του Pierre Levantin
Τομ Χόλαντ: Πώς οι χριστιανοί άλλαξαν τον κόσμο
Τι κοινό έχουν οι Kαρλ Mαρξ, Βολταίρος, Τζων Λένον και η εβδομαδιαία Σαρλί Εμπντό; Η απάντηση, σύμφωνα με το τολμηρό δοκίμιο του ιστορικού Toμ Χόλαντ, έγκειται στο γεγονός ότι είναι όλοι Χριστιανοί. Ο προβληματισμός του ειδικού της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ξεκινά από μια παρανόηση ενός συναρπαστικού ειδωλολατρικού σύμπαντος, αλλά εντελώς ξένου προς τη δική μας κοσμοθεωρία. Πώς να εξηγήσουμε ότι στον Καίσαρα ή στον Λεωνίδα, ο λόγος του ισχυρότερου είναι πάντα ο καλύτερος και η αξιοπρέπεια του αδύναμου καταπατείται ασταμάτητα; Γιατί επιτρεπόταν στους Ρωμαίους να χρησιμοποιούν τους ιεραρχικά κατώτερους για όλες τις ανάγκες τους; Γιατί είναι τόσο πρόσφατοι οι γάμοι με κοινή συναίνεση των συζύγων; Όλες αυτές οι ερωτήσεις συγκλίνουν σε μία απάντηση, με τη μορφή σταυρού.
Σε περισσότερες από εξακόσιες σελίδες, ο αναγνώστης ανακαλύπτει την ύπαρξη ενός μονοπατιού που προσφέρει στην ιστορία μας μια ανυποψίαστη συνοχή, μέσα από μια δομή σε τρία στάδια: «Αρχαιότητα», όπου η χριστιανική επανάσταση επιδιώκει να μαλακώσει και να κυριαρχήσει έναν ειδωλολατρικό κόσμο που την καταπιέζει βίαια, «Χριστιανισμός» που απεικονίζει μια εντελώς χριστιανική Δύση, αν και κλονίζεται από αιρέσεις, και τέλος «Εκσυγχρονισμός», μια περίοδο που γεννήθηκε με τη διαμαρτυρία του Λούθηρου ενάντια στην εξουσία της Εκκλησίας.
Οι αληθινές επαναστάσεις είναι αόρατες
Η θέση που τροφοδοτεί αυτά τα τρία μέρη είναι ότι είμαστε σχεδόν όλοι Χριστιανοί χωρίς να το γνωρίζουμε, και ότι η εξαφάνιση του Χριστιανισμού, που ανήγγειλε ο Νίτσε, προοιωνίζει ένα ζοφερό μέλλον για τη Δύση. Επιπλέον, εάν το μέγεθος της χριστιανικής επανάστασης μας φαίνεται δυσκολοκατανόητο σήμερα, είναι επειδή η επιτυχία της είναι εντυπωσιακή, γιατί ο συγγραφέας αποδεικνύει ότι οι επαναστάσεις που πέτυχαν γίνονται αόρατες ακριβώς επειδή οι αλήθειές τους καταλήγουν να γίνουν πολύ προφανείς.
Το λιγότερο που μπορούμε να πούμε, είναι ότι η χριστιανική «διόπτρα» αποδεικνύεται ένα ιδιαίτερα ισχυρό μικροσκόπιο για την κατανόηση των μεγάλων αναταραχών των δύο χιλιάδων ετών πριν από εμάς. Μέσα από τη δύσκολη εξημέρωση του ειδωλολατρικού κόσμου από τον Χριστιανισμό, ο συγγραφέας θυμίζει την αρχική ριζοσπαστικότητα ενός μηνύματος που τώρα φαίνεται αρκετά σύνηθες.
Με τον Χριστό, για πρώτη φορά, η ατομική συνείδηση ανταγωνίζεται το έθιμο ως πηγή εξουσίας και η ανισότητα δεν είναι πλέον φυσιολογική, γιατί όλοι έχουν ίση αξία στα μάτια του Θεού. Μια ιδέα που τελικά θα περάσει στα νομικά μας συστήματα με την αντι-διαισθητική έννοια του τεκμηρίου αθωότητας.
Η πένα αυτού του ιστορικού είναι πένα μυθιστοριογράφου που δεν αρκέστηκε να μεταγράψει ψυχρά τη μεγαλύτερη ιστορία του κόσμου. Ανατριχιάζουμε με τον Απόστολο Παύλο μπροστά στις ανατρεπτικές συνέπειες ορισμένων διδασκαλιών του Χριστού σχετικά με την ισότητα των φύλων, τρέμουμε με τον Ωριγένη στην ιδέα ότι ένας Θεός μπορούσε να ήταν ένα απλό βρέφος μιας γυναίκας, και λυπούμε τον Βασίλειο Καισαρείας όταν το 369 προσπαθεί να πείσει (και να πειστεί) ότι η δουλεία – μια συνήθης ως αιώνια πρακτική – ήταν αντίθετη με την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Εάν ακόμη και για τους Πατέρες της Εκκλησίας το μήνυμα του Χριστού ήταν δύσκολο να γίνει αποδεκτό κατά τόπους, μπορούμε εύκολα να φανταστούμε την έκταση του σκανδάλου μεταξύ των ηγετών του αρχαίου κόσμου.
Όπως επισημαίνει ο Χόλαντ, η καινοτομία για αυτούς τους ηγέτες δεν πήγαζε από το γεγονός ότι ένας Θεός γίνεται άνθρωπος ή το αντίστροφο, γιατί στην αρχαιότητα τα όρια μεταξύ θνητών και θεών θεωρούνταν διαπερατά. Η βλασφημία, η τρέλα, η αναισχυντία προέκυπτε από το γεγονός ότι ένας Θεός μπορούσε να βασανιστεί, να σταυρωθεί και να θανατωθεί σαν ένας αξιολύπητος κοινός εγκληματίας.
Ποιο ήταν αυτό το πλάσμα, το απείρως πιο αδύναμο από τον Δία, τον Ποσειδώνα ή τον Όσιρι και το οποίο εμφανιζόταν όχι σαν ένας Θεός αλλά ο Θεός; Και πώς κατόρθωσε μια θρησκεία που διωκόταν ενεργά να κατακτήσει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με το αίμα των μαρτύρων σε μόλις τρεις αιώνες; Πώς κατόρθωσαν οι έσχατοι να γίνουν πρώτοι; Οι ίδιοι οι Χριστιανοί θα χρειαστούν επίσης πολύ χρόνο προτού αποδεχθούν πλήρως την απεικόνιση του σταυρωμένου Χριστού, την εικόνα (οστά τρυπημένα, διάτρητη πλευρά και ματωμένο πρόσωπο), η οποία θεωρείται υπερβολικά βάναυση για τα βλέμματα της εποχής να τιμάται μοναδικά.
Χριστιανοί παρά τη θέλησή τους
Το μέτρο της επιτυχίας αυτής της επανάστασης περνάει ιδίως από την ικανότητά της να διατηρεί υπό την επιρροή της όσους ισχυρίζονται ότι είναι σε θέση να απελευθερωθούν από αυτήν. Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, παράδειγμα, δεν μπορεί παρά να παραπέμπει στις οπτικές παραστάσεις που είχαν οι χριστιανοί για τις πλάκες του Μωυσή. Μετά από μια σύντομη προσπάθεια, οι Γάλλοι επαναστάτες εγκαταλείπουν ακόμη και την επιθυμία να μετρήσουν το χρόνο διαφορετικά από τη γέννηση του Χριστού.
Επιπλέον, ο Χόλαντ με χαιρέκακη ευχαρίστηση θυμίζει: “Ότι η Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων διεκδικείται από μια αρχή ευρύτερη του Χριστιανισμού, υπογραμμίζει μόνο το βαθμό στον οποίο, στο εύρος των φιλοδοξιών της και στην εμβέλεια των αξιώσεών της, ήταν βαθιά χριστιανική ».
Ενώ η απαρίθμηση των διάφορων εν αγνοία τους χριστιανών, της πρόσφατης ιστορίας, είναι διαφωτιστική, δεν θα πρέπει, ωστόσο, να μετατρέψει τα αντικληρικαλιστές σε θεούσες.
Είναι λυπηρό, ωστόσο, ότι δεν ερευνά αρκετά τη διάκριση ανάμεσα στις χριστιανικές αρετές και τις «τρελές» συγγενικές τους, όπως τις χαρακτηρίζει ο Γκίλμπερτ Τσέστερτον. Για παράδειγμα, εάν ο Διαφωτισμός πράγματι υιοθετεί, χωρίς να το συνειδητοποιεί, την ιδέα μιας κοινής Λογικής σε όλους τους ανθρώπους του άγιου Θωμά Ακινάτη, χάνει εντούτοις στην πορεία την Πίστη που υποτίθεται ότι θα τη μετριάσει στο αρχικό σχέδιο.
Εάν ο Χόλαντ έχει δίκιο να υπενθυμίζει ότι ο Μαρξ διατύπωνε μια χριστιανική μομφή όταν επέκρινε την Εκκλησία για την αδιαφορία της έναντι των φτωχότερων, ο ιστορικός θα μπορούσε επίσης να επισημάνει ότι ο τελευταίος εντούτοις έπνιγε στον υλισμό** του την ιδέα του Χριστού σύμφωνα με την οποία «ο άνθρωπος δεν ζει μόνο με ψωμί».
Επιπλέον, δικαιούμαστε επίσης να πιστεύουμε ότι από το «αγάπα τον πλησίον σου όπως τον εαυτό σου» το κίνημα «ξύπνημα» (στο οποίο είναι αφιερωμένο ένα κεφάλαιο) φαίνεται να ενστερνίζεται μόνο το πρώτο μισό της πρότασης, ωθώντας μας με την ίδια κίνηση να λατρεύουμε όλα όσα είναι Άλλο, ενθαρρύνοντας ταυτόχρονα το μίσος του εαυτού μας. Μια χαμένη ευκαιρία, ειδικά προερχόμενη από έναν ιστορικό που δεν μπορεί να κατηγορηθεί ότι είναι συγκαταβατικός σε αυτό το κίνημα.
Επειδή το πρόβλημα το να θέλουμε να κάνουμε τους μετα-χριστιανούς χριστιανούς όπως τους άλλους καταλήγει ο Χριστιανισμός να αποδυναμωθεί για να γίνει αυτό που ο συγγραφέας C. S. Lewis ονόμασε «νερουλός Χριστιανισμός». Μια ερμηνεία που έχει ως αποτέλεσμα να θολώνει τη διάκριση μεταξύ γνήσιων και νόθων. Εάν η απαρίθμηση των διαφόρων παρά τη θέλησή τους χριστιανών της πρόσφατης ιστορία μας είναι τόσο διαφωτιστική, δεν θα πρέπει, ωστόσο, να μετατρέψει τους αντικληρικαλιστές σε θεούσες.
Ο αδύναμος θύμα του ισχυρού
Η διατριβή του Χόλαντ, ωστόσο, έχει την αξία ότι ρίχνει φως στο κόστος που θα επιφέρει μια καθαρή και απλή εξαφάνιση του χριστιανισμού στη Δύση, βασιζόμενος στον Mαρκήσιο ντε Σαντ που φαίνεται να είναι ένα από τα σπάνια μυαλά που ξεφεύγει από την αφέλεια της εποχής του.
Για τον τελευταίο, η εξαφάνιση του Θεού δεν αναγγέλλει Ανθρώπινα Δικαιώματα, καθολικό Λόγο ή άλλες ιδιοτροπίες γλυκές στα μάτια του. Νίτσε πριν την ώρα του, είναι ο πρώτος που καταλαβαίνει – και λατρεύει – τον κόσμο που ο Χριστιανισμός εξαφάνισε και ο οποίος θα αναγεννηθεί με το θάνατό του: αυτόν όπου η μόνη γλώσσα είναι αυτή της εξουσίας. «Οι ισχυροί που σκοτώνουν τους αδύναμους, ο αδύναμος θύμα του ισχυρού, αυτή είναι η Φύση, αυτό είναι το σχέδιό Της».
Μέσω της επιρροής της σκέψης Νίτσε καταλαβαίνουμε από πού προέρχεται η σταθερή βούληση του Ναζισμού να θέσουμε επιτέλους μια αμφισβήτηση του Χριστιανισμού που δεν υπόκειται σιωπηρά σε αυτόν. Ο Νίτσε απηχεί την κριτική των τελευταίων ειδωλολατρών μιλώντας για το «φοβερό παράδοξο του σταυρωμένου Θεού », ένα σημάδι της αιώνιας επιστροφής ιδεών εκτοπισμένων από το Χριστιανισμό, οι οποίες επανεμφανίζονται όταν αυτός εξαφανίζεται.
Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη της Γαλλικής Επανάστασης αντιγράφει τις πλάκες του Νόμου του Μωϋσή
Ως εκ τούτου, ο Χόλαντ φαίνεται να είναι σοβαρά απαισιόδοξος για την ικανότητα του δυτικού ουμανισμού να επιβιώσει με το θάνατο του Θεού, ιδίως μέσω της επιρροής του Δαρβίνου, ο οποίος, υποβιβάζοντας τον άνθρωπο σε πίθηκο που εξελίχθηκε, σβήνει εκ των πραγμάτων τη θεϊκή σπίθα που υποτίθεται ότι βρίσκεται στην καρδιά κάθε ανθρώπου. Επιπλέον, ο ουμανισμός που βλέπει τους ανθρώπους ως κοινότητα αδελφών δύσκολα συνυπάρχει με την εξαφάνιση ενός κοινού Πατέρα. Μαζί με την ορατή επιστροφή των ειδωλολατρικών εννοιών, συνυπάρχει επίσης η αργή αγωνία της χριστιανικής ιδέας, που συνοψίζεται όμορφα από τον συγγραφέα, κατά την οποία «η εξουσία, όταν υπηρετεί εκείνους που δεν την κατέχουν, μπορεί να ανοίξει τις πύλες του παράδεισου.”
Αφήνοντας το βιβλίο, τρεις δρόμοι φαίνονται λίγο πολύ ξεκάθαρα να διαγράφονται στον ορίζοντα· αντιστοιχούν στη ριζοσπαστικοποίηση του θυματικού προοδευτισμού από τη μία, τη Nιτσεϊκή ειδωλολατρική αντίδραση από την άλλη, και τελικά μια απρόσμενη επιστροφή του Χριστιανισμού. Με άλλα λόγια, το εγκώμιο της αδυναμίας, το εγκώμιο της δύναμης και στη μέση, το εγκώμιο της εξουσίας στην υπηρεσία των πιο αδύναμων.
*O Toμ Xόλαντ (γεν. 1968) είναι Βρετανός συγγραφέας, απόφοιτος των Πανεπιστημίων Καίμπριτς και Οξφόρδης. Παρουσίασε στο BBC εκπομπές για τον Ηρόδοτο, τον Ομηρο και τον Βιργίλιο. Στο έργο του Persian Fire ασχολείται με τη σύγκρουση της Περσικής αυτοκρατορίας με τις ελληνικές πόλεις τον 5ο π. Χ. αιώνα.
**Αδιάψευστος ο λόγος του Χριστού: «Χωρίς Εμένα δεν μπορείτε να κάνετε τίποτε»
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
Πηγή: https://www.lefigaro.fr/vox/societe/pour-tom-holland-meme-les-plus-virulents-des-anticlericaux-sont-des-chretiens-qui-s-ignorent-20210115
Ωραία κείμενα αλλά κουράζεσαι να μεταφράζεις τη μετάφραση.