Έχουμε τον πόλεμο που μας αξίζει/We Have the War We Deserve(6)

του Brian L. Steed⁽¹⁾

Μετάφραση: Ηλίας Α Λεοντάρης⁽²⁾

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ

Πρόκειται για ένα άρθρο αυτοκριτικής του αρθρογράφου, γι’ αυτό και η σύνταξη σε πρώτο πρόσωπο, αλλά και κριτικής των ατομικών και θεσμικών ενεργειών, πράξεων, παραλείψεων και αποφάσεων της Αμερικανικής Διοίκησης (στο σύνολό της) που οδήγησαν στο αποτέλεσμα της 14/15 Αυγούστου 2021.

Ο συντάκτης του άρθρου τόσο με την ιδιότητά του ως ακαδημαϊκού και διδάσκοντος την ιστορία όσο και με την προσωπική του εμπλοκή και συμμετοχή στις επιχειρήσεις των ΗΠΑ στο Ιράκ και το Αφγανιστάν επιδιώκει να συνεγείρει το μηχανισμό και τις διαδικασίες αφενός και αφετέρου να αλλάξει τη νοοτροπία  και την ακολουθούμενη τακτική της υπεροπτικής και αλαζονικής προσέγγισης των θεμάτων που αφορούν στη λειτουργία του κράτους και άπτονται των εθνικών συμφερόντων και της αξιοπιστίας του στο εθνικό και διεθνές περιβάλλον.

Πολλοί είπαν ότι το αποτέλεσμα ήταν αναμενόμενο. Θα το δεχόμουν αν η άποψή τους συνοδεύονταν και από τα ανάλογα επιχειρήματα. Προσωπικά συμφωνώ με το σύνολο της ανάλυσης του αρθρογράφου. Ωστόσο διατηρώ τις επιφυλάξεις μου ως προς το μέγεθος της ευθύνης της τρέχουσας Στρατιωτικής Διοίκησης, όχι λόγω συναισθήματος αλλά διότι δε γνωρίζουμε τις εισηγήσεις της προς τον Πρόεδρο Biden και επιπλέον διότι κλήθηκαν να διαχειριστούν μια «κληρονομιά» που κάποιοι άλλοι σχεδίασαν. Έχει δε αποδειχθεί διαχρονικά ότι η «απεμπλοκή» είναι δυσκολότερη της  «εμπλοκής».

Τέλος για να αξιολογήσεις το αποτέλεσμα μια επιχείρησης θα πρέπει πρώτα να έχεις προσδιορίσει την «Τελική Επιθυμητή Κατάσταση/End State» και να έχεις μετρήσιμα μεγέθη. Στην περίπτωση του Αφγανιστάν κάτι τέτοιο δεν ήταν σαφές. Έτσι σε κάθε αλλαγή πολιτικής ή στρατιωτικής ηγεσίας ( σε εθνικό και συμμαχικό επίπεδο), είχαμε και σχεδόν μια νέα προσέγγιση και τακτική. Αυτό οδήγησε και ένα σύμμαχο (ΝΑΤΟ) συνάδελφο να πει το «αμίμητο»: Η λέξη αποτυχία έχει διαγραφεί από το λεξιλόγιό μας στο Αφγανιστάν. Θα «βαπτίσουμε» ως επιτυχία, ότι θα έχουμε κάνει την ημέρα που θα αποφασίσουμε να φύγουμε.

Ανεξάρτητα όμως από τις όποιες επιφυλάξεις ή πιθανόν αντιρρήσεις που ο καθένας μπορεί να έχει, πρόκειται για ένα άρθρο σκέψης και θα ήταν χρήσιμο να διαβασθεί ή μάλλον να μελετηθεί από εκείνους που αποφασίζουν αλλά και εκείνους που συμμετέχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Στην Ελλάδα ζούμε και παρακολουθούμε τη μετεξέλιξη ενός πολέμου τα τελευταία 50 σχεδόν χρόνια. Μήπως τελικά έχουμε τον «πόλεμο που μας αξίζει»;

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΡΘΡΟΥ

Όταν διδάσκω ιστορία στους αξιωματικούς, επιρρίπτω στους ίδιους όλη την ευθύνη για τη διεξαγωγή του Παγκόσμιου Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας.

Ασφαλώς δεν τους αρέσει αυτό.

Συχνά συμφωνούμε ότι δεν κερδίσαμε στο Ιράκ ή το Αφγανιστάν, αλλά όταν ρωτώ γιατί, η απάντηση περιλαμβάνει συνήθως κατηγορίες για ευθύνες εναντίον πολιτικών, του Λευκού Οίκου, του Πενταγώνου ή του υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ.

Επιμένω λέγοντας, ότι είναι υπεύθυνοι για τα πάντα.

Παίρνω επίσης το μερίδιό μου από το φταίξιμο.  Οι αποτυχίες στο Ιράκ και το Αφγανιστάν είναι και δικό μου λάθος.  Εκπαίδευσα και δίδαξα πολλούς αξιωματικούς που διοίκησαν και οδήγησαν, στη μάχη, τμήματα από το επίπεδο της Διμοιρίας έως του Τάγματος, τα τελευταία 20 χρόνια, είτε στο Αφγανιστάν είτε στο Ιράκ.  Πέρασα ο ίδιος περισσότερο από ένα χρόνο στο Ιράκ και πάνω από οκτώμισι χρόνια στη Μέση Ανατολή.  Είναι και δικό μου λάθος.

Λέγω επίσης στους αξιωματικούς ότι έχουν δίκιο στο ότι υπάρχει αρκετή ευθύνη και με μεγάλη διασπορά.  Όλοι, όσους απαριθμούν, είναι επίσης υπεύθυνοι, αλλά επειδή δεν μιλάω σε αυτά τα ακροατήρια, επικεντρώνομαι στο κοινό στο οποίο απευθύνομαι.  Παραθέτω μια «ατάκα» από μια από τις αγαπημένες μου ταινίες – Miracle (2004)⁽³⁾ – “You worry about your own game. Plenty there to keep you busy/“Ανησυχείτε για το δικό σας παιχνίδι. Υπάρχουν πολλά εκεί για να σε κρατήσουν απασχολημένο

Γράφω αυτό το άρθρο βρισκόμενος σε μια κατάσταση αηδίας, θυμού και απογοήτευσης.  Τα γεγονότα του Σαββατοκύριακου της 14/15ης Αυγούστου 2021 στο Αφγανιστάν ήταν ο λόγος της οργής για την αποτυχία, την αηδία για την κακοδιαχείριση και τη διαστρέβλωση των γεγονότων επί τόπου.  Εν μέρει, αυτή η θέση είναι μέρος της προσωπικής μου συναισθηματικής θεραπείας. Ευχαριστώ για την «ευκαιρία» που μου έχω.

Την Παρασκευή 13 Αυγούστου 2021, η σύζυγός μου και εγώ πήραμε συνέντευξη από έναν Αφγανό στρατιωτικό στο πλαίσιο ενός βιβλίου αναφοράς που γράφουμε/μοντάζ για τον πόλεμο στο Αφγανιστάν.  Αυτός ο αξιωματικός είναι ένας υπήκοος του Τατζικιστάν και έδωσε τεράστια εικόνα για τις προκλήσεις που σχετίζονται με το παρόν Αφγανιστάν.  Στη συζήτησή μας, τον ρώτησα για την οικογένειά του και την ασφάλειά τους καθώς διαμένουν στην Καμπούλ.  Είπε ότι δεν ανησυχούσε καθώς η Καμπούλ ήταν ασφαλής.  Αυτό έγινε 24-36 ώρες πριν από την είδηση της παραίτησης και της φυγής του Αφγανού προέδρου και τις εικόνες με τους διοικητές των Ταλιμπάν να μπαίνουν στο προεδρικό μέγαρο και Αφγανών πολιτών να προσκολλώνται αβοήθητοι στο εξωτερικό των μεταφορικών αεροσκαφών της Πολεμικής Αεροπορίας των ΗΠΑ καθώς τροχοδρομούσαν για να απογειωθούν από το αεροδρόμιο της Καμπούλ.

Καθ’ όλη τη διάρκεια των εικόνων και των ειδήσεων αυτού του θλιβερού Σαββατοκύριακου σκέφτηκα την ατάκα του Jean-Paul Sartre, στο βιβλίο του Being and Nothingness (σελίδα 555): «we have the war we deserve/έχουμε τον πόλεμο που μας αξίζει».  Οι καταθλιπτικές και αηδιαστικές εικόνες και οι ειδήσεις σε συνδυασμό με ένα σύνολο δηλώσεων κάνουν πραγματικότητα αυτόν τον ισχυρισμό.

25 ημέρες πριν από την κατάρρευση: GEN Mark Milley (Chairman of the Joint Chiefs of Staff): «The Afghan Security Forces have the capacity to sufficiently fight and defend their country…/Οι Αφγανικές Δυνάμεις Ασφαλείας έχουν την ικανότητα να πολεμήσουν και να υπερασπιστούν επαρκώς τη χώρα τους…» (συνέντευξη Τύπου στις 21 Ιουλίου 2021).

38 ημέρες πριν από την κατάρρευση: President Joseph Biden: «The Afghan government and leadership has to come together.  They clearly have the capacity to sustain the government in place.  The question is: Will they generate the kind of cohesion to do it?  It’s not a question of whether they have the capacity.  They have the capacity.  They have the forces.  They have the equipment.  The question is: Will they, do it? … the only way there’s ultimately going to be peace and security in Afghanistan is that they work out a modus vivendi with the Taliban and they make a judgment as to how they can make peace. … And the likelihood there’s going to be one unified government in Afghanistan controlling the whole country is highly unlikely/Η αφγανική κυβέρνηση και ηγεσία πρέπει να ενωθούν.  Είναι σαφές ότι έχουν την ικανότητα να διατηρήσουν την κυβέρνηση στη θέση της.  Το ερώτημα είναι: Θα δημιουργήσουν το είδος της συνοχής για να το κάνουν;  Το θέμα δεν είναι αν έχουν την ικανότητα.  Έχουν την ικανότητα.  Έχουν τις δυνάμεις.  Έχουν τον εξοπλισμό.  Το ερώτημα είναι: Θα το κάνουν; … ο μόνος τρόπος για να υπάρξει τελικά ειρήνη και ασφάλεια στο Αφγανιστάν είναι να δημιουργήσουν ένα «modus vivendi» με τους Ταλιμπάν και να αποφασίσουν πώς μπορούν να επιφέρουν την ειρήνη. … Και η πιθανότητα να υπάρξει μια ενοποιημένη κυβέρνηση στο Αφγανιστάν που θα ελέγχει ολόκληρη τη χώρα είναι εξαιρετικά απίθανη”. (συνέντευξη Τύπου στις 8 Ιουλίου 2021).”

Θέλω να επισημάνω ότι το Αφγανιστάν έχει μια ενοποιημένη κυβέρνηση από τις 16 Αυγούστου 2021.  Είναι η κυβέρνηση των Ταλιμπάν.

Και οι δύο αξιωματούχοι της κυβέρνησης των ΗΠΑ εκφράζουν είτε την άγνοια, είτε την ελλιπή γνώση της αλήθειας ή κάποιο συνδυασμό σχετικά με το Αφγανιστάν που φέρνει στο νου μου τα λόγια του John Sopko (the Special Inspector General for Afghanistan Reconstruction/SIGAR) από μια Ομάδα Αμυντικών Συγγραφέων της 28ης Ιουλίου 2021, καθώς συνόψισε τον αγώνα των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν ως:  «hubris and mendacity/ύβρις και θράσος».  Αν με τη λέξη ‘’ύβρις’’ κάποιος εννοεί  την «άγνοια και την αλαζονεία», τότε συμφωνώ 100% με τη χρήση αυτής της λέξης.

Η επισήμανση του Sartre να έχουμε τον πόλεμο που μας αξίζει έχει αποδειχθεί οδυνηρά στον Παγκόσμιο Πόλεμο κατά της Τρομοκρατίας.  Πράγμα που σημαίνει ότι οι επιλογές που έγιναν από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών, από τους υπεύθυνους για τη σχεδίαση και διεύθυνση των ενεργειών, για τη δέσμευση πόρων και για τη θέσπιση στρατηγικής έχουν οδηγήσει ακριβώς στο είδος του χάους που θα μπορούσε κανείς να προβλέψει γνωρίζοντας την έλλειψη δεξιοτήτων, ικανοτήτων και γνώσεων εκ μέρους των υπευθύνων.  Η αδιαφορία για το περιβάλλον, η άγνοια για τα δεινά και τη διεξαγωγή του πολέμου οδήγησαν σε αυτή την ανόητη έκφραση επιθυμίας για εμπλοκή.  Έχουμε σπαταλήσει δεκάδες χιλιάδες ζωές (όχι μόνο αυτούς που σκοτώθηκαν, αλλά και εκείνους που τραυματίστηκαν και εξουθενώθηκαν από ψυχικές και σωματικές βλάβες) και τρισεκατομμύρια δολάρια σε μια μορφή σπασμωδικής έκφρασης αδαούς βαρβαρότητας.  Μια τέτοια συμπεριφορά αξίζει διαρκή, σπάταλη και επαίσχυντη ήττα.  Είχαμε τον πόλεμο που μας άξιζε.

Θέλω να κάνω αυτό που αρνούμαι στους μαθητές μου.  Θέλω να κατηγορήσω κάποιον για ό,τι συνέβη στο Αφγανιστάν.  Το πρόβλημα είναι ότι όλοι φταίνε.  Εννοώ όλοι.  Τους χωρίζω όλους σε τέσσερις κατηγορίες κατά σειρά κατάταξης της ευθύνης:

• Οι στρατηγοί που ηγήθηκαν, σχεδίασαν και συμμετείχαν σε αυτόν τον πόλεμο.
• Οι τεχνοκράτες (political appointees) πολίτες που υποτίθεται ότι θα επέβλεπαν, θα κατεύθυναν και θα αξιολογούσαν τους στρατηγούς στη διοίκηση και ηγεσία, τη σχεδίαση και την υλοποίηση της.
• Τα μέσα ενημέρωσης που υποτίθεται ότι θα ήλεγχαν τους τεχνοκράτες (political appointees) και τους στρατηγούς για να λογοδοτήσουν για την ικανότητά τους να εκτελούν σωστά τις ευθύνες που τους ανατέθηκαν/ανέλαβαν.
• Οι πολίτες των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής που θα έπρεπε να έχουν δώσει περισσότερη προσοχή στον πόλεμο αυτό ώστε να αναγκάζουν τους πολιτικούς να ενδιαφέρονται για ότι συνέβαινε.

Ένας από τους συναδέλφους μου υποστηρίζει ότι το ‘’πρόβλημα’’ στο Αφγανιστάν είναι ότι δεν πέθαναν αρκετοί Αμερικανοί εκεί.  Με αυτό εννοεί ότι δεν πέθαναν αρκετοί άνθρωποι ώστε να προκαλέσουν την προσοχή που απαιτείται για να απαιτήσουν οι πολίτες λογοδοσία από την κυβέρνηση.  Αυτό είναι δυστυχώς αλήθεια.  Ενώ είχαμε στρατιωτικό προσωπικό στο Αφγανιστάν για σχεδόν είκοσι χρόνια, ο αμερικανικός λαός πιθανότατα ασχολήθηκε με τον πόλεμο αυτό, για λιγότερο από ένα χρόνο, μοιράζοντας αυτά τα είκοσι χρόνια  με τη μορφή γεγονότων μερικών εβδομάδων εδώ και λίγων ημερών εκεί.  Νοιαζόμασταν για τις ειδικές δυνάμεις που ιππεύουν με τους μαχητές της Βόρειας Συμμαχίας, νοιαζόμασταν για την ανατροπή των Ταλιμπάν, τις μάχες γύρω από την Tora Bora⁽⁴⁾, Νοιαζόμασταν για τα φίλια πυρά που σκότωσαν τον πρώην παίκτη του NFL και το «κομμάντο» του αμερικανικού στρατού Pat Tillman, νοιαζόμασταν για την ιστορία του Marcus Luttrell ειδικά όταν εμφανίστηκε στις αίθουσες η ταινία Lone Survivor, νοιαζόμασταν για τη δολοφονία του Οσάμα Μπιν Λάντεν και ενδιαφερόμασταν για την κατάρρευση της αφγανικής εθνικής κυβέρνησης τον Ιούλιο και στις αρχές Αυγούστου του 2021.  Αυτό ήταν. Επομένως, αξίζουμε τον πόλεμο που έχουμε.

Θυμηθείτε ότι κατηγορώ και τον εαυτό μου.  Συμβούλεψα τους στρατηγούς, ενημέρωσα τους τεχνοκράτες (political appointees), μίλησα και έγραψα στα μέσα ενημέρωσης και είμαι πολίτης.  Αυτό είναι και δικό μου λάθος.

Όσο κι αν είμαι θυμωμένος με αυτές τις τέσσερις ομάδες για την ατομική και τη συλλογική παράλειψη καθήκοντος, είμαι περισσότερο αηδιασμένος από τους σημερινούς στρατιωτικούς, τους πολιτικούς καθώς και με τα Μέσα Ενημέρωσης και τα θεσμικά όργανα που αποτυγχάνουν να μάθουν, από αυτό που συμβαίνει.  Δεν προσπαθούμε να μάθουμε, γιατί η πιο ισχυρή στρατιωτική δύναμη, μετά από είκοσι χρόνια παρουσίας στη χώρα (Αφγανιστάν), βλέπει το στρατό αυτής της χώρας – που εμείς χτίσαμε –  τον βλέπει να καταρρέει σε έξι εβδομάδες;  Διερωτώμαι επειδή ο Αφγανικός Εθνικός Στρατός μάχεται, αιμορραγεί και πεθαίνει με ελάχιστη υποστήριξη εδώ και μήνες πριν φθάσει στην φαινομενικά ταχεία διάλυση της θέλησης που τόσοι πολλοί μαχητές του δείχνουν.  Κατηγορούμε σχεδόν ρατσιστικά τον ίδιο τον αφγανικό λαό για την άγνοια, την αλαζονεία και το θράσος μας καθώς διαβάζω ή ακούω τη φράση “νεκροταφείο αυτοκρατοριών” που εκφράζεται επανειλημμένα.  Λες και φταίνε οι Αφγανοί που δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να συμμορφωθούν με τις απαιτήσεις μας, δεν χόρεψαν στο ρυθμό μας ή δεν έπαιξαν τους ρόλους που  τους δώσαμε.

Ήταν η αδαής αλαζονεία μας που μας επέτρεψε να μπούμε χωρίς να μελετήσουμε τη χώρα.  Συνεχίσαμε να αγωνιζόμαστε στο Αφγανιστάν χωρίς να σκεφτόμαστε ότι έπρεπε να αλλάξουμε το σύστημα της επαγγελματικής μας στρατιωτικής εκπαίδευσης για να διδάξουμε και να εκπαιδεύσουμε τους ηγέτες μας ώστε να κατανοούν το περιβάλλον στο οποίο επιχειρούσαμε.  Ακόμα και τα τελευταία δύο χρόνια, είχαμε τα μάτια μας σε κάποια μαγική στρατιωτική επιχείρηση μεγάλης κλίμακας, όπως κάποιο σπορ αυτοκίνητο που ελπίζαμε να αγοράσουμε αγνοώντας το σωρό από τα σκουριασμένα και σπασμένα στην μπροστινή αυλή μας.  Ίσως το Αφγανιστάν είναι το νεκροταφείο των αυτοκρατοριών επειδή κάθε αυτοκρατορία ήταν αρκετά αδαής και πίστευε ότι δεν χρειαζόταν να αλλάξει για να κατανοήσει και να συνεργαστεί με το Αφγανιστάν, προτιμούσε να είναι εναντίον του.  Ίσως κάθε αυτοκρατορία να πίστευε ότι θα μπορούσε να είναι απειλητική με τον εαυτό της ότι η επιτυχία συνέβαινε ή ακριβώς γύρω από μια γωνία ή ότι η γωνία είχε μόλις γυρίσει.

Το Αφγανιστάν θα έπρεπε να μας διδάσκει.  Πρέπει ταπεινά να ξεκινήσουμε από την αρχή με τα πάντα.  Πρέπει να αλλάξουμε την επαγγελματική μας στρατιωτική εκπαίδευση, τις πολιτικές μας επιστήμες και τα προγράμματα σπουδών διεθνών σχέσεων, και πρέπει να αλλάξουμε τα πρότυπα οικονομικής ανάπτυξης με βάση αυτά που μαθαίνουμε από το Αφγανιστάν.

• Κάνουμε λάθος όταν πιστεύουμε ότι τα χρήματα αγοράζουν καλύτερη διακυβέρνηση.
• Κάνουμε λάθος όταν ενεργούμε σαν εξοπλισμός και εκπαίδευση ίσης ικανότητας.
• Κάνουμε λάθος όταν αγνοούμε τη δική μας ιστορία και ενεργούμε σαν οι Αμερικανοί Ιδρυτές Πατέρες να μην καταλαβαίνουν για τη διακυβέρνηση και ότι το μοντέλο τους δεν αξίζει να επιδιώκουμε να διαμορφώσουμε.
• Κάνουμε λάθος όταν πιστεύουμε ότι η εργασία από πάνω προς τα κάτω χτίζει μια χώρα.

Πρέπει να ξεκινήσουμε με μια ειλικρινή και όχι απειλητική εκτίμηση του τι συνέβη και να προσπαθήσουμε να εκτιμήσουμε γιατί συνέβη, ώστε να μπορέσουμε να υποσχεθούμε στους εαυτούς μας, στους πολίτες μας και στα παιδιά μας ότι αυτό δεν θα ξανασυμβεί ποτέ.

Πολλοί το ξέρουν αυτό και το ήξεραν αυτό.  Έχω διαβάσει και ακούσει άρθρα, ιστολόγια, κείμενα, αναρτήσεις, podcast και σχόλια από πολύ έξυπνους και έμπειρους ανθρώπους που το λένε αυτό εδώ και χρόνια.  Πρέπει να ακούσουμε αυτούς τους άνδρες και τις γυναίκες και να σταματήσουμε να ακούμε εκείνους που μας απογοήτευσαν για είκοσι χρόνια.

Εδώ είναι το Litmus⁽⁵⁾ test για το ποιον να ακούσετε ή να διαβάσετε: αν δεν αναλάβουν την ιδιοκτησία για αυτή την αποτυχία, τότε μην τους ακούσετε.  ” ομάδα που πρέπει να αποφύγουμε πρέπει να περιλαμβάνει στρατιωτικούς ηγέτες, πολιτικούς ηγέτες, δημοσιογράφους και κοινούς πολίτες, εφόσον δεν μπορούν να είναι ειλικρινείς σχετικά με την υπαιτιότητά τους για την αποτυχία.

Πρέπει να καταστήσουμε υπόλογους αυτούς που απέτυχαν.  Συμπεριλαμβάνω και τον εαυτό μου.  Σπουδάζω, παίρνω συνεντεύξεις, γράφω και διδάσκω για να προσπαθήσω να κατανοήσω αυτό το περιβάλλον όπως είναι, όπως ήταν, και προσπαθώ να καταλάβω τι θα γίνει.

Μέχρι να το κάνουμε αυτό, ο πόλεμος που μας αξίζει δεν θα είναι ποτέ ένας πόλεμος που θέλουμε.

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

• Αnappliedhistorian, cross-culturalcompetencyexpert, andmilitarytheorist
• Αντιστράτηγος εα, Τέως Αρχηγός ΓΕΕΦ & Επίτιμος Διοικητής 1^ης Στρατιάς
• The true story of Herb Brooks, the player-turned-coach who led the 1980 U.S. Olympic hockey team to victory over the seemingly invincible Soviet squad
• The Battle of Tora Boraήταν μια στρατιωτική επιχείρηση που έλαβε χώρα στην περιοχή των σπηλαίων Tora Bora ανατολικό Afghanistan από  6 έως τις 17 Δεκεμβρίου 2001 ).
• litmus test, είναι ένα ερώτημα που τίθεται σε έναν πιθανό υποψήφιο για υψηλό αξίωμα. H η απάντησή θα καθορίσει εάν θα προχωρήσει στο διορισμό ή την υποψηφιότητα. Η έκφραση είναι μια μεταφορά που βασίζεται στη δοκιμή litmus στη χημεία, στην οποία κάποιος είναι σε θέση να δοκιμάσει τη γενική οξύτητα μιας ουσίας, αλλά όχι το ακριβές pH της.
• Το πρωτότυπο άρθρο στην αγγλική εδώ:https://www.narrativespace.net/blog/we-have-the-war-we-deserve