του Παναγιώτη Ήφαιστου
Το κείμενο για την «Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας» των ΗΠΑ και διαβαθμισμένη εκτενέστερη εκδοχή που διέρρευσε οδηγούν σε σημαντική αλλαγή των στρατηγικών προσανατολισμών και των επιδιώξεων και ως εκ τούτου απαιτούν ψύχραιμη και αξιολογικά ουδέτερη περιγραφή και ερμηνεία. Η μεταβατική φάση τριών δεκαετιών των Ευρωατλαντικών σχέσεων έληξε και δρομολογήθηκαν ήδη «εναλλακτικά σχέδια αποφάσεων», δηλαδή των «contingency plans» των επιτελείων από τα οποία ανά πάσα στιγμή η εκάστοτε πολιτική ηγεσία επιλέγει αυτό που εκτιμά ότι εκπληρώνει τα μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα Αμερικανικά εθνικά συμφέροντα.
Ποια είναι τα νέα δεδομένα, ποιοι είναι οι νέοι προσανατολισμοί και ποιες οι προϋποθέσεις και τάσεις εντός αυτών των προσανατολισμών; Η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα είναι μείζονος σημασίας για όλα τα κράτη. Συντομογραφικά ακολουθούν αναφορές για την νέα αφετηρία των στρατηγικών προσανατολισμών που ενώ αναμενόταν από καιρό δρομολογήθηκαν μετά την αλλαγή πολιτικής εξουσίας στις ΗΠΑ.
Πρώτον, ήδη βρισκόμαστε σε διπολικό σύστημα ΗΠΑ-Κίνας και ο νέος προσανατολισμός θέτει ως κύριο στόχο της ανάσχεση της Κίνας. Ταυτόχρονα, εκκολάπτονται πολλές εναλλακτικές αποφάσεις για το επερχόμενο πολυπολικό διεθνές σύστημα οι σχέσεις της Αμερικής με την Ρωσία και Ινδία είναι πρωτεύουσας σημασίας.
Δεύτερον, το διεθνές σύστημα εξελίσσεται σε πολυπολικό αλλά ήδη είναι και πολυκεντρικό, με την έννοια ότι υπάρχουν πλέον πολλά κράτη μεσαίας και ανερχόμενης ισχύος. Τέτοια κράτη μεσαίας ισχύος είναι για παράδειγμα η Τουρκία αλλά εν πολλοίς και Ευρωπαϊκά κράτη όπως η Γερμανία και η Ιταλία.
Τρίτον, ενώ μετά το 1990 και επί τρεις δεκαετίες πολλοί προβληματίζονταν για το πως θα εξελιχθούν οι Ευρωατλαντικές σχέσεις, το κείμενο για την Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ συμπεριλαμβανομένων πτυχών της εκτενέστερης εκδοχής που διέρρευσε λίγες μέρες μετά προδιαγράφουν τον προσανατολισμό και τις εναλλακτικές πιθανές εκδοχές μιας νέας δομής. Χαρακτηριστικά, μεταξύ αυτών που διέρρευσαν είναι το λεγόμενο «Core 5», δηλαδή τις ΗΠΑ, την Κίνα, την Ρωσία, την Ινδία και την Ιαπωνία (δεν συμπεριλαμβάνει Ευρωπαϊκές δυνάμεις και ενδεχομένως αποσκοπεί στην συγκρότηση άτυπου Συμβουλίου Ασφαλείας.
Τέταρτο, τα προαναφερθέντα τα οποία καταμαρτυρούμενα αφορούν ένα ολοζώντανο και από καιρό επικίνδυνα εξελισσόμενο πολυπολικό και πολυκεντρικό διεθνές σύστημα απαιτούν αποφυγή γνωμών, εκτιμήσεων ιδεολογικά ή κομματικά προσκολλημένων και κρατικές αποφάσεις που όχι μόνο θα επιδιώξουν εκπλήρωση των εθνικών συμφερόντων αλλά για λιγότερο ισχυρά κράτη στις περιφέρεις θα διασφαλίσουν την κρατική ασφάλεια ή ακόμη και την κρατική επιβίωση.
Τα πιο πάνω και πολλά άλλα, εκτιμάται -δεν μπορούν να αναφερθούν όλα σε ένα σύντομο κείμενο όπως το παρόν αλλά συνιστάται η ανάγνωση του δημοσιευμένου σχετικά σύντομου κειμένου «Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας» των ΗΠΑ-, αφορούν όχι μόνο βραχυπρόθεσμες εξελίξεις και γεγονότα αλλά πολύ περισσότερο τις επιδιωκόμενες μακροπρόθεσμες δομές, ισορροπίες δυνάμεων και συμφερόντων και πιθανών νέων ή μεταρρυθμισμένων διεθνών θεσμών.
Αναμφίβολα τόσο το νέο κείμενο των ΗΠΑ όσο και καταμαρτυρούμενες στάσεις, ελιγμοί και αποφάσεις της Ουάσιγκτον και των μεγάλων δυνάμεων του υπό εκκόλαψη πολυπολικού διεθνούς συστήματος δείχνουν τους νέους στρατηγικούς προσανατολισμούς που δεν μπορεί να είναι οι ίδιοι με αυτούς των τριών Μεταψυχροπολεμικών δεκαετιών. Στην συνέχεια, μπορούμε να αναφερθούμε σε μερικές πτυχές των Ευρωατλαντικών σχέσεων που αφορούν την καταμαρτυρούμενη Μεταψυχροπολεμική πραγματικότητα η οποία μετά το 2025 έστω και καθυστερημένα και σε αντίθεση με εξόφθαλμα ανορθολογικές στάσεις και αποφάσεις του πρόσφατου παρελθόντος οδηγούν σε σημαντικές πλανητικές και περιφερειακές ανακατατάξεις. Στο σημείο αυτό ίσως είναι χρήσιμο να διευκρινιστούν τρεις πτυχές.
Πρώτον, στην στρατηγική ανάλυση όταν αναφερόμαστε σε «ορθολογισμό» ή «ανορθολογισμό» δεν σχετίζεται με αξιολογικά αποφασισμένες στάσεις και αποφάσεις αλλά σε υπολογισμούς και εκτιμήσεις πάνω στην πλάστιγγα κόστους/οφέλους εναλλακτικών αποφάσεων που αφορούν τα εθνικά συμφέροντα του ενδιαφερόμενου κράτους. Τα ορθολογικά κινούμενα κράτη επιδιώκουν εκείνα με όρους εθνικών συμφερόντων επιλέγουν αποφάσεις που προκαλούν περισσότερο όφελος και λιγότερο ή καθόλου κόστος.
Δεύτερο, πάνω στην πλάστιγγα αυτή οι μεγάλες δυνάμεις, θα λέγαμε όλες ανεξαιρέτως οι ηγεμονικές δυνάμεις, αποφασίζουν ανελέητα και αδίστακτα με μοναδικό κριτήριο τα ηγεμονικά τους συμφέροντα που αφορούν πρωτίστως τις στρατηγικές των άλλων ηγεμονικών δυνάμεων.
Τρίτο, παρά το ότι πολλά λέγονταν μετά το 1990 περί παγκοσμιοποίησης και ενός επερχόμενου πλανήτη υλιστικά εξομοιωμένου και εξισωμένου, το σύγχρονο διεθνές σύστημα είναι αυτό που ορίστηκε στον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ το 1945, το οποίο, καθώς προχωράμε εδραιώνεται ολοένα και περισσότερο ως ένα εθνοκρατοκεντρικό σύστημα δύο εκατοντάδων κυρίαρχων κρατών διαφορετικής πολιτισμικής ιδιοσυστασίας, διαφορετικού μεγέθους, διαφορετικών ρυθμών ανάπτυξης και διαφορετικής ισχύος. Αυτή είναι η πραγματικότητα και τα βιώσιμα κράτη λειτουργούν και αποφασίζουν με όρους εθνικών συμφερόντων.
Με καταμαρτυρούμενους όρους διεθνούς συστήματος όπως μόλις σκιαγραφήθηκαν, τίθενται καίρια ερωτήματα που αφορούν τα ευρωπαϊκά κράτη συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας. Με δεδομένη την νομική και θεσμική δομή της ΕΕ όπως εξελίχθηκε Μεταπολεμικά, τι σημαίνουν ολοφάνερες πλέον επερχόμενες αλλαγές στις Ευρωατλαντικές σχέσεις αλλά και στο ευρύτερο διεθνές σύστημα;
Αυτό είναι ένα εύλογο ερώτημα επειδή μετά τις δεδηλωμένες και εμπράγματα ολοφάνερες αλλαγές των στρατηγικών προσανατολισμών της Αμερικής που επηρεάζουν δραστικά την Ευρώπη, ουκ ολίγοι συνεχίζουν να εδράζουν θέσεις, απόψεις και προτεινόμενες στρατηγικές και οικονομικές αποφάσεις πάνω σε παρωχημένες παραδοχές περί ύπαρξης ή δυνατότητας ύπαρξης μιας περίπου πλήρως ενοποιημένης Ευρώπης που θα αποκτήσει ανεξάρτητη Ευρωπαϊκή άμυνα και ανεξάρτητη διπλωματία που θα αναβαθμίσει την ΕΕ εντός ενός πλανήτη που κινείται με καταιγιστικούς ρυθμούς προς νέες πλανητικές και περιφερειακές ισορροπίες.
Ενώ εύκολες απαντήσεις δεν υπάρχουν, κανείς μπορεί να μνημονεύσει γεγονότα και πραγματικότητες που δεν συνεκτιμήθηκαν επαρκώς Μεταψυχροπολεμικά, ιδιαίτερα εάν ληφθεί υπόψη η μεγάλη αστάθεια στην Κεντρική Ευρώπη και στις σχέσεις με την Ρωσία αλλά και «υποβόσκοντα ζητήματα» που υπήρχαν εξαρχής και που την δεκαετία του 1990 αναδείχθηκαν έντονα και επικίνδυνα. Αυτά τα «υποβόσκοντα ζητήματα» σχετίζονται τόσο με τις Αμερικανικές Μεταψυχροπολεμικές επιλογές όσο και με τον ρόλο και την θέση της Γερμανίας και της Βρετανίας που όπως γνωρίζουμε με το Brexit αποχώρησε από την ΕΕ.
Κατ’ αρχάς, αρχίζοντας από το τελευταίο ζήτημα, η αργοπορημένη ένταξη του Ηνωμένου Βασιλείου στην τότε ΕΟΚ και το Brexit από την ΕΕ όπως εξελίχθηκε αφορούσαν την «ειδική σχέση» με τις ΗΠΑ. Επί αιώνες η Βρετανική στρατηγική συμπλέοντας πλήρως με τις ΗΠΑ λειτουργούσε εξισορροπητικά όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ των άλλων κρατών της ηπειρωτικής Ευρώπης, κάτι το οποίο συνεχίστηκε μετά το Brexit. Όμως, ιδιαίτερα Μεταψυχροπολεμικά, οι ανορθολογικοί επεμβατικοί προσανατολισμοί της Αμερικανικής στρατηγικής που προκάλεσαν υπερεπέκταση, μεγάλη αστάθεια και διλήμματα ασφαλείας, δεν οδήγησαν σε νέες συμφέρουσες για όλους πλανητικές και περιφερειακές ισορροπίες ισχύος και συμφερόντων αλλά σε περιφερειακούς πολέμους που εντάθηκαν την τέταρτη δεκαετία μετά τον Ψυχρό Πόλεμο.
Γράφοντας για το νυν και το επερχόμενο διεθνές σύστημα, τονίζεται και υπογραμμίζεται ότι, δεν αναφερόμαστε σε κάποια ιδεατή κατάσταση επίγειου παραδείσου αλλά σε είδος modus vivendi πλανητικών και περιφερειακών ισορροπιών ισχύος και συμφερόντων που θα ευνοούσε περισσότερη σταθερότητα και αποφυγή φρικτών κινδύνων όπως το ενδεχόμενο ενός πυρηνικού ολοκαυτόματος. Τα Ευρωπαϊκά κράτη, ένα έκαστο ή συλλογικά ως ΕΕ, πως κινήθηκαν τις τέσσερεις τελευταίες δεκαετίες ως προς αυτά τα μεγάλα ζητήματα; Απλουστεύοντας θα λέγαμε ότι σύρθηκαν μέσα στον χείμαρρο των Αμερικανικών αντιφάσεων και αντιθέσεων που η Ουάσιγκτον μετά το 2025 επιχειρεί —πιθανό το ίδιο θα είχαμε εάν άλλη ήταν η εξουσία— να διαχειριστεί ή και να «συμμαζέψει» περιορίζοντας τους κινδύνους και υιοθετώντας νέους προσανατολισμούς εντός ενός ήδη διαμορφωμένου πολυπολικού και ταυτόχρονα πολυκεντρικού διεθνούς συστήματος.
Δεύτερον, ανεξάρτητα της Βρετανικής στρατηγικής —και ολοφάνερα οι σχέσεις Λονδίνου–Ουάσιγκτον αλλάζουν και αυτές ριζικά μετά το 2025— τα δύο μεγαλύτερα στρατηγικά ζητήματα της Ευρώπης Μεταπολεμικά ήταν οι στρατηγικές σχέσεις με την Ρωσία και το «Γερμανικό ζήτημα» (που οι περισσότεροι ορίζουν ως «Γερμανικό πρόβλημα»). Δεν θα αναφερθούμε στους δύο παγκόσμιους πολέμους αλλά με μεγάλη συντομία επειδή αναλύονται εκτενώς αλλού σε συγκεκριμένα Μεταπολεμικά και Μεταψυχροπολεμικά γεγονότα.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο η κρατούσα άποψη ήταν ο κατακερματισμός της Γερμανίας σε εκατοντάδες μικρές τοπικές διοικήσεις. Τελικά μια κύρια πτυχή της Ατλαντικής Συμμαχίας ήταν η ενσωμάτωση της Δυτικής Γερμανίας και ο πλήρης έλεγχος των Γερμανικών επιτελείων από το ΝΑΤΟ. Το 1989-92 εν μέσω επανένωσης που συντελέστηκε με την πτώση του τείχους του Βερολίνου και συσκέψεων των ηγετών της Βρετανίας και Γαλλίας για παρεμπόδισή ακόμη και με στρατιωτικά μέσα της δημιουργίας μιας νέας ισχυρής ενωμένης Γερμανίας, διαδοχικά είχαμε τα εξής για τα οποία κανείς μπορεί να βρει αναλύσεις σε εκτενέστερα κείμενα:
α) Δημιουργία της ΟΝΕ το 1991-2 για να «δεθεί η Γερμανία με νομισματικά δεσμά» όταν οι αντίπαλοι που στο δημοψήφισμα πήραν 49.3% των ψήφων απαντούσαν ότι «θα δέσετε ένα γίγαντα με νομισματικές κλωστές».
β) Οι ΗΠΑ οι οποίες παρακολουθούσαν διακριτικά αυτά τα κατά τα άλλα τραγικά γεγονότα δέχθηκαν να αποφασισθεί συνέχιση το ΝΑΤΟ το 1995 και να επαναληφθούν οι έλεγχοι των Γερμανικών επιτελείων κάτι που συνεχίζει να ισχύει.
γ) Ενώ πολλοί στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ υποστήριζαν προσέγγιση της Ρωσίας με νομικούς, θεσμικούς και οικονομικούς όρους η Αμερικανική στρατηγική εξελισσόταν και ο όρος συνέχισης του ΝΑΤΟ ήταν αφενός η επέκταση στο κέντρο της Ευρώπης και η συνοδοιπορία των Ευρωπαίων στις επεμβάσεις.
ε) Η Γερμανία εν τω μεταξύ, και ενώ ένα ιστορικό ζήτημα για τους άλλους ήταν οι πιθανές στρατηγικές συγκλίσεις Βερολίνου-Μόσχας, προχώρησε σε ενεργειακές συνεργασίες μεγάλης έκτασης με την Ρωσία (επικεφαλής της διαχείρισής τους ήταν πρώην Καγκελλάριος).
στ) Σταδιακά με κύριο ζήτημα την Ουκρανία οξύνθηκαν οι αντιπαλότητες με την Ρωσία, αθετήθηκαν συμφωνίες εκατέρωθεν και το 2022 είχαμε έναρξη ενός κυριολεκτικά άσκοπου και τραγικού πολέμου στο κέντρο της Ευρώπης που συνεχίζετε προκαλώντας εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς και τραυματίες και που δημιούργησε κινδύνους έναρξης μιας πυρηνικής κλιμάκωσης που θα οδηγήσει πυρηνικό ολοκαύτωμα.
Καταληκτικά και συνοψίζοντας σε αναφορά με την Ευρώπη και τα Ευρωατλαντικά ζητήματα, κάθε ουσιαστική συζήτηση απαιτείται να συνεκτιμά, σταθμίζει και εξετάζει με σοβαρότητα ζητήματα όπως τα εξής:
Πρώτον, η Αμερικανική στρατηγική άλλαξε ριζικά και αναμφίβολα ανεπίστροφα ανεξαρτήτως πολιτικής εξουσίας στην Ουάσιγκτον
Δεύτερον, ολοφάνερα οι ΗΠΑ προσεγγίζουν την Μόσχα με κριτήριο τις πλανητικές και περιφερειακές ισορροπίες.
Τρίτον και συναφές, οι ΗΠΑ επιδιώκουν τον τερματισμό του πολέμου στην Ουκρανία.
Τέταρτον, για μια σειρά λόγων και αιτίων όπως εξελίχθηκαν και σε συνάρτηση με τις επιδιωκόμενες σχέσεις με περιφερειακά κράτη στο πλαίσιο των πλανητικών ισορροπιών που επιδιώκει η Ουάσιγκτον δρομολογούνται δραστικές αλλαγές των Ευρωατλαντικών θεσμών και σχέσεων.
Πέμπτο και συναφές, ενώ δεν αποκλείεται μια πολύ μεγάλη αλλαγή η Αμερική αφενός έχει συμφέρον να ασκεί εποπτεία στην «μεταρρυθμισμένη» ΕΕ και αφετέρου αυτό το επιδιώκει (βλέπε πιο πάνω «Core 5») «διαίρει και βασίλευε» σε βαθμό που ενδέχεται να ευνοεί έξοδο από την ΕΕ μερικών κρατών.
Έκτο, οι ενδο-ευρωπαϊκές διχόνοιες και διαιρέσεις δεν είναι μόνο αυτές που εκδηλώνονται το 2025 αλλά πολύ περισσότερες με κύριες τον ρόλο και την θέση της Γερμανίας συν αναπόφευκτα και πολλοί ορατοί ή αθέατοι σκοποί όσον αφορά τις σχέσεις του κάθε ενός κράτους ξεχωριστά με τις ΗΠΑ, την Ρωσία, την Κίνα και άλλες δυνάμεις.
Έβδομο, στην Ευρώπη αλλά και ευρύτερα ενώ τα μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα είναι απρόβλεπτα —και επειδή υπήρξε αργοπορία πέραν των 3 δεκαετιών— η υιοθέτηση ορθολογιστικών αποφάσεων εντός και μεταξύ των κρατών είναι ένα πολύ δύσκολο στοίχημα.
Όγδοο, επίγειος παράδεισος ποτέ δεν θα υπάρξει αλλά η Ιθάκη του ταξιδιού όλων των κρατών απαιτεί ορθή εκτίμηση των εθνοκρατοκεντρικών προϋποθέσεων του 21ου αιώνα που αφορούν κράτη διαφορετικού μεγέθους, ισχύος, πλούτου και ανάπτυξης, των αιτιών πολέμου και της σημασίας του ρόλου τις εξισορροπητικής ισχύος εντός ενός διεθνούς συστήματος όπου οι στρατηγικές ανακατατάξεις κάθε είδους είναι εξελίσσονται με πρωτόγνωρα καταιγιστικούς ρυθμούς.
