από
Α. Η βεστφαλιανή διεθνής τάξη και η διάβρωση της
Οι βάσεις των σύγχρονων διεθνών σχέσεων τέθηκαν με τη συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648.Με τη συνθήκη αυτή τα έθνη-κράτη αναγορεύονται σε προνομιακούς παράγοντες των διεθνών σχέσεων. Ο συμπαγής εκκλησιαστικός οργανισμός του καθολικισμού και η χαλαρή εξουσία του αυτοκράτορα, που προΐσταντο ενός κόσμου κατακερματισμένου σε ανίσχυρα κράτη και φέουδα, δίνει τη θέση του σε έναν αστερισμό ισότιμων και κυρίαρχων εθνών-κρατών.
Στα πλαίσια του νομικού πολιτισμού της νεωτερικότητας φορέας της κυριαρχίας, της ύπατης αρχής λήψης αποφάσεων και διατήρησης της τάξης, είναι το έθνος ενσαρκωμένο στο οργανωμένο κράτος. Ο λαός μέσω του κοινωνικού συμβολαίου εμπιστεύεται το δικαίωμα λήψης αποφάσεων στο κράτος. Οι αποφάσεις αυτές νομιμοποιούνται δια των εκλογών.
Στην πράξη η ισοτιμία μεταξύ των εθνών-κρατών, στην οποία αναφερθήκαμε, περιορίσθηκε τον δέκατο ένατο αιώνα στο κλάμπ των Μεγάλων Δυνάμεων, ενώ μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο αφορούσε σε δύο μόνον κράτη, την Αμερική και την Σοβιετική Ένωση. Παρά τον περιορισμένο αριθμό των πραγματικά ισότιμων κρατών, αυτή καθεαυτή η ύπαρξη των υποτελών εθνών-κρατών δεν τέθηκε υπο αμφισβήτηση παρά μόνον πρόσφατα.
Τα υποτελή έθνη-κράτη άρχισαν να αποσαρθρώνονται και να χάνουν πλήρως την κυριαρχία επί των εδαφών τους μόνο με τη έλευση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και της αμερικάνικης μεταψυχροπολεμικής μονοκρατορίας. Οι πολυεθνικές εταιρείες, ολοένα και πιο ισχυρές και διεισδυτικές, απλώνουν τις δραστηριότητες τους σε πάμπολλα έθνη-κράτη, διεθνοποιούν τις αλυσίδες παραγωγής και καταργούν κρατικές μορφές ελέγχου της διαδικασίας συσσώρευσης κεφαλαίου. Οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, εξ άλλου, αναπτύσσουν διηπειρωτικά κυκλώματα επενδύσεων και κερδοσκοπίας, χωρίς να υπόκεινται σε οποιαδήποτε κρατική ρύθμιση.
Η διάβρωση της εθνικής κυριαρχίας δεν αφορά όμως μόνον την οικονομία. Με τις διάφορες «ανθρωπιστικές επεμβάσεις» αρχίζοντας από το χώρο της πρώην Γιουγκοσλαβίας, την διάδοση των πολυποίκιλων Μ.Κ.Ο και την μετατροπή των συνόρων σε «πορώδη» απέναντι στις μεταναστευτικές ροές, η εθνική κυριαρχία μειώνεται ολοένα και περισσότερο.
Β. Η ασυνεπής στάση της Ρωσίας
Η αμερικανική μονοκρατορία δεν διήρκησε επί πολύ. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 αρχίζουν να αναδύονται ισχυροί ανταγωνιστές, η Ρωσία και η Κίνα. Από το 2008 μάλιστα η ίδια η παγκοσμιοποίηση μπαίνει σε κρίση.
Στα πλαίσια αυτά η Ρωσία άρχισε να εγκαλεί τις Η.Π.Α., ότι είναι υπεύθυνες για την διάβρωση και απαξίωση της βεστφαλιανής αρχής της εθνικής κυριαρχίας. Σύμφωνα με αυτήν την αρχή, όπως ειπώθηκε παραπάνω, φορέας της εθνικής κυριαρχίας είναι το κράτος. Η Αμερική παραβιάζει αυτήν την αρχή, κατά την Ρωσία, εντοπίζοντας την κυριαρχία στον πληθυσμό που κατοικεί σε μιαν επικράτεια ή σε μια επαρχία της.
Με βάση την αμερικανική ερμηνεία της έννοιας της κυριαρχίας έγινε η απόσχιση του Κοσσόβου από την Σερβία, χωρίς την συναίνεση της τελευταίας. Απαράδεκτη υπήρξε για την Ρωσία και η προσπάθεια στρατιωτικής επέμβασης της Δύσης στη Συρία, γιατί επιχειρήθηκε χωρίς την σύμφωνη γνώμη της συριακής κυβέρνησης,
Θα πρέπει να σημειωθεί όμως ότι η ίδια η Ρωσία υπονόμευσε την, κατά τα άλλα, ορθή θέση της περί εθνικής κυριαρχίας, βοηθώντας στην ανεξαρτητοποίηση της Οσσετίας και Αμπχαζίας από την Γεωργία και προωθώντας την προσάρτηση της Κριμαίας στον ρωσικό κορμό, χωρίς την συναίνεση της Γεωργίας και Ουκρανίας αντίστοιχα.Οι κινήσεις αυτές της Ρωσίας έχουν,βέβαια,αμυντικό χαρακτήρα.Απαντούν στη διάθεση περικύκλωσης της από το αντίπαλο στρατόπεδο.Παραμένουν όμως νομικά αστήρικτες.
Φαίνεται,εν πάσει περιπτώσει, ότι η Ρωσία χρησιμοποιεί δυό μέτρα και δυό σταθμά. Για την ίδια και για τις χώρες εκτός των συνόρων της πάλαι ποτέ Σοβιετικής Ένωσης υπερασπίζεται την παραδοσιακή βεστφαλιανή αρχή της εθνικής κυριαρχίας. Για τις χώρες όμως που ανήκουν στο «εγγύς εξωτερικό», που βρίσκονταν δηλαδή παλιότερα εντός των συνόρων της Σοβιετικής Ένωσης, υιοθετεί πλήρως το νομικό οπλοστάσιο των αντιπάλων της.
Το κάλεσμα της Ρωσίας για επιστροφή στο παραδοσιακό βεστφαλιανό μοντέλο των διεθνών σχέσεων, αν ήταν συνεπές, θα στήριζε σαφώς τη διεθνή νομιμότητα. Αν έπαυε πράγματι να είναι φορέας της εθνικής κυριαρχίας το κράτος, τότε κάθε Μεγάλη Δύναμη θα μπορούσε, χειραγωγώντας τον λαό ενός ανίσχυρου κράτους ή επικαλούμενη την ανάγκη προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων του, να επεμβαίνει νόμιμα στις εσωτερικές υποθέσεις του αδύναμου κράτους. Θα παραβιάζονταν έτσι χωρίς κανένα πρόσχημα η κυριότερη αρχή της συνθήκης της Βεστφαλίας, αυτή της μη ανάμειξης στα εσωτερικά των κυριάρχων κρατών.
Γ. Τα όρια των κινεζικών μεταβεστφαλιανών αναζητήσεων
Η Κίνα φαίνεται να αποδέχεται καταρχήν το παραδοσιακό βεστφαλιανό μοντέλο διεθνών σχέσεων, τονίζοντας όμως ιδιαίτερα την αρχή της μη ανάμειξης στις εσωτερικές υποθέσεις των κυριάρχων κρατών. Επιδιώκει επιπλέον την οικοδόμηση αμοιβαία επωφελών σχέσεων μεταξύ των κρατών και την ειρηνική τους συνύπαρξη.
Και οι δυο αντιλήψεις περί εθνικής κυριαρχίας, η δυτική και η κινεζική, γεννήθηκαν ως αντίδραση στο χάος και τον τριακονταετή πόλεμο στην περίπτωση της Δύσης και σε ανάλογα φαινόμενα της περιόδου «των αντιμαχόμενων κρατών» στην περίπτωση της Κίνας. Στην Δύση η ύπαρξη ισχυρής αριστοκρατίας και ο κατακερματισμός σε πολλά έθνη-κράτη δεν επέτρεψαν μιαν απόλυτη κυριαρχία του μονάρχη. Στην Ανατολή η γρήγορη ανάδυση ενός ενιαίου κράτους και μιας αξιοκρατικά (κατόπιν γραπτών εξετάσεων) επιλεγμένης γραφειοκρατίας, περιόρισαν δραστικά τα προνόμια της αριστοκρατίας και προσέδωσαν απόλυτη κυριαρχία στον αυτοκρατορικό θρόνο. Στη Δύση επιπλέον, ο πολιτικός κατακερματισμός οδήγησε σε διαρκή ανταγωνισμό, που κατέληγε κατά καιρούς σε πόλεμο. Το μόνο ανάχωμα στους πολέμους ήταν η επίτευξη της ισορροπίας δυνάμεων. Στην Ανατολή μετά τη διαμόρφωση ενιαίου κράτους δεν ετίθετο θέμα πολέμων. Το ζητούμενο ήταν η ειρηνική απλώς διαδοχή της μιας δυναστείας από την άλλη.
Θα πρέπει να τονισθεί ότι η Κίνα ακόμη και στο απόγειο της δύναμης της δεν επιδόθηκε σε κατακτήσεις. Αρκέσθηκε απλώς να επιβάλλει καθεστώς υποτέλειας σε κάποιους από τους γείτονες της. Παρά την απόλυτη κυριαρχία του αυτοκράτορα στα κινεζικά εδάφη, η Κίνα δεν αναμείχθηκε στις εσωτερικές υποθέσεις των γειτόνων της, ενώ προσπάθησε να αναπτύξει σχέσεις αμοιβαία επωφελείς μαζί τους.
Μένοντας πιστή στο μοντέλο διεθνών σχέσεων που σκιαγραφήθηκε παραπάνω, η Κίνα σήμερα θεωρεί ότι υποκείμενο των διεθνών σχέσεων είναι ο ίδιος ο πλανήτης, ο κόσμος στο σύνολο του. Κανένα κράτος και κανένας πολιτισμός δεν θα έπρεπε να αντιμετωπισθεί ως εχθρική πραγματικότητα. Όλα τα έθνη έχουν θέση «κάτω από τον Ουρανό». Για τους Κινέζους με την άνοδο της Δύσης ο κόσμος έχασε τον ιερό του χαρακτήρα και αντιμετωπίσθηκε ως ένα απλό αντικείμενο προς κατάκτηση. Η Δύση διαίρεσε τον κόσμο σε πολιτισμένο κέντρο και απολίτιστη και γι’ αυτό αλώσιμη περιφέρεια.
Πως μπορεί να σχολιασθεί αυτό το μεταβεστφαλιανό μοντέλο διεθνών σχέσεων που ασπάζεται η σύγχρονη Κίνα; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι ειρηνικό στις προθέσεις του και ότι αποσκοπεί στο αμοιβαίο όφελος, όπως δείχνει και η πρωτοβουλία που έχει αναλάβει η Κίνα για ένα «νέο δρόμο του μεταξιού». Είναι σαφές όμως, ότι αποθεώνει το όλον έναντι των μερών και κατά τούτο είναι κολεκτιβιστικό.
Υπάρχει άραγε διέξοδος μεταξύ του ασιατικού κολεκτιβισμού και της φίλαυτης και ανταγωνιστικής «ατομικότητας» των ανεξάρτητων και κυρίαρχων βεστφαλιανών εθνών-κρατών;
Το μόνο εναλλακτικό παράδειγμα ιστορικής μορφής οικουμένης που ξεπέρασε την μονομέρεια, τόσο του κολεκτιβισμού όσο και του ατομοκεντρισμού, ήταν η βυζαντινή οικουμένη. Το Βυζάντιο υπήρξε ένα δίκτυο αυτόνομων πόλεων που, σε αντίθεση με τις αρχαιοελληνικές πόλεις-κράτη, δεν πολεμούσαν πια μεταξύ τους και δεν κυκλοφορούσαν το δικό τους νόμισμα, διατηρώντας όμως όλες τις άλλες εσωτερικές ελευθερίες τους.
Η Βυζαντινή οικουμένη-κράτος δεν ήταν βέβαια παγκόσμιο σύστημα. Δούλεψε όμως για χίλια χρόνια. Αυτό καταδεικνύει ότι το συμπολιτειακό μοντέλο οικουμένης δεν είναι ουτοπία.
Πηγές
Τα δύο τέρατα και η αριστερά. Του Θεόδωρου Ι . Ζιάκα. Εκδόσεις Αρμός, 2019.
The uses of sovereignity in 21st century Russian foreign policy. Deyermond, R.M.Europe Asia Studies. 2016.
<Westphalian> meets<Eastphalian> sovereignity. China in a globalized world. Andrew Coleman and Jackson Nyamuya Maogoto. Asian Journal of international law, 2013.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα (“Street urchins”, 1857) είναι έργο του, αμερικανού, David Gilmour Blythe.
