ρομαντισμού ενώ οι καλές τέχνες και λογοτεχνία αναζήτησαν διαφορετικές μορφές έκφρασης και στράφηκαν στα αισθητικά ιδεώδη του ρεαλισμού και του νατουραλισμού.

Σύμφωνα με το διάσημο ιστορικό E. Burns ο όρος “ρομαντισμός” είναι τόσο ευρύς και ποικίλος ώστε αποκλείει τον ορισμό του.

Στην πράξη οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι το πολύπλοκο αυτό φαινόμενο υπήρξε πρώτα από όλα η αντίδραση στον ορθολογισμό και στην πειθαρχία του δέκατου όγδοου αιώνα.

Σε βάρος της λογικής του κλασικισμού, ο οποίος για περισσότερο από έναν αιώνα κυριαρχούσε στην πολιτιστική ζωή της Ευρώπης, οι ρομαντικοί αντιπαρέθεσαν τον ατομικισμό, τη δημιουργικότητα, το συγκινησιακό στοιχείο, τη φαντασία και το όνειρο. Η προτεραιότητα περνά πια από τη λογική στο συναίσθημα από το πραγματικό στο φανταστικό.

Βασικό χαρακτηριστικό της ρομαντικής τέχνης είναι η τάση για δημιουργία κόσμων εξωπραγματικών, περίεργων, μυθικών, μακριά από την καθημερινή ζωή.

Ακολούθως συναντάμε κάτι ανάλογο για την έννοια του χρόνου ο οποίος εκφράζεται χωρίς αρχή, μέση και τέλος, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μπορούν να συνυπάρχουν χωρίς φραγμούς.

Απόρροια της έλλειψης χρονικών και τοπικών συνόρων είναι και το συμπίλημα που παρατηρείται στις τέχνες γενικότερα.

Η μουσική δανείζεται στοιχεία από τη ζωγραφική και την ποίηση, η ποίηση από τη μουσική και το θέατρο ενώ όλες οι τέχνες ενώνονται ισότιμα στο ολοκληρωμένο έργο τέχνης, την Όπερα.

Η κλασική καθαρότητα αντικαθιστάται από την επιτηδευμένη θαμπάδα και αμφιβολία ενώ ορθός λόγος από τα υπονοούμενα, το συμβολισμό και τις παρομοιώσεις.

Εφόσον κριτήριο της ρομαντικής τέχνης είναι η απροσδιοριστία η μουσική θα πρέπει να είναι η πιο ρομαντική από όλες τις τέχνες Αφού είναι η πιο απόμακρη, χωρίς περιοριστικά πράγματα και χειροπιαστό υλικό.

20^ος ΑΙΩΝΑΣ

Λίγο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα ο Γάλλος ποιητής και κριτικός της τέχνης Ch. Baudelaire όρισε το μοντέρνο (modernite) ως το εφήμερο, το φευγαλέο, το σχετικό, το μισό της τέχνης της οποίας το άλλο μισό είναι το αιώνιο και το αμετάβλητο και καλούσε τον ζωγράφο της μοντέρνας ζωής να “ανοίξει τα μάτια” στο “δικό μας ηρωισμό” δίνοντας με σχηματικό τρόπο το στίγμα αυτού που έμελλε να ονομαστεί μοντέρνα τέχνη.

Πράγματι η εμπειρία της σύγχρονης πραγματικότητας στη διάσταση ενός διαρκούς παρόντος το οποίο δεν παραμένει ποτέ στατικό

και η αντίληψη του παρελθόντος ως αμετακίνητης, απόλυτης δομής στην οποία το παρόν αντιδιαστέλλεται συστηματικά,

αποτελούν θεμελιακές έννοιες της μοντέρνας ρητορικής κατά την αρχική φάση της διαμόρφωσης της από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα μέχρι τον Α! Παγκόσμιο Πόλεμο.

Γενικότερα η διαλεκτικη παρελθόντος- παρόντος, παράδοσης -πρωτοπορίας, ο πειραματισμός και η αναζήτηση της πρωτοτυπίας καθώς και το αίτημα μιας διαρκούς επανάστασης σε θεματικό η μορφολογικό επίπεδο, θα συντηρήσουν το μύθο της μοντέρνας τέχνης και το θεωρητικό οικοδόμημα του μοντερνισμού.

Θα ήταν αφελές να πιστέψει κανείς ότι η τέχνη της μοντέρνας περιόδου είναι εξ ορισμού μοντέρνα.

Ο ρομαντισμός παραμένει στη μουσική και η ακαδημαϊκή ζωγραφική σταθερά στραμμένη προς την κλασική παράδοση διατηρείται ως η επίσημη εκδοχή της καλλιτεχνικής διδασκαλίας.

Ο εκλεκτινός ιστορικισμός αναβιώνει μοτίβα διαφόρων περιόδων στην αρχιτεκτονική.

Μία τάση ενδοσκόπησης και στροφής προς το παρελθόν, ως αντίδραση στη ραγδαία ανάπτυξη της αστικής κοινωνίας, εμπνέει τους ποιητές και τους ζωγράφους του συμβολισμού ενώ η αστική τάξη βρίσκει τη δική της έκφραση στο “μέσο γούστο” (juste millieu).

Το μοντέρνο βρίσκει τα σχήματα και το κοινό του στα ενδιάμεσα καλλιτεχνικά και κοινωνικά κενά ως μέσο υπέρβασης της παράδοσης διαμορφώνοντας μία διακριτή αισθητική κατηγορία ανιχνεύσιμη στη μουσική, στις εικαστικές τέχνες, στη λογοτεχνία και στο θέατρο.

Η ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Η περίοδος διαμόρφωσης της μοντέρνας τέχνης σφραγίζεται απο μία δυναμική οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πνευματική πραγματικότητα.

Η δεύτερη φάση της Βιομηχανικής Επανάστασης αποτελεί περίοδο ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης με κοινωνικές προεκτάσεις η οποία επηρεάζει την εμπειρία όχι μόνο του αστικού τοπίου αλλά και του ιδιωτικού χώρου.

Η ευρεία διαθεσιμότητα της ηλεκτρικής ενέργειας για βιομηχανική, εμπορική και οικιακή χρήση, η ανακάλυψη του τηλεφώνου, του τηλέγραφου και του ασύρματου τα οποία θα εξελιχθούν σύντομα σε αναπόσπαστα μέσα διεθνούς επικοινωνίας, η διάδοση της φωτογραφίας και η υπέρβαση της στατικής εικόνας με την έλευση του κινηματογράφου, η ανακάλυψη των ακτίνων Χ οι οποίες επιτρέπουν για πρώτη φορά να διεισδύσει κανείς στο εσωτερικό του ανθρώπινου σώματος, το αυτοκίνητο και το αεροπλάνο ως πρωτοποριακά μεταφορικά αλλά και αποτελεσματικά πολεμικά μέσα κατά τον Α! Παγκόσμιο Πόλεμο, περιγράφουν την εικόνα μιας κοινωνίας σε κατάσταση διαρκούς κίνησης.

Στο πολιτικό πεδίο ο διεθνής ανταγωνισμός για οικονομικά και στρατηγικά οφέλη μέσα από δίκτυο αποικιών, κυρίως σε Αφρική και Ασία, φέρνει το δυτικό άνθρωπο σε άμεση επαφή με έξωδυτικούς πολιτισμούς.

Αυτή η συναλλαγή με το εξωτικό το διαφορετικό εμπλουτίζει τη θετική σκέψη και την καλλιτεχνική έκφραση.

ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ: ΑΠΟ ΤΟΝ Α! ΣΤΟΝ Β! ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ωστόσο η πορεία της μοντέρνας τέχνης κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα δεν είναι μονοδιάστατη.

Η νέα κοινωνική, πολιτική και οικονομική πραγματικότητα μετά τον Α! Παγκόσμιο Πόλεμο επαναπροσδιορίζει τις συντεταγμένες της προβληματικής του μοντέρνου.

Ο Α! Παγκόσμιος Πόλεμος διακόπτει το φρενήρη ρυθμό της οικονομικής προόδου των αρχών του 20ού αιώνα και υποσκάπτει την αισιοδοξία της αστικής τάξης.

Και ενώ οι θεσμοί του καπιταλισμού εξακολουθούν να εδραιώνονται, το σοσιαλιστικό δόγμα αποκτά μαζική απήχηση.

Η Ρωσική Επανάσταση του 1917 και η εδραίωση του Κομμουνιστικού καθεστώτος στη Σοβιετική Ένωση τις δεκαετίες πουακολούθησαν, το οικονομικό κραχ του 1929, η άνοδος των εθνικιστικών τάσεων και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού και του ναζισμού στην Ευρώπη κατά τη δεκαετία τα 30, αλλά και ο εμφύλιος πόλεμος στην Ισπανία διαμορφώνουν ένα πολιτικό και κοινωνικό τοπίο πολύ διαφορετικό από τον αισιόδοξο θετικισμό των αρχών του 20ου αιώνα.

Το ζήτημα της σχέσης του μοντέρνου με τη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα τίθεται σε νέα βάση υπό το πρίσμα του Α!Παγκοσμίου Πολέμου και της οικονομικής ύφεσης που ακολούθησε.

Το μοντέρνο ως μέσο κοινωνικής καταγγελίας η αναφοράς, η σχέση του καλλιτέχνη με την πολιτική, ο ρόλος του στην κοινωνία, είναι θέματα που δεν συζητήθηκαν ιδιαίτερα στο ξεκίνημα του 20ου αιώνα αλλά τίθενται σε νέα βάση την περίοδο μεταξύ των δύο παγκοσμίων πολέμων.

Η πρόθεση του ντανταϊσμού και του υπερρεαλισμού να αμφισβητήσουν τα θεμέλια της αστικής κοινωνίας και να σοκάρουν η Μπαουχάουζ εκδοχή μιας λειτουργικής μοντέρνας τέχνης με πρακτικές εφαρμογές (φονκτιοναλισμός), η συνύπαρξη παραστατικής αφηγηματικότητας και αφαίρεσης στις εικαστικές τέχνες, η ματαιότητα, ο κυνισμός και η απογοήτευση στο έργο διαφορετικών δημιουργών όπως οι B. Brecht, E. Hemingway, T.S. Elliot, V. Wolf, υποδηλώνουν την αλλαγή διάθεσης αλλά και το εύρος των μέσων έκφρασης της μοντέρνας τέχνης κατά το μεσοπόλεμο.

Γενικά η περίοδος του μεσοπολέμου είναι περισσότερο φάση ανασύνταξης και επαναπροσδιορισμού παρά επαναστατικών αλλαγών στο pεδίο της μοντέρνας τέχνης.

Θα πρέπει να περιμένει κανείς το σοκ ενός B! Παγκοσμίου Πολέμου και τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες προκειμένου να παρακολουθήσει τα επόμενα σημαντικά βήματα των σχημάτων του μοντέρνου, τα οποία οδηγούν από το Παρίσι στη Νέα Υόρκη και από τη βεβαιότητα του μοντερνισμού στην αμφισβήτηση του μεταμοντερνισμού κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα.

ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΙΣΟ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ

Από τα μέσα του εικοστού αιώνα θεμελιώδη στοιχεία της νέας υπερεθνικής ταυτότητας είναι ο κοινός τρόπος ζωής και η σύγκλιση στις κοινωνικές και πολιτιστικές πρακτικές.

Αυτή η μαζική κουλτούρα που δημιουργείται και βασίζεται στα μέσα μαζικής επικοινωνίας σε μία εποχή που ο χρόνος μετάδοσης πληροφοριών έχει εκμηδενιστεί, ενθαρρύνει τον κοινωνικό κομφορμισμό χωρίς όμως να εξαφανίζει την “τέχνη της ελίτ” ή τον “ακαδημαϊσμό”.

Αντίθετα, η διάκριση ανάμεσα στη μαζική κουλτούρα και σε αυτή με την καθιερωμένη έννοια του όρου γίνεται ακόμα πιο έντονη και πολύπλοκη ειδικά στην τέχνη της μουσικής.

Η νέα πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα μετά τον Β! Παγκόσμιο Πόλεμο και η ρητορική του Ψυχρού Πολέμου, ο ουτοπικός ριζοσπαστισμός της δεκαετίας του 1960,  η υλική ευδαιμονία της δεκαετίας του 1980, οι σαρωτικές πολιτικές αλλαγές στην Ανατολική Ευρώπη μετά το  1990, η εμπειρία της μεταβιομηχανικής κοινωνίας, η δυναμική εμφάνιση του ψηφιακού πολιτισμού, η πρόκληση της παγκοσμιοποίησης και ο επαναπροσδιορισμός στις σχέσεις κέντρου- περιφέρειας σε πολιτικό οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο, αποτελούν μερικά, μόνο, σημεία επαφής της μεταπολεμικής τέχνης με το σύγχρονό της ιστορικό πλαίσιο.

Πληθώρα εκφραστικών τρόπων και αναζητήσεων, συνεχής πειραματισμός, εδραίωση των μηχανισμών παραγωγής και προβολής της μοντέρνας τέχνης αλλά και αμφισβήτηση του υπάρχοντος συστήματος, επαναπροσδιορισμός στις σχέσεις του σύγχρονου καλλιτέχνη με την παράδοση και την ιστορία συνεχής μετατόπιση των ορίων μεταξύ των συμβατικών μορφών τέχνης, καθώς και αξιοποίηση των νέων μέσων της τεχνολογίας συνθέτουν έναν παλλόμενο χάρτη του οποίου η δυναμική δεν μπορεί ακόμη να αποτιμηθεί με ακρίβεια.

Οι κοινωνικές ανακατατάξεις, οι πόλεμοι, οι επαναστάσεις, ο εθνικισμός, ο οποίος είχε ως συνέπεια τον έντονο διαχωρισμό των κρατών και η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη είναι λίγα, μόνο, από τα ερεθίσματα που οδήγησαν στη δημιουργία τόσο διαφορετικών καλλιτεχνικών ρευμάτων.

Για την επιλογή και επεξεργασία των στοιχείων

Παντελής Σαββίδης