του Παντελή Σαββίδη
Το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα είναι ασυνήθιστο ως προς το περιεχόμενο του στην Ελλάδα αν και στην Ευρώπη, στην οποία ανήκουμε και εμείς, αυτά που θα ακούσετε εφαρμόζονται με πολύ καλά αποτελέσματα.
Ο Γεώργιος Τσομπάνογλου, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου δεν είναι τυχαία περίπτωση ακαδημαϊκού. Έχει ασχοληθεί με πολιτικές έννοιες, και έννοιες που αφορούν την κοινωνία γενικότερα και τις τοπικές κοινωνίες ειδικότερα και δεν είναι ευρύτερα γνωστές.
Έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο Αμοιβαιότητα: “Συγκροτώντας την αυτάρκεια της κοινωνικής οικονομίας” που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παπαζήση.
Είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο το οποίο μας εισάγει σε πρακτικές που ενώ έχουν αναπτυχθεί στην Ευρώπη, ούτε ως σπέρματα υπάρχουν στην Ελλάδα. Επιχειρήθηκε πριν μερικά χρόνια να εφαρμοσθούν πειραματικά σε ορισμένες περιοχές αλλά ο αθηναϊκό Μινώταυρος τις κατάπιε.
Τίποτε που δεν θα είναι υπό τον άμεσο έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας την οποία ελέγχει ένας πρωθυπουργός με δικτατορικές αρμοδιότητες δεν ευδοκιμεί στην χώρα όπου ανθεί η φαιδρά πορτοκαλέα, παρά το γεγονός ότι αποδεδειγμένα η συγκεκριμένη πολιτική θα έδινε πρακτικά αποτελέσματα.
Ο φόβος της αποκέντρωσης είναι κυρίαρχος στο αθηναϊκό σύστημα και το αθηναϊκό κατεστημένο.
Και όμως, οι πρακτικές που περιγράφει στο βιβλίο του ο κ. Τσομπάνογλου έχουν δώσει λύσεις σε αρκετά προβλήματα των ευρωπαϊκών κοινωνιών, πλην Ελλάδος.
Θα μιλήσουμε, λοιπόν, για την έννοια της Αμοιβαιότητας που συχνά παραβλέπεται, αλλά αποτελεί το θεμέλιο μιας δίκαιης κοινωνίας. Όχι απλώς ως ηθική στάση, αλλά ως πολιτικό και κοινωνικό εργαλείο.
Ο καθηγητής Γιώργος Τσομπάνογλου μάς θυμίζει ότι η αμοιβαιότητα δεν είναι απλώς ένα όμορφο ιδανικό. Είναι βασικός πυρήνας του κοινωνικού κεφαλαίου — δηλαδή των άυλων πόρων που ενώνουν τις κοινότητες, ενισχύουν την εμπιστοσύνη, και δημιουργούν συμμετοχική ανάπτυξη.
Σε έναν κόσμο που διολισθαίνει σε υπερσυγκεντρωτικά διοικητικά σχήματα, όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται μακριά από τις ανάγκες των ανθρώπων, η έννοια της τοπικότητας και της συνεργασίας αποκτά ιδιαίτερη σημασία.
Και αυτό δεν αφορά μόνο την Ελλάδα ή την Ευρώπη. Είναι παγκόσμιο ζήτημα, από τις γειτονιές των πόλεων μέχρι τις αγροτικές κοινότητες της Λατινικής Αμερικής.
Στην Ευρώπη βλέπουμε ότι η ενίσχυση της κοινωνικής οικονομίας είναι στο επίκεντρο πολιτικών για την απασχόληση, την επιχειρηματικότητα και τη συνοχή.
Αλλά ποιος συμμετέχει; Ποιος έχει φωνή; Χωρίς την εμπλοκή των κοινοτήτων, χωρίς τη θεσμοθέτηση της συμμετοχικής διακυβέρνησης, η ανάπτυξη γίνεται υπόθεση των λίγων.
Στην Ελλάδα, αυτό γίνεται ακόμα πιο έντονο.
Ο αγροτικός τομέας, οι συνεταιρισμοί, οι τοπικές κοινότητες, έχουν ιστορικά αποκλειστεί από τα κέντρα λήψης αποφάσεων.
Η αδυναμία αποκέντρωσης και η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους τοπικούς θεσμούς έχουν διαβρώσει την κοινωνική συνοχή.
Χρειαζόμαστε λοιπόν μια νέα προσέγγιση. Μια προσέγγιση που:
- αναγνωρίζει τη συλλογική γνώση των κοινοτήτων·
- θεσπίζει μηχανισμούς τοπικής δημοκρατίας και αντιπροσώπευσης·
- ενισχύει την κοινωνική καινοτομία, όχι με κέντρο τα κέρδη, αλλά τις ανάγκες.
Και το ερώτημα σήμερα είναι: Ποια κοινωνία θέλουμε;
Αν θέλουμε μια κοινωνία που δίνει φωνή στους αόρατους; Που σπάει τις κάθετες σχέσεις εξουσίας και οικοδομεί οριζόντιες, συμμετοχικές μορφές διακυβέρνησης; Τότε πρέπει να δούμε τι μας προτείνει το βιβλίο και να αρχίσουμε να τα σκεφτόμαστε και να τα εφαρμόζουμε.
Κυρίως πρέπει να το κάνουν άνθρωποι που ασκούν εξουσία και, ίσως, δεν γνωρίζουν τις δυνατότητες που τους παρέχει η θέση που κατέχουν. Το εύρος των δυνατοτήτων.
Η απάντηση, λοιπόν, βρίσκεται στην επανεφεύρεση της αμοιβαιότητας, όχι ως ρομαντικής ιδέας, αλλά ως στρατηγικής για τη δημοκρατία, την ισότητα και την κοινωνική ανθεκτικότητα.
Βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου οι κοινωνικές ανισότητες διευρύνονται, η θεσμική δυσπιστία εντείνεται και η πολιτική συμμετοχή φθίνει.
Και μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αναδεικνύεται ξανά – και επιτακτικά – η ανάγκη να μιλήσουμε για την αμοιβαιότητα. Όχι σαν μια αφηρημένη αξία, αλλά ως δομικό συστατικό του κοινωνικού κεφαλαίου και ως πολιτικό εργαλείο για τη συγκρότηση ενός δικαιότερου κοινωνικού συμβολαίου.
📌 1. Η αμοιβαιότητα ως θεμέλιο της κοινωνικής οικονομίας
Ο Γιώργος Τσομπάνογλου αναδεικνύει την αμοιβαιότητα ως βασική έννοια σύνδεσης του κοινωνικού κεφαλαίου, ειδικά μέσα στον Τρίτο Τομέα της Οικονομίας. Δηλαδή, εκεί όπου η οικονομία δεν λειτουργεί απλώς με όρους κέρδους, αλλά και με όρους συμμετοχής, συνεργασίας και κοινωνικής φροντίδας.
Σε ένα κόσμο όπου οι αγορές καθορίζουν τα πάντα – από την ενέργεια μέχρι την εκπαίδευση και την υγεία – η έννοια της κοινωνικής αναπαραγωγής γίνεται κεντρική. Οι ανάγκες των πολιτών δεν μπορούν να εξυπηρετηθούν επαρκώς από αγοραίες σχέσεις.
Απαιτούν σχέσεις αμοιβαιότητας, συλλογικής ευθύνης και εμπιστοσύνης.
📌 2. Από τις υπερκεντρωμένες δομές, στις τοπικές κοινότητες
Η Ευρώπη επιχειρεί να απαντήσει στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης και της ψηφιακής οικονομίας ενισχύοντας την τοπικότητα. Είναι η λογική της “inclusive growth”, της ανάπτυξης που δεν αποκλείει, αλλά ενσωματώνει.
Οι κοινότητες – όταν λειτουργούν συνεργατικά – οικοδομούν συμφωνίες με βάση τις κοινές ανάγκες, όχι με βάση την επιβολή της εξουσίας. Αυτή είναι η ουσία της κοινωνικής οικονομίας: η αποκέντρωση της ισχύος και η συλλογική επίλυση προβλημάτων.
Όμως, όπως επισημαίνει ο Sam Wong, εδώ ελλοχεύει ένας σοβαρός κίνδυνος: η κοινωνική οικονομία να μετατραπεί σε προκάλυμμα για την αναπαραγωγή των υπαρχουσών ανισοτήτων.
📌 3. Η τυφλότητα της θεωρίας απέναντι στην εξουσία
Η κυρίαρχη θεωρία του κοινωνικού κεφαλαίου έχει χαρακτηριστεί, σωστά, από τον Wong, ως «τυφλή στην εξουσία» (power-blind). Παραγνωρίζει το πώς τα θεσμικά πλαίσια κατασκευάζουν ρόλους, ορίζουν πρόσβαση και αποκλείουν συγκεκριμένες ομάδες.
Για παράδειγμα, η κοινωνική ενσωμάτωση μπορεί να μετατραπεί σε πειθαρχία. Όταν οι θεσμοί καθορίζουν ποιος είναι «ενταγμένος» και ποιος «εκτός», τότε παύουν να λειτουργούν ως μηχανισμοί αλληλεγγύης και γίνονται μηχανισμοί πειθάρχησης και νομιμοποίησης της ανισότητας.
Ο Wong μας καλεί να δούμε ότι η αντιπροσώπευση δεν είναι ποτέ ουδέτερη: εξαρτάται από κοινωνικούς ρόλους, θεσμικές δομές και πολιτικές ιστορίες.
📌 4. Η Ελλάδα ως πεδίο άνισης ανάπτυξης
Στην Ελλάδα, η έννοια της τοπικής ανάπτυξης έρχεται αντιμέτωπη με τη συγκεντρωτική πολιτειακή κουλτούρα.
Από τους αγροτικούς συνεταιρισμούς μέχρι την τοπική αυτοδιοίκηση, η απουσία θεσμικής ενίσχυσης, η υποχρηματοδότηση και η έλλειψη στρατηγικής πολιτικής έχουν περιορίσει τις κοινότητες.
Η συλλογική παραγωγή, οι κοινωνικές επιχειρήσεις, οι αγροτικοί συνεταιρισμοί λειτουργούν, τις περισσότερες φορές, χωρίς υποστήριξη, χωρίς δικτύωση και χωρίς θεσμική αναγνώριση. Και το αποτέλεσμα είναι η ενίσχυση του πελατειακού μοντέλου αντί για την αμοιβαιότητα.
📌 5. Η συμβολή του κοινωνικού κεφαλαίου και οι αντιφάσεις του
Το κοινωνικό κεφάλαιο δεν είναι ουδέτερο. Όπως δείχνουν τα παραδείγματα από την Κίνα, την Ινδία και τις ευρωπαϊκές συνοικιακές πρωτοβουλίες, οι θεσμοί της αμοιβαιότητας μπορούν:
-είτε να λειτουργήσουν ενσωματωτικά, ενδυναμώνοντας τους φτωχούς και τις γυναίκες,
-είτε να λειτουργήσουν αποκλειστικά, ενισχύοντας παραδοσιακές ιεραρχίες, εθνοτικές διακρίσεις και κοινωνικούς αποκλεισμούς.
Ο Bourdieu μιλά για τη συμβολική δύναμη της παράδοσης: εκεί όπου τα έθιμα και οι ιεραρχίες μεταμφιέζονται ως πολιτισμικό βάθος και αποκτούν κύρος.
Οι κανόνες των κοινών, ακόμα και οι τελετουργίες, μπορούν να γίνουν εργαλεία ελέγχου – αν δεν επανεξεταστούν.
📌 6. Για μια πολιτική της συμμετοχικής εξουσίας
Η λύση δεν είναι η κατάργηση των θεσμών. Είναι η μετασχηματιστική χρήση τους. Η διαμόρφωση μηχανισμών εκπροσώπησης που δίνουν φωνή στους αόρατους, που αναγνωρίζουν τα πολλαπλά επίπεδα εξουσίας, και που ενσωματώνουν χωρίς να ομογενοποιούν.
Η συλλογική δράση δεν πρέπει να λειτουργεί απλώς ως αντίβαρο στην κρατική αδράνεια. Πρέπει να γίνει συστημικό κομμάτι της πολιτικής οργάνωσης.
🧭 Συμπέρασμα – Τι σημαίνει αμοιβαιότητα σήμερα;
Η αμοιβαιότητα σήμερα δεν είναι απλώς μια λέξη. Είναι εναλλακτικό όραμα διακυβέρνησης. Είναι η αναγνώριση ότι δεν μπορούμε να προχωρήσουμε με θεσμούς που αγνοούν τις κοινότητες και οξύνουν τις ανισότητες.
Οφείλουμε να χτίσουμε ένα νέο μοντέλο που:
- δίνει πρόσβαση στους αδύναμους,
- αναγνωρίζει τις πολλαπλές μορφές εξουσίας (φυλή, φύλο, τάξη, εθνοτική ταυτότητα),
- και χτίζει θεσμούς με ενσωματωμένη συμμετοχή.
Μόνο έτσι μπορούμε να ελπίζουμε σε μια δημοκρατία της ουσίας — όχι της διαμεσολάβησης.
Μια κοινωνία που βασίζεται στην εμπιστοσύνη, τη φροντίδα και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Στο βιβλίο περιγράφονται πολλές περιπτώσεις. Θα αναφερθώ σε μία. Της Βόρειας Ιρλανδίας
Παρουσίαση: “Σύμπραξη στη Βόρεια Ιρλανδία” – Roisin McDonough
Θα αναφερθώ στο κεφάλαιο «Σύμπραξη στη Βόρεια Ιρλανδία», ένα κείμενο της Ρόαζαν Μακ Ντόνα (Roisin McDonough) που εξετάζει σε βάθος τον ρόλο των κοινοτικών συμπράξεων σε ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον.
Η συγγραφέας ξεκινά με έναν αναστοχασμό πάνω στη δεκαετία του ’90 και τη σημασία της κοινωνικής παρέμβασης στο πλαίσιο της Βόρειας Ιρλανδίας – μιας περιοχής με ιστορική ένταση, κοινωνικές ανισότητες και χρόνια φτώχεια. Τονίζει ότι οι Συμπράξεις δεν μπορούν να εξεταστούν αποκομμένα από την πολιτική συγκυρία, ούτε ως ουδέτεροι θεσμοί: φέρουν φορτίο και πολιτικές προσδοκίες.
Κυβερνητική πολιτική & Μακροοικονομικό πλαίσιο
Το πολιτικό πλαίσιο της εποχής, όπως εκφράστηκε μέσα από το “Strategy Document” του 1993, δείχνει μια τάση της κυβέρνησης να αναγνωρίσει επιτέλους τη συμβολή του κοινοτικού και εθελοντικού τομέα. Ωστόσο, αυτό δεν έγινε χωρίς αντιστάσεις. Υπήρχε αμφισβήτηση για την αποτελεσματικότητα και την “ουδετερότητα” των παρεμβάσεων αυτών.
Η σύγκρουση μεταξύ τοπικών πρωτοβουλιών και κεντρικών πολιτικών αποφάσεων γίνεται εμφανής. Η συγγραφέας αναφέρει ότι πολλές αποφάσεις που επηρεάζουν την καθημερινότητα των κοινοτήτων παίρνονται αλλού — σε ένα απομακρυσμένο κέντρο εξουσίας. Αυτό καθιστά τη δράση σε τοπικό επίπεδο ακόμα πιο κρίσιμη.
Τοπικό και μικροοικονομικό επίπεδο
Σε μικροκλίμακα, η McDonough εξετάζει πώς λειτουργούν παραδείγματα όπως το Brownlow Partnership (λογιστική εταιρεία Ιδρύθηκε το 1980 και ειδικεύεται στην παροχή υπηρεσιών ελέγχου και λογιστικής σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, προσφέροντας εξατομικευμένες λύσεις για την ενίσχυση της επιτυχίας τους) και πώς οι τοπικές κοινότητες επιχειρούν να αντιμετωπίσουν τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό.
Δίνει έμφαση στο ότι οι Συμπράξεις πρέπει να μην είναι μόνο χρηματοδοτικοί μηχανισμοί, αλλά εργαλεία συμμετοχής, ενδυνάμωσης και ουσιαστικού διαλόγου.
Τονίζεται επίσης η δυσκολία καθορισμού του όρου «Σύμπραξη», και πόσο συχνά οι λέξεις χρησιμοποιούνται χωρίς σαφές περιεχόμενο. Η αποτυχία πολλών τέτοιων εγχειρημάτων προκύπτει ακριβώς από την ασάφεια στον στόχο και στον ρόλο των εμπλεκομένων.
Τυπολογία και είδη Συμπράξεων
Ο Colm Stutt προτείνει μια τυπολογία Συμπράξεων, από ad hoc συνεργασίες μέχρι πιο θεσμικές μορφές. Αυτό βοηθά να κατανοήσουμε πως δεν είναι όλες οι Συμπράξεις ίδιες — και το ζητούμενο δεν είναι απλώς η ύπαρξή τους, αλλά η ουσία των σχέσεων και η ισότητα συμμετοχής.
Κίνδυνοι, όρια, προοπτικές
Η McDonough δεν αγιοποιεί τις Συμπράξεις. Αναγνωρίζει ότι συχνά προκύπτουν από ανάγκη και όχι από στρατηγική, και ότι συχνά διαμορφώνονται από άνισες σχέσεις εξουσίας. Υπάρχει ο φόβος της “εργαλειοποίησής” τους — δηλαδή να γίνουν άλλοθι για την απουσία ουσιαστικής κρατικής πολιτικής.
Όμως, τονίζει και την δυνητικά μετασχηματιστική τους δύναμη, ειδικά όταν αξιοποιούν την εμπειρία του τοπικού πληθυσμού, κινητοποιούν ενεργά τους πολίτες και δεν λειτουργούν απλώς ως μεταφορά ευθυνών από το κράτος.
Συμπέρασμα
Το τελικό ερώτημα είναι αν οι Συμπράξεις μπορούν πραγματικά να φέρουν λύσεις στα προβλήματα των υποβαθμισμένων κοινοτήτων ή αν είναι απλώς προσωρινά επιθέματα.
Η απάντηση της συγγραφέως είναι σύνθετη αλλά ελπιδοφόρα: Αν υπάρξει συνειδητή προσπάθεια για πραγματική συνεργασία και δίκαιη συμμετοχή, τότε οι Συμπράξεις μπορούν να αποτελέσουν πυρήνα ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου. Ειδικά σε μια κοινωνία που αναζητά επανένταξη και φωνή για τις περιθωριοποιημένες ομάδες, ο ρόλος τους δεν είναι απλώς χρήσιμος – είναι κρίσιμος.
