Αλλάζουν οι ισορροπίες στην Ανατολική Μεσόγειο

Του Παντελή Σαββίδη

πηγή: εφημερίδα “Θεσσαλονίκη”

Κάτι ουσιαστικό αλλάζει στην Ανατολική Μεσόγειο. Όχι απαραίτητα με εκκωφαντικές δηλώσεις ή θεαματικές κινήσεις, αλλά μέσα από μια αργή αναδιάταξη θέσεων, συμμαχιών και νομικών επιχειρημάτων που, όταν συνδυαστούν, παράγουν γεωπολιτικό αποτέλεσμα. Οι πρόσφατες δηλώσεις του προέδρου της λιβυκής Βουλής στο Τομπρούκ, Ακύλα Σάλεχ, ότι το τουρκολιβυκό μνημόνιο είναι «παράνομο και άκυρο», δεν αποτελούν απλώς μια ευχάριστη είδηση για την Αθήνα. Αποτελούν ένδειξη ότι το παιχνίδι στην Ανατολική Μεσόγειο εισέρχεται σε νέα φάση.

Ο Σάλεχ υποστήριξε ότι η κυβέρνηση της Τρίπολης δεν διέθετε τη νομιμοποίηση να υπογράψει το μνημόνιο με την Τουρκία, αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο επαναδιαπραγμάτευσης των θαλάσσιων ζωνών μετά από εκλογές, με συμμετοχή Ελλάδας, Τουρκίας και Αιγύπτου. Πρόκειται για θέση που αντικειμενικά αποδυναμώνει την τουρκική στρατηγική και ενισχύει την ελληνική επιχειρηματολογία ότι το μνημόνιο είναι ανυπόστατο αλλά πλέον και ανίσχυρο, σύμφωνα με τον Σάλεχ, επειδή ουδέποτε κυρώθηκε από τη Λιβυκή Βουλή των Αντιπροσώπων.

Την ίδια στιγμή, όμως, ο Λίβυος αξιωματούχος πρόσθεσε ότι η Ελλάδα διατυπώνει «μαξιμαλιστικές απαιτήσεις». Ο Σάλεχ θεωρεί ότι τα νησιά –και εν προκειμένω, ακόμη και η Κρήτη– δεν διαθέτουν ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα. Ταυτίζεται, δηλαδή, με την τουρκική θέση.

Εδώ αναδεικνύεται η αντίφαση της λιβυκής στάσης. Όπως έχει επισημάνει ο διακεκριμένος νομικός Θεόδωρος Κατσούφρος, η ίδια η Λιβύη έχει ιστορικά προσφύγει στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης αποδεχόμενη στην πράξη ότι τα νησιά διαθέτουν δικαιώματα θαλάσσιων ζωνών.

Το 1982, στη διαφορά με την Τυνησία, το Δικαστήριο έκρινε ότι τα νησιά που ανήκουν στη Τυνησία και είναι, μάλιστα, παράλληλα των ακτών της, διαθέτουν υφαλοκρηπίδα και δικαιώματα. Ουσιαστικά, υποχρέωσε την Λιβύη να αποδεχθεί την θέση αυτή.

Το 1985, στη γνωστή υπόθεση Λιβύης–Μάλτας, αναγνωρίστηκε στη Μάλτα –ένα κράτος με συνολική έκταση μόλις 260 τετραγωνικών χιλιομέτρων– επήρεια 45% έναντι 55% της Λιβύης. Η Κάρπαθος, για σύγκριση, έχει έκταση περίπου 320 τετραγωνικών χιλιομέτρων.

Ιδιαίτερη σημασία έχει το σκεπτικό του Δικαστηρίου ότι δεν έχει καμία νομική σημασία αν ένα νησί αποτελεί ανεξάρτητο κράτος ή μέρος ηπειρωτικού κράτους.

Το άρθρο 121 της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας δεν εισάγει τέτοια διάκριση. Επιπλέον, το Δικαστήριο απέρριψε τη λιβυκή προσπάθεια οριοθέτησης βάσει γεωλογικών κριτηρίων, κρίνοντας ότι στη σύγχρονη εποχή, όπου υφίσταται και ΑΟΖ, η υφαλοκρηπίδα συμπίπτει με τα όρια της ΑΟΖ. Με άλλα λόγια, τα επιχειρήματα που σήμερα υιοθετεί εμμέσως ο κ. Σάλεχ έχουν ήδη απορριφθεί από τα διεθνή δικαστήρια, στα οποία η ίδια η Λιβύη έχει προσφύγει.

Η ελληνική στάση μέχρι σήμερα παραμένει προσεκτική. Η Αθήνα αποφεύγει να προχωρήσει σε κύρωση συμφωνιών με τη Λιβύη όσο εκκρεμεί η εσωτερική της διευθέτηση μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Λιβύης, διατηρώντας, ωστόσο, σαφή νομική γραμμή.

Υπάρχουν, παράλληλα, και άλλες εξελίξεις οι οποίες είναι θετικές για τον άξονα Αθήνα-Λευκωσία.

Η συμφωνία για τις θαλάσσιες ζώνες Κύπρου–Λιβάνου, βασισμένη στη μέση γραμμή, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Όπως έχει επισημανθεί, η συμφωνία αυτή αποδίδει στην Κυπριακή Δημοκρατία περισσότερα από τα αναμενόμενα –κατά εκτιμήσεις από 2.500 έως 5.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα– και κατέστη δυνατή μόνο όταν περιορίστηκε η επιρροή της Χεζμπολάχ και, εμμέσως, της Τουρκίας.

Στην περίπτωση με την Αλβανία, η συμφωνία του 2009 για τις θαλάσσιες ζώνες, παρότι δεν κυρώθηκε λόγω απόφασης του αλβανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου, έχει την σημασία της. Δημιουργεί αυτό που στη νομική θεωρία ονομάζεται «πεποίθηση δικαίου» τη στιγμή της υπογραφής. Ο τότε πρωθυπουργός Σαλί Μπερίσα κατήγγειλε, μάλιστα, δημόσια στη Βουλή παρεμβάσεις και χρηματισμό από την Τουρκία.

Το ευρύτερο πλαίσιο, ωστόσο, ξεπερνά τις νομικές διαφορές. Παράλληλα με τις δηλώσεις Σάλεχ, στο παρασκήνιο ωριμάζει ένα υπαρκτό σενάριο ενισχυμένης αμυντικής συνεργασίας Ελλάδας, Κύπρου και Ισραήλ – ένα είδος «μικρού ΝΑΤΟ» στην Ανατολική Μεσόγειο. Σύμφωνα με δημοσιευμένες πληροφορίες και αναλύσεις, εξετάζεται η δημιουργία δύναμης ταχείας αντίδρασης με επίκεντρο την Κύπρο: η Ελλάδα θα συνεισφέρει μία μοίρα αεροσκαφών και ναυτικά μέσα, συμπεριλαμβανομένου ενός υποβρυχίου και μίας φρεγάτας· το Ισραήλ αντίστοιχα μία μοίρα αεροσκαφών, ένα υποβρύχιο και μία πυραυλάκατο· ενώ η Κύπρος θα συμμετάσχει με τις διαθέσιμες δυνατότητές της. Παράλληλα, προβλέπεται συντονισμένη ναυτική παρουσία και περιπολίες στην Ανατολική Μεσόγειο.

Δεν πρόκειται για επιθετική συμμαχία, αλλά για δομή αποτροπής και σταθερότητας σε μια περιοχή όπου οι ισορροπίες μεταβάλλονται ταχύτατα. Η Ελλάδα εμφανίζεται να κατανοεί ότι η ισχύς στη σημερινή Ανατολική Μεσόγειο δεν παράγεται μόνο από νομικά κείμενα, αλλά από τη σύζευξη δικαίου, διπλωματίας και αποτρεπτικής ικανότητας.

Υπό αυτό το πρίσμα, οι δηλώσεις Σάλεχ μπορούν να διαβαστούν και ως προσπάθεια ενίσχυσης της διαπραγματευτικής θέσης της Λιβύης. Όμως, αν η Λιβύη όταν θα είναι έτοιμη– επιλέξει σοβαρές διαπραγματεύσεις με Ελλάδα και Αίγυπτο, τότε ελάχιστος χώρος απομένει για την Τουρκία, η οποία δεν διαθέτει αντικείμενες ακτές με τη Λιβύη και, συνεπώς, δεν έχει νομικό έρεισμα συμμετοχής σε οριοθέτηση στην περιοχή.

Η Ανατολική Μεσόγειος δεν βρίσκεται πλέον σε φάση στασιμότητας. Κάτι κινείται – και αυτή τη φορά δεν πρόκειται μόνο για δηλώσεις, αλλά για τη διαμόρφωση νέων συσχετισμών ισχύος. Η Ελλάδα καλείται να διαβάσει σωστά το momentum και να κινηθεί με τη βεβαιότητα ότι το διεθνές δίκαιο, όταν συνδυάζεται με στρατηγική συνέπεια, μπορεί να παράγει απτά αποτελέσματα.