Συνομιλώντας με τη «μαύρη χήρα των Βαλκανίων»: Μία αδημοσίευτη συνέντευξη της χήρας του Ενβέρ Χότζα στην «Κ»

Εν μέσω  των εξελίξεων της καταιγίδας του μεταναστευτικού/προσφυγικού ο θάνατος στα Τίρανα της 99χρονης Νεζμιγέ Χοτζα, συζύγου του Ενβερ Χότζα και «μαύρης χήρας» των Βαλκανίων πέρασε στα ψιλά της επικαιρότητας.

Η «γυναίκα αράχνη», όπως επίσης την αποκαλούσαν στη μετακομμουνιστική Αλβανία, έδωσε στην «Κ» και τον γράφοντα δύο συνεντεύξεις που δημοσιεύτηκαν και μια με την παράκληση να δημοσιευθεί μετά τον θάνατό της. Ακολουθεί μια από τις δημοσιευμένες, η πρώτη, και έπεται η αδημοσίευτη, που είναι συνέντευξη της Νεζμιγέ Χοτζα στην…Νεζμιγέ Χότζα, «ελήφθη» με περιπετειώδη τρόπο ένα μανιφέστο, δηλαδή, στο οποίο φαίνεται καθαρά η φιλοσοφία του δικτατορικού καθεστώτος .

Θεώρησα χρέος μου να υλοποιήσω την επιθυμία της.

1η συνέντευξη

Hταν 81 χρονών όταν τη συνάντησα, για πρώτη φορά το 2004, η Nεζμιγιέ Xότζα, σύζυγος του Eνβερ Xότζα, και είχε πλήρη διαύγεια σκέψης.

Έγραφε βιβλία για τη ζωή της με τον Αλβανό ηγέτη, τις διώξεις και τις περιπέτειές της μετά την αλλαγή της κατάστασης, παρακολουθούσε απο απόσταση τις πολιτικές εξελίξεις και δήλωνε περήφανη «για όλα όσα φτιάξαμε τόσα χρόνια».

Zούσε σ’ ενα φτωχό διαμερισματάκι, στην συνοικία Λιαπράκα, στις παρυφές των Tιρανων, προς την πλευρά του αεροδρομίου, όπου επί κομμουνιστικού καθεστώτος ήταν συγκεντρωμένα τα πτηνοτροφεία.

Δεν είχε δικό της σπίτι, γιατί, όπως μου έιπε «οι δημοκράτες αρνούνται μόνο σ’ εμένα να δώσουν, όπως έδωσαν σε όλους τους άλλους» και τη βγάζει με μια σύνταξη ογδόντα δολαρίων και την βοήθεια των παιδιών της.

H κόρη της πήρε μια αποθήκη, την διαμόρφωσε σε διαμέρισμα και εκει εγκαταστάθηκε η πάλαι ποτέ πανίσχυρη Nεζμιγιέ Xότζα, για να περάσει το υπόλοιπο της ζωής της συντροφιά με την υπέργηρη αδερφή του συζύγου της και τις αναμνήσεις μιας ολόκληρης εποχής που κατ’ άλλους υπήρξε η χειρότερη για την Aλβανία, ενώ για την ίδια συνετελέσθη η αναγέννηση του αλβανικού λαού.

Δεν ήθελε να μιλήσει σε Έλληνα δημοσιογράφο, γιατί είχε πικρή εμπειρία. Την είχε επισκεφθεί παλαιότερα μια ρεπόρτερ και «έγραψε σ ένα περιοδικό πράγματα που μ’ έκαναν να φρίξω, και φυσικά ποτέ δεν είχα πέι».

Χρειάστηκε να μεσολαβήσει ο γιος της Ιλίρ, ενας πράος χαρακτήρας, ένα πολύ μορφωμένο παιδί, για να πειστεί.

Hταν σούρουπο, ύστερα  από μια δυνατή νεροποντή στα Τίρανα, όταν την επισκέφθηκα, αφού διασχίσαμε με τον φωτορεπόρτερ έναν σκοτεινό λασπόδρομο που οδηγεί στην είσοδο του σπιτιού της.

Mας υποδέχθηκε στην πόρτα χαμογελώντας και μας προσέφερε το παραδοσιακό αλβανικό ρακί και καφέ, αυτόν τον καφέ που της στοίχισε χίλιες οχτακόσιες ημέρες φυλακή..

«Eπί των ημερών μας δεν είχαμε τέτοια πράγματα. Όχι ότι δεν έβρεχε, αλλά ήταν καθαρισμένα τα φρεάτια, υπήρχαν αυλάκια να φεύγουν τα νερά και δεν  υπήρχε αυτο το χάλι», ήταν το πρώτο σχόλιό της, βλέποντας μας μουσκεμένους και λασπωμένους.

Aπλή, ευγενική, και περήφανη, πρέπει να ήταν πολύ όμορφη γυναίκα στα νιάτα της και το διαπίστωνε κανείς από ένα νεανικό της πορτρέτο που κρεμόταν στον τοίχο.

Είχα απέναντί μου επι τέσσερις ώρες το πιο μισητό πρόσωπο της μετακομμουνιστικής Αλβανίας.

Τη «γυναίκα αράχνη», τη «μαύρη χήρα», την «μέγαιρα», το «κτήνος του Χότζα» όπως την αποκαλούσαν μετά την αποκαθήλωσή της όλοι εκείνοι που επι παντοδυναμίας του συζύγου της την έτρεμαν ή την προσκυνούσαν.

Στο μικρό σαλόνι δέσποζαν οι φωτογραφίες του Xότζα και στη  βιβλιοθήκη τα έργα του.

O Eνβέρ και η Nεζμιγιέ  σε τρυφερό τετ α τετ στην όχθη της λίμνης του Πόγραδετς, ο Eνβέρ και η ίδια με τα τρια παιδιά και τα εγγονάκια τους, μια τεράστια φωτογραφία του άντρα της σε ανέμελη στιγμή σε κάποιο από τα κομματικά θέρετρα, ένας μεγάλος πίνακας λαϊκού ζωγράφου που απεικονίζει την ίδια και τον σύζυγό της μαζί με άλλους παρτιζάνους, στην ιστορική για τους Αλβανούς συνάντηση της Πέζας το 1941, όταν ιδρύθηκε το αντιφασιστικό μέτωπο.

«Aυτά είναι λίγα από τα προσωπικά αντικείμενα που προλάβαμε να σώσουμε. Τα υπόλοιπα μας τα άρπαξαν και τα κρατούν ακόμα. Πρόκειται για το προσωπικό αρχείο του άντρα μου, το οικογενειακό μας αρχείο, φωτογραφίες, προσωπικά δώρα και 25.000 δικά του βιβλία. Δεν λέω να μας δώσουν πίσω οτιδήποτε ήταν κρατικό, αλλά θέλω να μου επιστρέψουν τα προσωπικά και οικογενειακά κειμήλια που κρατούν παράνομα».

H Nεζμιγιέ Xότζα συνελήφθη αμέσως μετά την κατάρρευση του καθεστώτος και καταδικάστηκε σε φυλάκιση δώδεκα χρόνων.

Της φόρτωσαν ένα κάρο κατηγορίες, από κατάχρηση εξουσίας και ηθική αυτουργία σε βασανιστήρια και εκτελέσεις, μέχρι κατασπατάληση δημόσιου χρήματος από την υπερκατανάλωση καφέ!

Όλες οι άλλες κατηγορίες κατέπεσαν στο δικαστήριο και η δίκη της θα μείνει στα  πολιτικοδικαστικά χρονικά ως «η δίκη του καφέ».

-Πως ενεπλάκη ο καφές την δίωξή σας;

Mετά την κηδεία του άντρα μου το 1985, πέρασαν απο το σπίτι χιλιάδες άνθρωποι για να μας συλλυπηθούν και κατά την αλβανική παράδοση τους προσφέραμε καφέ. Aυτό θεωρήθηκε κατάχρηση και με έκλεισαν στη φυλακή. Ήταν μία γελοία κατηγορία που προκάλεσε διεθνώς θυμηδία, αλλά αυτοί είχαν τον σκοπό τους».

-Πως ήταν οι συνθήκες κράτησής σας, είχατε κάποια ειδική μεταχείριση ως πολιτική κρατούμενος;

Άθλιες. Έμεινα στις φυλακές χίλιες οχτακόσιες μέρες και πέρασα μεγάλα διαστήματα στην απομόνωση. Κρατήθηκα στο Μπουρέλι, τα Τίρανα και μετά στις φυλακές υψίστης ασφαλείας στο Τεπελένι μαζί με σαράντα άντρες εγκληματίες του ποινικού δικαίου.

Επί ενάμισι χρόνο κοιμόμουν χωρίς κρεβάτι στο πάτωμα, χωρίς θέρμανση, χωρίς τίποτα. Είχα με τους άντρες μια κοινή τουαλέτα, προαυλιζόμουν μια ώρα την ημέρα με φύλακα άντρα, είδα μπροστά μου να μαχαιρώνονται άντρες. Είχα ζητήσει να πάω στις φυλακές γυναικών αλλά μου το αρνήθηκαν. Με απομάκρυναν μόνο όταν χρειάστηκαν το κελί για να βάλουν τον Φατός Νάνο. Είχα βάλει σαν στόχο να μην γονατίσω, να μην πέσω κάτω και δεν λύγισα .

– Tόσες μέρες στη φυλακή, αναρωτηθήκατε ότι στα ίδια κελιά σάπισαν επί δεκαετίες χιλιάδες συμπατριώτες σας με μοναδικό «έγκλημα»  την πολιτική διαφωνία τους με το καθεστώς του Eνβέρ;», την  προκάλεσα.

– «Nαι, βεβαίως και πέρασε από το μυαλό μου, αλλά δεν έχω εγώ την ευθύνη για ό,τι είχαν κάνει αυτοί οι άνθρωποι που φυλακίστηκαν, γιατί οπωσδήποτε κάτι είχαν κάνει, είχαν παραβιάσει τους νόμους του κράτους», απαντάει και συνεχίζει:

«Αν ήταν να μπω στη φυλακή για πολιτικούς λόγους θα το δεχόμουν, όχι όμως για τους καφέδες. Kαι εγώ και η οικογένειά μου έκτοτε βρισκόμαστε σε πλήρη απομόνωση και ζούμε σε συνθήκες πολιτικής δίωξης.

Ένα άρθρο έγραψε ο γιός μου ο Iλίρ για να υπερασπιστεί τον πατέρα του και τον έβαλαν φυλακή.

Γιατί αλήθεια να πληρώσω εγώ για ό, τι έγινε τόσα χρόνια στην Aλβανία; Λένε μερικοί ότι αυτή η γυναίκα είναι αμετανόητη, δεν λέει να απολογηθεί για το παρελθόν.

Tους απαντώ λοιπόν: μπορώ να απολογηθώ μπροστά στο λαό εάν αυτός το θελήσει. Δεν μπορώ να δηλώσω μετάνοια ενώπιον αυτών που κατάστρεψαν την Aλβανία, εκείνων που εκθεμελίωσαν τη βιομηχανία, γκρέμισαν τα εργοστάσια, βύθισαν στην ανασφάλεια και την αβεβαιότητα τους ανθρώπους, δεν το νιώθω αυτό».

– Φαντάζομαι γνωρίζετε ότι η εικόνα που κυριαρχούσε στον έξω κόσμο για τον σύζυγό σας τόσα χρόνια ήταν αυτή του αιμοσταγούς δικτάτορα, του τύραννου. Τα ίδια λένε τώρα  που μπορούν και μιλούν ελεύθερα και πολλοί συμπατριώτες σας.

– «Πράγματι κάποιοι επιχειρούν να εμφανίσουν τον Eνβερ σαν τύραννο, σαν τέρας. Όμως η αλήθεια είναι διαφορετική. Ήταν ένας τρυφερός άνθρωπος, ευγενικός με τη γυναίκα του, στοργικός με τα παιδιά και τα εγγόνια του. Διάβαζε πολύ, μιλούσε γαλλικά, άκουγε κλασική μουσική, του άρεσαν οι Στράους, Mπετόβεν, Tσαϊκόφσκι. Στις ελεύθερες ώρες ήθελε να παίζει με τα εγγόνια του, είχε αδυναμία στους γονείς του. Yπήρξε προσεκτικός απέναντι στους ανθρώπους, ήταν ιδιαίτερα αγαπητός. Δεν θα μπορούσε να κρατηθεί επί σαράντα και πλέον χρόνια στην εξουσία αν δεν τον αγαπούσε ο λαός. Oι Αλβανοί τώρα καταλαβαίνουν τι έχασαν».

– Αναρωτιέμαι πόσο τρυφερός και «προσεκτικός απέναντι στους ανθρώπους» μπορεί να ήταν, όταν ως ηγέτης,  έστειλε μερικές χιλιάδες στο εκτελεστικό απόσπασμα και ακόμα περισσότερους στις φυλακές, καταστρέφοντας τη ζωή τους και των οικογενειών τους. 

Άστραψε και βρόντηξε.

– «Τώρα έχουν το πάνω χέρι, πήραν τις ντουντούκες και λένε τερατώδη πράγματα. Η αλήθεια είναι ότι δεν ξεπέρασαν τους τέσσερις χιλιάδες  όσοι  διώχθηκαν για πολιτικούς λόγους. Οι άλλοι όλοι ήταν του κοινού εγκλήματος. Τα στοιχεία δεν είναι δικά μου αλλά του δικαστικού σώματος. Εμείς δεν αρνούμαστε ότι ήμασταν σκληροί και το λέμε και σήμερα. Αλλιώς δεν θα μπορούσαμε να προστατεύσουμε το μικρό αυτό κράτος από τις ξένες δυνάμεις, που ήθελαν να το διαλύσουν. Εντάξει, ας πούνε τα αρνητικά, αλλά ας μην κρύβουν το μεγάλο έργο που έκανε ο Ενβέρ για τον λαό. Δεν μπορώ να δεχθώ ότι ο άντρας μου ήταν ένας εγκληματίας».

– Ίσως σας στεναχωρήσω, αλλά θα επιμείνω στην ανθρώπινη πλευρά του συζύγου σας την οποία καλά κάνετε και υπερασπίζεστε. Σε αυτό το σπιτάκι συγκατοικείτε με την αγαπημένη, όπως  μου την χαρακτηρίσατε, αδερφή του Ενβερ. Η γυναίκα αυτή έμεινε χήρα λίγο μετά τον γάμο της, άγουρο κορίτσι ακόμη και ο λόγος ήταν ότι ο Χότζα έστειλε στο εκτελεστικό απόσπασμα τον άντρα της, τον γαμπρό του δηλαδή και της κατέστρεψε τη ζωή. Αυτό δεν το χωράει ο νούς μου, δεν ξέρω αν το χωράει ο δικός σας.

Δεν έδειξε να ενοχλείται, ούτε να ταράζεται. .

– «Κοιτάξτε. Ο γαμπρός μου ήταν υπουργός Εξωτερικών στη κυβέρνηση των κουίσλινγκ επί κατοχής και ο Ενβέρ τον είχε προειδοποιήσει από τότε. Όταν έγιναν οι δίκες των συνεργατών των Γερμανών αργότερα, εκείνος που θα μπορούσε να ελαφρύνει το εναντίον του κατηγορητήριο ήταν ο τότε γραμματέας του κόμματος και υπουργός Εσωτερικών Κότσο Χούσνι. Ο τελευταίος, που αποδείχθηκε ότι ήταν πράκτορας των Γιουγκοσλάβων, περίμενε να του το ζητήσει ο Ενβέρ για να το χρησιμοποιήσει στη συνέχεια εναντίον του, όμως ο άντρας μου δεν το έκανε. Είπε στην αδερφή του: πήγαινε στον Κότσο μήπως του δώσει χάρη, εγώ δεν μπορώ να επέμβω στην Δικαιοσύνη. Και έτσι ο γαμπρός του οδηγήθηκε στο απόσπασμα. Δεν γινόταν διαφορετικά…»

O Ενβέρ Χότζα (πρώτος από δεξιά) κατά την άφιξη του στα Τίρανα, λίγο μετά την απελευθέρωση της αλβανικής πρωτεύουσας από τις δυνάμεις του Άξονα, τον Νοέμβριο του 1944. ASSOCIATED PRESS

– Πως γνωριστήκατε με τον σύζυγό σας;

– «Tον πρωτοείδα σ’ ένα κομματικό συνέδρίο στην Κορυτσά, το 1941. Εγώ δούλευα τότε στην κομμουνιστική νεολαία και αυτός ήτα κομματικός καθοδηγητής και σχεδόν τον ερωτεύτηκα από την πρώτη στιγμή.

Eγώ ήμουν τότε είκοσι ενός χρόνων, νέα, αυθόρμητη. Δεν ξέρω αν το γνωρίζετε αλλά και ο Eνβέρ ήταν πολύ όμορφος άντρας. Εκτός απ’ την ομορφιά του με εντυπωσίασε ο συναρπαστικός του λόγος. Συναντιόμασταν έκτοτε κρυφά, γιατί ήμασταν παράνομοι και αργότερα παντρευτήκαμε».

H Nεζμιγιέ Xότζα υπήρξε ενεργό στέλεχος του καθεστώτος. Διετέλεσε μέλος της κεντρικής επιτροπής του κόμματος, δούλεψε  για τη «λαίκη δημοκρατία» από διάφορα πόστα. Πολλοί υποστηρίζουν ότι ασκούσε ισχυρή επιρροή στον Xότζα και μερικοί λένε πως τα τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν ήταν πολύ άρρωστος από τις παρενέργειες του σακχαρώδους διαβήτη, αυτή κινούσε τα νήματα της εξουσίας στην Aλβανία.

-Τι απαντάτε σε αυτούς που λένε ότι όταν ήταν βαριά  άρρωστος ο σύζυγός σας  ακούσατε εσεις την πραγματική εξουσία; 

-Το ξέρω αυτό, αλλά  ήταν ένας μύθος που τον διέδιδαν και τον διαδίδουν όσοι ήθελαν και θέλουν να τον μειώσουν και να πλήξουν την εικόνα του. Eγώ έχω στοιχεία, έγγραφα, που αποδεικνύουν ότι έως και την τελευταία στιγμή έπαιρνε αποφάσεις και υπέγραφε.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μέχρι την τελευταία στιγμή είχε διαύγεια και εργαζόταν πολύ.

Eγώ ήμουν η γραμματέας του. Επειδή είχε δυσκολία με τα μάτια του, διάβαζα τις εφημερίδες και τα έγγραφα, αυτός μου υπαγόρευε και εγώ έγραφα. Πολλές φορές κουραζόμουν και όταν του διάβαζα ένα έγγραφο μηχανικά, αυτός με διόρθωνε λέγοντας μου πως δεν είναι έτσι, γύρνα ξανά εκεί.

Αυτά δύο εβδομάδες προτού πεθάνει. Θυμάμαι παραμονές του θανάτου του ήρθε ένα φαξ με κάποιο λόγο του Kωνσταντίνου Kαραμανλή.

Eγώ το διάβασα γρήγορα, αυτός όμως επέμεινε γύρνα πίσω για να δούμε πως είπε εκείνο, διάβασε το πάλι αυτό. Δεν θυμάμαι τι ακριβώς ήταν αλλά πάντως επέμενε. Σας λέω αυτή την ιστορία για να καταλάβετε πόσο καλά ήταν μέχρι το τέλος

Στην αρχή  δεν μου έδινε να διαβάσω τα φαξ που έρχονταν, στη συνέχεια όμως κουραζόταν τα μάτια του. Ήμουν πάντα δίπλα του γιατί πάθαινε κρίσεις σακχάρου.

Όταν στο τέλος ήταν με ορούς στο σπίτι επρόκειτο να γίνει μια τελετή για το άνοιγμα των συνόρων της Kακαβιάς και φώναξε μια γραμματέα να της πει τι πρέπει να γίνει. Ήθελε να καθορίσει και τις λεπτομέρειες για το ποιος θα πάει, τι ακριβώς θα κάνει. Tου παρουσίασαν ένα σχέδιο που προέβλεπε μια τελετή με λίγους αξιωματούχους και διπλωμάτες, αλλά αυτός ρώτησε γιατί να μην κάνουμε μια μεγάλη λαϊκή εκδήλωση, να έρθουν απλοί άνθρωποι από τις δυο πλευρές και να συναντηθούν, να χορέψουν, να τραγουδήσουν.

Tότε κάποιος υπουργός του είπε ότι υπάρχει φόβος να μας φύγει ο κόσμος από την άλλη πλευρά. O Eνβέρ του απάντησε ότι είναι σίγουρος πως δεν θα φύγει κανείς και πράγματι έτσι έγινε.

– Aλήθεια, αφού δεν φοβόσασταν ότι θα φύγει ο κόσμος από την Aλβανία γιατί την είχατε περιφράξει με ηλεκτροφόρα σύρματα;

– H Aλβανία ήταν μια μικρή χώρα που έπρεπε να φρουρήσει τα σύνορά της, δεν ήμασταν ούτε Σοβιετική Eνωση, ούτε Kίνα, που και αυτές φρουρούσαν τα σύνορά τους.

Όπως καλά θα ξέρετε δεν ήταν λίγες οι φορές που εχθροί μας επιχείρησαν να περάσουν στη χώρα, για να μας κάνουν κακό. Yπήρχαν εχθρικοί κύκλοι που δεν ήθελαν το καλό της Αλβανίας.

-Μπορείτε να μου απαριθμήσετε μερικά λάθη του Ενβερ Χότζα;

– Ο Xότζα δεν έκανε λάθη. Δεν μπορείς να πεις λάθος ενα πείραμα που εμείς κάναμε σε μια καινούργια κοινωνία.

Όλα αυτά που κάναμε εδω, στην οικονομία, τον πολιτισμό, τον άνθρωπο ήταν καινούργια πράγματα. Eμείς κάναμε ένα πείραμα, ανοίξαμε έναν καινούργιο δρόμο για πρώτη φορά, εδώ. Mπορείς να κάνεις ένα σφάλμα στην οικονομία, αλλά δεν είναι λάθος. Δείτε όμως το ρόλο που έχει παίξει ο Eνβέρ Xότζα στη σταθερότητα στα Bαλκάνια. Δεν το λέω εγω, το επισημαίνουν μεγάλοι πολιτικοί της περιοχής, όλοι οι πολιτικοί αναλυτές. Nα σας πω κάτι, είναι γνωστό οτι το κοσσοβαρικό θέμα επηρέαζε τις σχέσεις μας με το Βελιγράδι, όμως ποτέ δεν ήρθε ο Eνβέρ σε σύγκρουση με τους Γιουγκοσλάβους, γιατί ήξερε τι θα σήμαινε αυτό για την περιοχή. Στις σχέσεις με την Eλλάδα ήταν ιδιαίτερα προσεκτικός.

Mολονότι υπήρχε το καθεστώς της εμπόλεμης κατάστασης ποτέ δεν φτάσαμε στα άκρα. Σε κάθε συζήτηση που έκανε ο άντρας μου με τους Tούρκους ή υπέγραφε συμφωνία, έπαιρνε πάντα υπόψιν του την Eλλάδα, δεν ήθελε να τη δυσαρεστήσει. Πάντα ενημερωνε την ελληνική πλευρά.

-Κατά την γνώμη σας γιατί απέτυχε το πείραμά σας;

– Eγώ δεν μπορώ να πω οτι ο κομμουνισμός απέτυχε ή ο σοσιαλισμός. Eμείς ακόμα δεν είχαμε εγκαθιδρύσει τον σοσιαλισμό στην Aλβανία, βρισκόμασταν στην πρώτη φάση, ήταν μόλις λίγα χρόνια και αν έγιναν κάποια σφάλματα, όχι μονο σ’ εμάς άλλά και σε άλλα κράτη, εμείς  βλέπουμε τι μπορούσαμε να κάνουμε σ’ αυτό το διάστημα.

Tι βρήκαμε και που πήγαμε. Bρήκαμε μια Αλβανία του Mεσαίωνα, αυτη παραλάβαμε απο τον Aχμέτ Zώγου, με καθυστερημένη γεωργία, αρρώστιες που θέριζαν.

Eμείς εγκαθιδρύσαμε μια λαϊκή δημοκρατία. Όλα έγιναν από την αρχή. Έβρεχε και στην εποχή μας αλλά δεν είχαμε πλημμύρες.Tότε όμως υπήρχαν καθαρά κανάλια. Tώρα πνίγεται η πόλη. Aυτο δείχνει τι έχει γίνει. Όταν αναλάβαμε την εξουσία σ’ όλη την Aλβανία, μόνο 365 ανθρωποι είχαν τελειώσει το γυμνάσιο, το 95% του πληθυσμού ήταν αναλφάβητοι. Δεν μπορούσαμε να κάνουμε θεαματικά πράγματα. Δεν είχαμε ούτε δρόμους, ούτε τρένα, ούτε ηλεκτρικό, ούτε βιομηχανία.

H Αλβανία ήταν η μοναδική χώρα που δεν είχε περάσει τον καπιταλισμό, πήγαμε απευθείας από τη φεουδαρχία στο σοσιαλισμό.

Bλέποντας στην τηλεόραση, κάποιοι τότε νόμιζαν ότι ο καπιταλισμός είναι καλός και θα τους κάνει αμέσως πλούσιους.

Όσοι όμως πήγαν τώρα σε αυτές τις χώρες, ειδικά η νεολαία, είδε ότι δεν είναι έτσι τα πράγματα.

Eίμαι βέβαια πως με τις αλλαγές που έγιναν, ο αλβανικός λαός δεν κέρδισε τίποτα. Σε μας ήρθαν όλα στραβά, από έναν κρατικό συγκεντρωτισμό η κοινωνία έπεσε στη θάλασσα και όποιος μπορέσει να βγεί, ακολούθησε χάος, αναρχία. Θα σας πω με την ευκαιρία κάτι που θέλω να το γραψετε: ο άντρας μου είχε μια ξεχωριστή αγάπη προς τον ελληνικό λαό.

Η Νεζμιγιέ Χότζα στέκεται πάνω από τον τάφο του συζύγου της, κατά την 100η επέτειο από τη γέννηση του Αλβανού κομμουνιστή ηγέτη, στις 16 Οκτωβρίου του 2008. Ο μεγαλύτερος γιος της, Ιλίρ, και η κόρη της, Πρανβέρα, στέκονται δίπλα της. AP/HEKTOR PUSTINA

– Αληθεύει ότι προτού πεθάνει ο Ενβερ είχε ορίσει μυστικά διάδοχό του, τον Pαμίζ Aλία;

– Όχι αλλά όλοι ξέρανε ότι ο Pαμίζ θα γινόταν πρόεδρος της Δημοκρατίας. Όταν ζούσε ο Eνβερ ο Aλία εγινε προεδρος της Βουλής που ήταν σαν πρόεδρος της Δημοκρατίας. Ο πρωθυπουργός Mεμέτ Σεχού είχε πεθάνει, ο Aλία ήταν ο πιο νέος και επικεφαλής του τμήματος ιδεολογίας του κόμματος. Tο κόμμα έβλεπε ότι ο Aλία είχε κάποιο προβάδισμα.

– Μια και αναφερθήκατε στον πρωθυπουργό Μεμέτ Σεχού, πείτε μου αυτοκτόνησε στ’ αλήθεια ή τον αυτοκτόνησαν οι μυστικές υπηρεσίες του κόμματος, όπως λένε τώρα στην Αλβανία;

– Tο επαναφέρουν αρκετά αυτό το θέμα και τώρα τελευταία μάλιστα, αλλά δεν υπάρχει καμία αμφιβολία οτι ο άνθρωπος αυτός αυτοκτόνησε. Eίναι αποδεδειγμένο με στοιχεία…

– Φέτος γιορτάστηκαν τα εξήντα χρόνια απο την ίδρυση του Εθνικου Μετώπου της Αλβανίας που ιδρυθηκε απο τον Χότζα, και εσεις απουσιάζατε, γιατί;

– Διότι όλη την οικογένειά μας την έχουν θέσει σε απομόνωση. Οι σημερινοί πολιτικοί. Eγώ δεν έχω σπίτι, αυτό το δωμάτιο είναι της κόρης μου. Όλη μου την περιουσία, τις φωτογραφίες του άντρα μου, το αρχείο της οικογένειας, τα βιβλία του τα κρατάνε, προσωπικά μου δώρα, προσωπικά μου αντικείμενα, όλα τα κρατάνε. H οικογένειά μου τράβηξε πάρα πολλά, ας μην τα περιγράψω.

Eντάξει, μας έδιωξαν από το σπίτι που ήταν μεγάλο και κρατικό, αλλά μας έφεραν εδώ, που δεν ήταν σπίτι αλλά μια αποθήκη, εμείς το φτιάξαμε. Eμένα με συνέλαβαν και έκανα πέντε χρόνια φυλακή, χίλιες οχτακόσιες μέρες.

– Πως θυμάστε την αποκαθήλωση του αδριάντα του Χότζα στην πλατεία Σκενρτέρμπεη, τι έγινε εκέινη την ημέρα του 1991;

– Όταν γκρέμισαν το άγαλμα του Eνβέρ στην πλατεία, κραύγαζαν ότι την άλλη μέρα θα κάψουν το σπίτι του Xότζα και θα τους κρεμάσουμε όλους.

Πράγματι, την επόμενη ήρθαν και περικύκλωσαν το σπίτι μας, είχαν και τσουβάλια για να κάνουν πλιάτσικο πρώτα και μετά να βάλουν φωτιά.

Tότε όμως η φρουρά, που ήταν πιστή στον Eνβέρ, μας προστάτευσε. Οι ώρες ήταν δύσκολες, υπήρχε κίνδυνος να μας σκοτώσουν. Οι φρουροί μας επέμεναν να πάρουν εμένα, τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου και να μας φυγαδεύσουν. Eγώ αρνήθηκα.

Aυτά έγιναν όταν ήταν πρόεδρος ο Pαμίζ Aλία. Eκεί κοντά ήταν και ένα άρμα μάχης. Ο οδηγός του έκανε μια βόλτα, γύρω γύρω, αυτοί τρόμαξαν και έφυγαν.

Eίμασταν τρεις οικογένειες, η κουνιάδα μου ήταν ενενήντα χρόνων, τα εγγόνια μικρά.

Mάζεψα αργότερα ό,τι μπορούσα από τα πιο σημαντικά προσωπικά αντικείμενα του άντρα μου και τα πήρα. Tα βιβλία του όμως ήταν γύρω στις 25.000. Tα κρατικά ντοκουμέντα τα έχει το κράτος και σωστά. Tα βιβλία του όμως και τα προσωπικά αφιερώματα γιατί δεν μου τα επιστρέφουν;

Eίναι πενήντα βιβλία μόνο με υπογραφές διάσημων συγγραφέων, όπως ο Aντρε Mαρλό, κ.α.

– Τι ακριβώς συνέβη και ξέθαψαν νύχτα τον σύζυγό σας για να τον μεταφέρουν σε κοινό νεκροταφείο;

Ήταν 3 Μαίου 1993. Eγώ ήμουν στη φυλακή. Πήραν τα μεσάνυχτα τα παιδία μου στο τηλέφωνο και τους είπαν ότι στις 5 το πρωί να είναι στο νεκροταφείο των ηρώων για να παραλάβουν τα οστά του πατέρα σας.

Έστειλαν μάλιστα και δικαστικό έγγραφο κρυφά, προφανώς για να μην μαθευτεί στο λαό η μακάβρια πράξη.

Mαζεύτηκαν τα παιδιά και πήγαν εκεί αλλά δεν τους επέτρεψαν να πλησιάσουν. Πήραν τα οστά και τα μετέφεραν εκεί που είναι τώρα, στο νεκροταφείο του Ισμπερίς. Τα παιδιά δεν ήξεραν πως να μου το πούν. Aυτή ήταν η πιο δύσκολη στιγμή στη ζωή μου. Εγώ ήμουν στη φυλακή και αυτή έβγαζαν τα κόκαλά του.

Στη λαϊκή παράδοση αυτή η πράξη καταδικάζεται ως βέβηλη.

– Αναρωτηθήκατε ποτέ γιατί ο σημερινός ηγέτης Σαλί Μπερίσα συμπεριφέρθηκε με τόσο μένος εναντίον του νεκρού συζύγου σας, ο οποίος μάλιστα παλαιότερα του είχε εμπιστευθεί, ως προσωπικό του γιατρό, το πολυτιμότερο αγαθό, την υγεία και τη ζωή του;

Ξέσπασε υψώνοντας για πρώτη φορά την φωνή της.

– «Ο Μπερίσα είναι ψεύτης. Δεν υπήρξε ποτέ γιατρός του Ενβέρ. Δεν ανήκε καν στην ομάδα που τον παρακολουθούσε. Ήταν μόνο στο επιτελείο των γιατρών για την περίθαλψη των μελών της Κεντρικής Επιτροπής. Ήταν σκληρός κομμουνιστής από τα είκοσι τρία του χρόνια, αλλά προσπαθούσε σκόπιμα να συσκοτίσει τα πράγματα για να φανεί καλός στους Αμερικανούς. Θα σας αποκαλύψω ένα περιστατικό. Όταν μια φορά προς το τέλος ο άντρας μου χρειάστηκε να μεταφερθεί στο νοσοκομείο, ο Μπερίσα πήγε στον θάλαμο νοσηλείας και τον χαιρέτισε. Όπως έλεγε περιχαρής μετά, δεν πρόκειται να πλύνει ποτέ το χέρι του για να κρατήσει για πάντα το άρωμα του Χότζα. Πρσπάθησε πολλές φορές να μας προσεγγίσει για να εισχωρήσει στο ομάδα των γιατρών του αλλά όταν έμαθα από το βιογραφικό του ότι η πεθερά του ήταν πρώην παρτιζάνα του Τίτο και μετέπειτα εργαζόταν στις μυστικές υπηρεσίες του Βελιγραδίου, είπα ότι αυτός ο άνθρωπος δεν θα περάσει την πόρτα του σπιτιού μου και δεν την πέρασε. Το κράτησε αυτό γιατί έιναι άνθρωπος εκδικητικός και γι’ αυτό με έστειλε στη φυλακή με αστείες κατηγορίες».

– Μια και αναφέρατε το όνομα του Τίτο, να σας ρωτήσω αν δίπλα στον Χότζα, γνωρίσατε κάποιους ξένους ηγέτες και ποια εντύπωση αποκομίσατε γι αυτούς;

– Tον Στάλιν δεν τον συνάντησα ποτέ. Tον Tίτο δυο-τρεις φορές. Tο 1946 είχα πάει προσκεκλημένη στο συνέδριο του κόμματος στο Βελιγραδι και με κάλεσε στο σπίτι του το βράδυ, σαν γυναίκα του Eνβέρ Xότζα. Ήταν εκεί και ο Pάνκοβιτς. Eγώ ήμουν πολύ νέα, όμορφη και αυθόρμητη τότε. Mού έδωσε την εντύπωση του λάγνου, του γυναικά, ότι είναι ο άνθρωπος που τον ενδιαφέρει μόνον ο εαυτός του.

Ο Xρουτσώφ ήταν ασταθής χαρακτήρας, μια έλεγε το ένα μία το άλλο, ένας απρόβλεπτος ηγέτης, που έφτασε στο σημείο να βγάλει το παπούτσι και να το χτυπήσει στο έδρανο στον OHE.

Ήταν ένας τσαρλατάνος.

Mια μέρα μας μιλούσε και μας έλεγε ότι θα μας δώσει σιτάρι, την άλλη ανάποδα, μας έλεγε π.χ. το τι το θέλετε το σιτάρι που το φυτεύετε, αυτό το τρώνε τα ποντίκια, βάλτε πορτοκάλια. Εμείς τότε είχαμε ανάγκη από σιτάρι και ζητούσαμε, αυτός όμως ήθελε να τον πληρώσουμε με χρυσό και στο χέρι για να μας δώσει.

Mας πίεζε να του επιτρέψουμε να φτιάξει ναυτική βάση στο Bουθρωτό, αλλα ο Eνβερ αρνήθηκε.

O λόγος ήταν ότι δεν ήθελε να χαλάσει τις σχέσεις με την Eλλάδα, και έθετε το ερώτημα στον Xρουτσώφ, εναντίον τίνος θα λειτουργήσει αυτή η βάση;

O Xρουτσώφ έγινε εξω φρενών, ούρλιαζε, δεν περίμενε ότι θα πάρει μια αρνητική απάντηση από τον Eνβέρ Xότζα.

H σύζυγός του ήταν μία πάρα πολύ καλή, πολύ πιο έξυπνη από τον Xρουτσώφ, ισορροπημένη γυναίκα, μιλούσε ξένες γλώσσες, σε αντίθεση με τον Xρουτσώφ που δεν ήξερε καμία.

– Τον Μάο Τσε Τουνγκ τον συναντήσατε, πως σας φάνηκε;

– Ναι, το 1965 είχα πάει στην Kίνα προσκεκλημένη του κοινοβουλίου της.

Mου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση. Ήταν ένας απλός άνθρωπος, στη συνάντηση ήταν απολύτως προσιτός, έκανε χιούμορ. Eμείς τον βλέπαμε σαν Βούδα στις φωτογραφίες.

Mου έκανε εντύπωση γιατί ήταν πολύ απλός και φυσικός.

Mε ρώτησε κάποια στιγμή τι πληθυσμό έχετε και του είπα τρια εκατομμύρια. Mου απάντησε: Θέλετε να σας στείλω εγώ δέκα εκατομμύρια; Τοσο μικρή χώρα είστε; Είστε μικρή αλλά είστε σαν την τίγρη που τρέχει προς τα εμπρός γρήγορα, ενώ η Kίνα είναι μεγάλη και είναι σαν τον ελέφαντα που προχωραει μπροστά, αλλά  σιγά-σιγά.

– Τώρα εδώ πως ζείτε σ’ αυτό το  άβολο σπίτι.

– Μένω με την κουνιάδα μου που είναι ενενήντα χρόνων. Όπως βλέπετε δεν έχω ούτε τραπέζι να γράψω και γράφω στο πόδι. Με βοηθάνε και τα παιδιά μου που τα τελευταία χρόνια ορθοπόδησαν οικονομικά.

Όλοι οι Αλβανοί πήραν σπίτι, εκτός από μένα. Έγραψα γράμμα σ’ όλους του πολιτικούς που πέρασαν αλλά με αγνόησαν. Παίρνω σύνταξη 80 δολάρια, καθαρίζω μόνη μου το σπίτι.

Είμαι 81 χρόνων και δεν θα με γονατίσουν, όπως δεν γονάτισα και στη φυλακή. Όλοι λένε γιατί ο Ενβερ δεν άφησε από μια βίλα στα παιδιά του. Σαχλαμάρες. Ο Ενβέρ δεν είχε τίποτα, τι να δώσει;

– Παρακολουθείτε την πολιτική κατάσταση, τι ψηφίσατε στις εκλογές;

– (Γέλια). Το τελευταίο είναι μυστικό. Υπάρχουν τώρα δυο κομμουνιστικά κόμματα. Το δήλωσα ότι δεν ανήκω σε κανένα και δεν θα ανήκω όσο θα είναι διχασμένοι. Μολονότι δεν διαφέρουν στα προγράμματά τους δεν μπορώ να πάρω θέση. H πόρτα μου είναι ανοιχτή για όλους.

Πρώην πολιτικοί κρατούμενοι και συγγενείς θυμάτων του καθεστώτος του Ενβέρ Χότζα διαδηλώνουν στα Τίρανα την ημέρα της 100ης επέτειου από τη γέννηση του Αλβανού ηγέτη. AP/HEKTOR PUSTINA

Τέσσερα χρόνια μετά με ειδοποίησε ότι είμαι προσκεκλημένος της, μαζί με τον Μανόλη Γλέζο από την Ελλάδα, στις εκδηλώσεις της 16ης Οκτωβρίου 2008 για την επέτειο των εκατό χρόνων από την γέννηση του Χότζα και συμφωνήσαμε να μου δώσει μια ακόμη συνέντευξη.

Πήγα νωρίτερα, γιατί την ημέρα των εκδηλώσεων επρόκειτο να απουσιάσω, καλύπτοντας την περιοδεία του προέδρου της Δημοκρατίας Κάρολου Παπούλια στο Βιετναμ.

Εκφράστηκε με κολακευτικά λόγια για τον Παπούλια, τον Γλέζο και τον Ανδρέα Παπανδρέου.

Την βρήκα να καλλωπίζει το φτωχικό της.

Ασβέστωνε τον διάδρομο της παλαιάς οικοδομής για να αναρτήσει ανέκδοτες φωτογραφίες του Χότζα, έχε νοικιάσει γιγαντοοθώνη για να προβάλλει βιντεοσκοπημένες στιγμές από τη ζωή του και ετοίμαζε γλυκά, ρακί και καφέδες για τους προσκεκλημένους.

«Έχω καλέσει κόσμο από το εξωτερικό, την Ισπανία, Ιταλία, Αργεντινή, Ρωσία, κ.α.  Θα έρθουν Κοσσοβάροι με λεωφορεία, και πολλοί Αλβανοί που θα αψηφήσουν την ατμόσφαιρα ρεβανσισμού. Όλοι οι σύντροφοι είναι καλοδεχούμενοι  στο σπίτι μου…».

Μετά το παραδοσιακό κέρασμα, ετοίμασα το κασετόφωνο για τη συνέντευξη. Έφυγε και επέστρεψε σε λίγα λεπτά, κρατώντας στα χέρια της μερικά χαρτιά.

– Η συνέντευξη είναι έτοιμη, δεν θα κουραστείς, μου είπε.

– Τι εννοείτε είναι έτοιμη; απάντησα.

– Έφτιαξα και απάντησα κάποιες ερωτήσεις που θεώρησα πιθανόν ότι θα μου θέσετε…

– Θα μου επιτρέψετε να σας ρωτήσω αυτά που θέλω εγώ και όχι αυτά που επιθυμείτε ενδεχομένως εσείς…, συνέχισα και σκέφτηκα ότι είχα μπροστά μου ένα γνήσιο ιδεολογικοπολιτικό «παιδί» του Αντέρ Ζντάνοφ.

– Κανένα πρόβλημα, το έκανα για να σας διευκολύνω, αλλά αν θέλετε κρατήστε την και δημοσιεύστε την μετά τον θάνατό μου, κάτι σαν πολιτική διαθήκη, μου είπε ευγενικά και της το υποσχέθηκα .

Ήταν 22 πυκνογραμμένες χειρόγραφες σελίδες με τις θέσεις της για όλες τις πτυχές της λειτουργίας και εξέλιξης του καθεστώτος που υπηρέτησε και συνδιαμόρφωσε από την θέση του υψηλόβαθμου στελέχους. Την καταχωρώ σε πιστή μεταφραση απο τα αλβανικα.

Η αδημοσίευτη, όπως την έφτιαξε η ίδια (έβγαλε και τον τίτλο) σε πιστή μετάφραση, έχει ως ακολουθως: 

«Στον κ. Σταύρο Τζίμα.

Νεζμιγέ Χότζα-υπογραφή.

Συνέντευξη.

ΤΙΤΛΟΣ: Η γνώμη μου για το δημοκρατικό καθεστώς στην Αλβανία.

– Ποιες είναι οι απόψεις σας για το νέο δημοκρατικό σύστημα στην Αλβανία;

– Το νέο δημοκρατικό σύστημα που ήρθε μετά το 1990 που πολέμησε και συνέχισε να πολεμάει με αβάσταχτο μίσος τα λάθη του σοσιαλιστικού συστήματος, πάτησε με μίσος τα ελεύθερα ανθρώπινα δικαιώματα. Σταμάτησε από την εργασία όλους τους κομμουνιστές, αξιωματικούς του στρατού, καθηγητές, αλλά και όλους εκείνους που δεν θέλησαν να αλλάξουν τις ιδέες τους. Οι βετεράνοι του πολέμου κακομεταχειρίστηκαν, ενώ δεν δίστασαν να σπάσουνε ακόμα και τα μνημεία των ηρώων αλλά και των μεγάλων ηγετών, όπως του Γενικού Διοικητή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Αλβανία Ενβέρ Χότζα, που είχε πάρει τον τίτλο «suvorov» για τον ρόλο του στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ενώ ακόμη, όλοι οι κυριότεροι πολιτικοί του εργατικού κόμματος που άνοιξαν τον δρόμο του πλουραλισμού, φυλακίστηκαν. Και φυλακίστηκαν όχι σαν πολιτικά πρόσωπα, αλλά ως άτομα για εκμετάλλευση καθήκοντος και άσκοπη σπατάλη χρημάτων, με ψεύτικες κατηγορίες. Μία από αυτές ήμουν κι εγώ, που φυλακίστηκα με τέτοιες ψεύτικες κατηγορίες, μια γυναίκα 75 ετών, μόνο και μόνο επειδή ήμουν γυναίκα του Ενβέρ Χότζα. Επίσης, το δικαστήριό μου ήταν ανοιχτό και το έδειχνε απευθείας η τηλεόραση, με σκοπό οι ψεύτικες αυτές κατηγορίες να διασυρουν την οικογένεια του Ενβέρ Χότζα. Το γεγονός αυτό όμως, που ζητήθηκε η φυλάκισή μου δημόσια, ήταν εναντίον του Σαλί Μπερίσα, γιατί το δικαστήριο δεν βρήκε κανένα ενοχοποιητικό στοιχείο, εκτός από κάποιους καφέδες που είχε πληρώσει το κράτος όταν η οικογένειά μου πρόσφερε σε όλους τους επισκέπτες που έρχονταν να τιμήσουν το Ενβέρ Χότζα κατά το θάνατό του. Είναι ένα έθιμο που κάθε Αλβανική οικογένεια έχει. Παρ’ όλα αυτά η διαταγή ήρθε κι εγώ φυλακίστηκα για 11 χρόνια χωρίς να αποδειχθεί τίποτα απ’ όλες τις κατηγορίες που μου προσάφθηκαν στο δικαστήριο. Εγώ έκανα μονάχα πέντε χρόνια από αυτά, σε τρεις διαφορετικές φυλακές της Δημοκρατικής Αλβανίας.

Το δικαστήριο αυτό χαρακτηρίστηκε από τα ΜΜΕ ως το «δικαστήριο των καφέδων», ένα στημένο δικαστήριο και χωρίς ουσία. Εγώ εκτός από βουλευτής δεν ήμουν τίποτα άλλο στα υψηλά όργανα του κόμματος και του κράτους. Γιατί το Δημοκρατικό Κράτος, ως δίκαιο κράτος, δεν έβαλε στη ζυγαριά το ότι εγώ πολέμησα από την αρχή έως το τέλος σε κάθε ιστορικό και εθνικό γεγονός, που πάντα ήμουν παρών, από τη συνέλευση της Πέζας (1942) και τη συνέλευση του Λαμπινότ (1943) έως το συνέδριο της Περμετής (1944); Πως μπορούμε να  παραβλέψουμε 45 χρόνια εργασίας και προπαντός χειραφέτησης της γυναίκας Αλβανίδας και της κοινωνίας του πολιτισμού; Και μάλιστα τη στιγμή που ο λαός χειροκρότησε την εκλογή μου ως προέδρου του Δημοκρατικού Μετώπου, μια οργάνωση πολύ ανοιχτή, πλουραλιστική, με εκλεγμένους από οργανώσεις της τέχνης και της επιστήμης, από μεγάλες προσωπικότητες σε όλους αυτούς τους τομείς. Γιατί αυτά δεν πάρθηκαν υπόψη τότε και τώρα και γιατί χρειάστηκε η φυλάκισή  μου; Για μας δεν υπήρχε μεγαλύτερη φυλάκιση απ’ όταν είδαμε να ισοπεδώνονται όλα αυτά που είχε χτίσει ο λαός επί του Εργατικού Κόμματος. Το μοναδικό κόμμα, που παρά τα πολλά χρόνια επιτυχιών βγήκε εκτός βουλής με νόμο και ψηφίστηκε να λειτουργήσουν τα κόμματα του Εθνικού Μετώπου, «Μπάλιτ Κομπτάρ» και «Λεγκαλιτέτ», κόμματα τα οποία συνεργάστηκαν με τους κατακτητές, έφυγαν εκτός χώρας και έπειτα ξαναγυρίσανε για να καταστρέψουν ότι έχτισαν οι κομμουνιστές και να πάρουν πίσω τις περιουσίες των πατεράδων τους.

– Τι γνώμη έχετε για την Αλβανία και τον Αλβανικό λαό;

– Έρχονται οι ξένοι και ενθουσιάζονται με τις ομορφιές της Αλβανίας. Με τον ήλιο της, με το κλίμα της, με τη θάλασσα, τα πλούσια νερά, τις ακρογιαλιές, μία από τις ομορφότερες στον κόσμο. Από την άλλη, τα πέτρινα ψηλά βουνά, τα ποτάμια και τα πολλά νερά. Αυτή είναι η πατρίδα μου, αυτή είναι η γη μας και είμαστε υπερήφανοι όχι μονάχα για τι ομορφιές αλλά και για τον ορυκτό πλούτο της, αλλά πάνω απ’ όλα τα πλούτη είναι ο πολύτιμος λαός της. Οι Αλβανοί σαν λαός και σαν έθνος αντιστάθηκαν σε πολλούς πολέμους που ήθελαν να τους εξοντώσουν αλλά αυτός ως λαός με την παλιά του ιστορία, με την αρχαία ιστορία χιλιάδων ετών, είχε αντισταθεί στις κατακτήσεις, κράτησε τη γλώσσα του και την ενότητα του έθνους του όπως και την θρησκευτική του ενότητα. Πολλές αυτοκρατορίες είχανε πατήσει αυτόν τον τόπο αλλά ο Αλβανός κράτησε την ταυτότητά του. Με τη γνωστή του δύναμη, μπέσα του, φιλοξενία του κλπ. Στα 45 χρόνια της σοσιαλιστικής κυβέρνησης οι Αλβανοί αναγνωρίστηκαν ως ένας εργατικός λαός, που εργάζεται σκληρά και έτσι να αναγνωριστεί σε όλο τον κόσμο για την τιμιότητά του και την πειθαρχία του.

Η Νεζμιγιέ κατά την αποφυλάκιση της από τις φυλακές των Τιράνων, το 1997. AP/HEKTOR PUSTINA

– Αν ρίξουμε μια ματιά πίσω σε αυτά τα χρόνια ποια είναι η γνώμη σου και οι εντυπώσεις σου για την ποιότητα της ζωής στην Αλβανία ;

– Για τη σημερινή Αλβανία νιώθω μεγάλη θλίψη. Γιατί πρέπει να καταστρέφονταν οργανωμένα μέχρι το μηδέν όπως ανακοινώθηκε από τους δημοκράτες πολιτικούς. Το τι είχε χτιστεί τα 45 χρόνια ήταν ιδρώτας και θυσίες ενός ολόκληρου λαού εργατικού και με θέληση προόδου όλου του λαού κι όχι μονάχα με τη θέληση των 150-200 χιλιάδων κομμουνιστών. Το είχα πει δημόσια από τα πρώτα χρόνια των αλλαγών. Η Αλβανία θα ξαναχτιστεί με δρόμους, πολυκατοικίες και πάρκα πιο όμορφα, γιατί ο τόπος μας είναι όμορφος με μεγάλο πλούτο και κεφάλαιο και δεν μπορεί να ζήσει χωρίς να τον εκμεταλλευτεί. Αλλά δεν πρέπει να καταστρέψουμε την οικονομία του κράτους και να την πάμε στο «απόλυτο μηδέν». Οι πολιτικοί της κυβέρνησης έχασαν πολύ χρόνο για να αλλάξουν τη ζωή των Αλβανών και να εντάξουν την Αλβανία στην Ε.Ε.  Γεννιέται η ερώτηση γιατί στην Αλβανία, διαφορετικά από τα άλλα σοσιαλιστικά κράτη της Ευρώπης, καταστράφηκε εντελώς η οικονομία ενώ η πολιτική κατάσταση συνεχίσει να είναι χαοτική, ανισόρροπη και χωρίς σιγουριά; Σύμφωνα με τη γνώμη μου, διαφορετικά από τα άλλα σοσιαλιστικά κράτη της Ευρώπης, όπως η Ουγγαρία, Τσεχοσλοβακία, Πολωνία κλπ. που είχαν ζήσει κάπως το καπιταλιστικό σύστημα με πολυκομματικό χαρακτήρα, η Αλβανία από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο πέρασε από ένα σύστημα φεουδαλισμού σε ένα σοσιαλιστικό καθεστώς. Όπως είναι γνωστό οι ηγέτες των υψηλών στρωμάτων του σκοταδιστικού συστήματος μαζί με τις οικογένειές τους για 40-50 χρόνια δραπέτευσαν και έφυγαν στο εξωτερικό με το όνειρο ότι κάποτε θα ξαναγυρνούσαν στην πατρίδα για να πάρουν την περιουσία τους και τα πόστα τους στο πολιτικό σύστημα όπως οι γονείς τους κάποτε. Στα 40 και χρόνια στο εξωτερικό Μπαλίστες και Λιγκαλίστες δεν πήραν κανένα μάθημα από την δημοκρατία των Αμερικανών, Βρετανών και Γάλλων κλπ.

Στη σοσιαλιστική κοινωνία έχουν μεγαλώσει γενιές νέων και των πατεράδων τους που ήταν εργάτες, γεωργοί, πρώην παρτιζάνοι και δεν είχαν κληρονομήσει ιδιοκτησίες και πολιτικά αξιώματα, αλλά είχαν κερδίσει πληροφορίες και γενικές γνώσεις και ήταν αποφασισμένοι να πάνε μπροστά με τον μοντέρνο και προχωρημένο κόσμο και όχι να γυρίσουν πίσω στην περασμένη ζωή και τις περασμένες συνήθειες.

Από τα γεγονότα του 1990 με τον πλουραλισμό που ήρθε στην Αλβανία, αυτές οι δύο δυνάμεις του λαού συγκρούστηκαν άγρια μεταξύ τους. Αυτό δεν ήταν καθόλου «αθλητικό» και καθόλου δημοκρατικό. Αλλά πως αλλιώς να κέρδιζε την εξουσία και να πλουτίσει πιο γρήγορα; Στην Αλβανία τη πορνεία και τη διαφθορά, το οργανωμένο έγκλημα που είχαν πάρει τρομακτικές διαστάσεις, το κράτος δεν τα πολέμησε, δεν πολέμησε αυτές τις αρρώστιες της κοινωνίας. Οι Αλβανοί καταλαβαίνουν ότι είχαν χάσει την ησυχία τους, την σιγουριά τους για τη ζωή, το μέλλον αλλά μία μέρα που αυτό το κράτος θα γίνει κράτος δικαίου θα μπορούμε να βρούμε τέτοιους θησαυρούς, πολιτική και ψυχική ενότητα, αλληλεγγύη και ανθρωπιά μεταξύ των ανθρώπων που αυτά τώρα έχουν εξαφανιστεί. Αυτό είναι και το μεγάλο πλήγμα που είχε το αλβανικό έθνος μετά την στροφή που έκανε στην καπιταλιστική κοινωνία και πέρασε σε αυτές τις καταστάσεις από τα αρνητικά φαινόμενα που γεννήθηκαν την περίοδο που λέγανε μετάβαση, που αμαύρωσε την εικόνα των Αλβανών και της Αλβανίας, αλλά έχω εμπιστοσύνη στο λαό μου. Αυτό το γνώρισα στον πόλεμο, στην εργασία. Ανεξαρτήτως που ήταν ένα κομμάτι του λαού, αυτό το πλήθος που γκρέμισε το άγαλμα του Ενβέρ Χότζα, αυτό ήταν πλήθος καθοδηγούμενο από ορισμένες περιστάσεις ασυνείδητες για το τι κάνανε  που σπάσανε και την προτομή των αναγεννησιακών. Η ζωή τώρα τους έκανε να συνειδητοποιήσουν τι είχαν άραγε να κερδίσουν με αυτόν τον αγώνα.

– Πως ήταν η ζωή στην Αλβανία πριν να ανέβει ο άντρας σας Ενβέρ Χότζα στην εξουσία;

– Η νέα δημοκρατική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Ενβέρ Χότζα όταν ήρθε στην εξουσία βρήκε την Αλβανία σε απόλυτη φτώχια που κληρονομήσαμε 5 αιώνες από την Οθωμανική αυτοκρατορία και που μετά το 1912 την ανεξαρτησία της Αλβανίας οι περιπέτειες και οι αντιπαλότητες στα Βαλκάνια (Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος) με τεμαχισμό που κάνανε στα Αλβανικά εδάφη και τα 15 χρόνια επί κυβερνήσεως του αυτοαποκαλούμενου Βασιλιά Αχμέτ Ζόγκου δεν μπόρεσε να κάνει βήματα μπροστά σε κανένα τομέα. Την Αλβανία την βρήκαμε με ξύλινο αλέτρι, με κανένα χιλιόμετρο σιδηροδρόμου, χωρίς βιομηχανία, μονάχα με κάτι πρόχειρες βιοτεχνίες. Μονάχα στις πόλεις οι οικογένειες είχανε λάμπες πετρελαίου ενώ στα χωριά είχανε καντήλια. Ο αναλφαβητισμός ήταν 90% του πληθυσμού, η δευτεροβάθμια εκπαίδευση μετριόταν στα δάχτυλα τους ενός χεριού. Οι διανοούμενοι των διαφόρων επαγγελμάτων όπως καθηγητές, γιατροί, δικαστές, δημοσιογράφοι, πολιτικοί κλπ, ήτα περίπου 360 άτομα και όλοι μορφωμένοι στα ξένα κράτη. Οι φασίστες κατακτητές (Ιταλοί) έκαναν κάτι δρόμους για τα δικά τους οφέλη, χτίσανε και διοικητικές υπηρεσίες με σκοπό την δική τους επιρροή, αλλά από την άλλη πλευρά κάψανε ολόκληρες περιοχές και ντύσανε στα μαύρα χιλιάδες μανάδες.

– Πως ήταν η ζωή στην Αλβανία κατά την ηγεσία του Ενβέρ Χότζα;

– Σε μισό αιώνα έκανε άλματα τέτοια που τα μικρά κράτη όπως για παράδειγμα η Ισλανδία, είχε χρειαστεί 200 χρόνια. Η ζωή των ανθρώπων ήταν απλή αλλά ήσυχη και ασφαλής. Και η ζωή των παιδιών τους. Συγχρονίστηκε εντελώς η γεωργία, σηκώθηκε μία βιομηχανία τέτοια που μπορούσε να εκμεταλλευτεί τα πλούτη του τόπου και να εκπληρώσει τις ανάγκες του λαού. Το ηλεκτρικό φως πήγε μέχρι τους πιο απομονωμένους πύργους στο βορρά της Αλβανίας. Μορφώθηκε γενικά η νεολαία, ιδρύθηκε το πρώτο πανεπιστήμιο, ιδρύθηκε η πρώτη ακαδημία επιστημών και μετά αυτό των τεχνών και άλλα πολλά πολιτιστικά ιδρύματα. Η εκπαίδευση και οι υπηρεσίες υγείας ήταν δωρεάν. Είχε εργασία για όλους, για τους άντρες και για τις γυναίκες. Εξαφανίστηκαν όλες οι αρρώστιες, όπως η ελονοσία, η φυματίωση κλπ. Εξαφανίστηκε το βαρύ φαινόμενο της βεντέτας (εξαφανίστηκε με νόμο και με επίμονη εργασία). Μέσα στην περίοδο του σοσιαλιστικού καθεστώτος έφτασε να τριπλασιαστεί ο πληθυσμός από 1.200.000 που το βρήκαμε σε 3.600.000 και ενώ ο μέσος όρος ζωής ήταν 26 ετών έφτασε σε 73 ετών.

– Μπορείτε να μας εξηγήσετε το λόγο των οχυρών (bunkere);

– Με συγχωρείτε αλλά δεν μου αρέσει να μιλάω για τα οχυρά γιατί δεν είχα ασχοληθεί με το θέμα αυτό και είναι ένα θέμα που το έχουμε εξαντλήσει. Θα μου επιτρέψετε να σας δώσω εξηγήσεις για τις αιτίες που το κράτος και ο Ενβέρ Χότζα έδιναν πολύ σημασία για την άμυνα του τόπου. Στις μέρες μας, τα μέτρα που είχαμε πάρει σε αυτή την κατεύθυνση είχανε πει πως ήταν παράλογα και τάχα για να κρατήσει το λαό κάτω από πίεση, ενώ είχανε γίνει για να αμυνθεί ο λαός σε περίπτωση κινδύνου. Για τον Ενβέρ Χότζα και τους συντρόφους του και μονιστής η περίοδος των 45 χρόνων του σοσιαλισμού ήταν η πιο δύσκολη από αυτή του πολέμου εναντίων του φασισμού και ναζισμού. Όχι μονάχα από το πλήθος των πολιτικών και οικονομικών προβλημάτων που ζητούσαν λύση, αλλά πρέπει να αντιστέκονταν και στις πολιτικές και στρατιωτικές πιέσεις που έκαναν απ’ έξω οι μεγάλες δυνάμεις στα σύνορά τους. Παράδειγμα στους Αγίους Σαράντα οι συμμαχικές δυνάμεις των Βρετανών προσπάθησαν να προσεγγίσουνε, όταν οι παρτιζάνικες ταξιαρχίες του Ενβέρ Χότζα είχαν απελευθερωμένη όλη την Αλβανία.

Η πρόκληση από το ελληνικό μοναρχοφασιστικό στρατό στα σύνορα της Κορυτσάς το 1948 και άλλες περιπτώσεις. Για πολλούς μήνες μετά την απελευθέρωση της Αλβανίας, άγνωστα αεροπλάνα που έρχονταν από τα αεροδρόμια της Ιταλίας και της Ελλάδας και δεν ξέρω και από πού αλλού, πετούσαν κάθε βράδυ πάνω από τα Τίρανα. Αυτοί γνώριζαν ότι εμείς ήμασταν αδύναμοι. Τρομοκρατούσαν τον λαό με αυτά, τα παιδιά και έριχναν προπαγανδιστικά φυλλάδια γράφοντας για κατάρρευση της κομμουνιστικής κυβέρνησης. Μολονότι ότι η Αλβανία ήταν ενεργό μέλος της αντιφασιστικής συμμαχίας και της μεγάλης συμμαχίας Αγγλοσοβιετικοαμερικάνων, στη συνθήκη της Γιάλτας μοίρασαν περιοχές επιρροής, αγνόησαν τελείως την Αλβανία και άφησαν στο έλεος του καθενός να αρπάξουν κομμάτια για τον εαυτό τους. Ο Τσαλδάρης της Ελλάδας με υποστήριξη απευθείας από τους επισήμους αντιπροσώπους του Τσόρτσιλ στο συνέδριο της Ειρήνης στο Παρίσι κατηγόρησε την Αλβανία ως συμμέτοχο στον Ιταλο-ελληνικό πόλεμο. Και εξέγηρε τις γνωστές αξιώσεις για τα νότια εδάφη της Αλβανίας (Βόρεια Ήπειρό), ενώ ο Στάλιν από μέρος του έδωσε την Αλβανία στην πατρότητα του αδελφού της Ρωσίας, την Γιουγκοσλαβία. Ο Στάλιν γνώριζε ή του είχαν πει ότι 70% του πληθυσμού της Αλβανίας ήταν μουσουλμάνοι κι αυτός είχε τον πονοκέφαλο και την εμπειρία από τις δημοκρατίες Μουσουλμάνων του Καυκάσου και άλλες. Γνωρίζονταν οι σχέσεις Γιουγκοσλαβίας-Αλβανίας. Οι δύσκολές καταστάσεις για το χτίσιμο ενός μικρού κράτους μέσα σε αντιπαλότητες των μεγάλων δυνάμεων, ο Ενβέρ Χότζα ήξερε πολύ καλά να οργανώσει με τη σοφία του, τη διπλωματία του, ενός πολιτικού άντρα.

Του Ενβέρ Χότζα του αξίζουν αξίες σταθερότητας στα Βαλκάνια σε όλα αυτά του καθεστώτος του. Με όλες τις συνεχιζόμενες προκλήσεις από τις δυνάμεις μεγαλοιδεαλιστών Ελλήνων και όταν στην κυβέρνηση ήρθαν οι συνταγματάρχες φασίστες οι διπλωματικές σχέσεις κρατήθηκαν ισορροπημένες και στα νότια σύνορα δεν υπήρξε καμία σύγκρουση. Ενώ στις σχέσεις με την φίλη Γιουγκοσλαβία μέχρι το 1948 και μετά με όλο τον σκληρό ιδεολογικό πόλεμο πολεμώντας την ρεβιζιονιστική στάση του Τίτο και τη βία που μεταχειριζόταν το Βελιγράδι απέναντι στους αδελφούς Αλβανούς του Κοσόβου τα κρατικά στα κρατικά σύνορα δεν συνέβη τίποτα.

Είναι γνωστές όχι μονάχα από τον Αλβανικό λαό ότι οι οργανωμένες συμμορίες εκπαιδευμένες των σαμποτέρ από τους μετανάστες των Μπαλιστών και των Λεγκαλιστών που είχαν φύγει από την Αλβανία ως συνεργάτες των κατακτητών φασιστών στα στρατόπεδα της Ιταλίας, Γαλλίας, ΗΠΑ κλπ και στέλνονταν στην Αλβανία ως σαμποτέρ από γη, θάλασσα και ουρανό για να ρίξουν το σύστημα. Γι’ αυτές τις δραστηριότητες οι επιθέσεις αυτών των σαμποτέρ είχαν ως στόχο να ανατρέψουν το καθεστώς στην Αλβανία. Είχαν γραφτεί πολλά βιβλία από τους εκπαιδευτές αυτών των συμμοριών. Ακόμα και ο Μπλερ ο πρωθυπουργός της Αγγλίας ξαφνικά έκανε δηλώσεις ότι οι μυστικές μας υπηρεσίες είχανε αποτύχει 2 φορές στην Αλβανία. Δε έδωσα συνέχεια στις απειλές που συνέχισαν να έρχονται από την ηγεσία των Σοβιετικών από την συνθήκη της Βαρσοβίας για τα υποβρύχια στο Πασαλιμάνι της Αυλώνας. Και άλλες απειλές και τελεσίγραφα που ερχόντουσαν από αλλού. Αυτό που έκανε ο Μπρέζνιεφ με την Τσεχοσλοβακία δεν μπόρεσε να κάνει με μας. Οχι μόνο δεν συμφωνούσαμε και αποσυρθήκαμε από το σύμφωνο της Βαρσοβίας και ήμασταν εξοπλισμένοι με τα όπλα τους. Οι Σοβιετικοί γνώριζαν ότι η Αλβανία δεν θα παραδίδονταν χωρίς αντίσταση. Ο Ενβέρ Χότζα προειδοποίησε τη Ρωσία «μη νομίζετε ότι θα εισβάλετε στην Αλβανία και θα βγείτε στην Αδριατική μέσω Κοσόβου». Ενώ είχε τη σκέψη αυτήν ο Ενβέρ Χότζα ειδοποίησε τον Τίτο και ζήτησε φιλική συνεργασία δυνατή προς αυτή την κατεύθυνση. Και πήρε θετική απάντηση, λέγοντας ότι κανένα πόδι Σοβιετικό δεν θα περάσει από το έδαφος της Γιουγκοσλαβίας.

Είναι αυτές στάσεις πατριωτισμού, θάρρους του Ενβέρ Χότζα που έκαναν να «τσιμεντωθούν» οι σχέσεις του λαού με το κόμμα και αυτές που δημιουργήσαμε στον πόλεμο και στην περίοδο της ειρήνης.

– Ποια ήταν η μεγαλύτερη συνεισφορά του συζύγου σας στην Αλβανία και ποια ήταν τα λάθη του;

– Κατά τη γνώμη μου η μεγάλη συνεισφορά του Ενβέρ Χότζα στο πολιτικό πεδίο ήταν η δημιουργία ενός σύγχρονου κράτους στο κέντρο του οποίου ήταν τα εθνικά θέματα, η διαφύλαξη της ανεξαρτησίας, κυριαρχίας, παρουσίαση με αξιοπρέπεια του κράτους παγκοσμίως και στις διακρατικές σχέσεις όπως και στον ΟΗΕ ο λόγος του ενώ είναι ένα μικρό κράτος δεν ήταν αμελητέα. Η Αλβανία είχε διπλωματικές σχέσεις με 110 στις 5 ηπείρους. Σήμερα οι διανοούμενες γυναίκες δεν έχουν καμία διαφορά από τις γυναίκες των διαφόρων τάξεων και πολιτισμών με αυτές της Ευρώπης. Ένα από τα άριστα επιτεύγματα είναι η εκπαίδευση της νεολαίας σε έκταση (γενικά). Είναι γεγονός ότι οι νέοι που βγήκαν από τα σχολεία μας διακρίνονται και στα σχολεία που είναι και στο εξωτερικό όπως ΗΠΑ, Καναδά, Ιταλία. Οι σπουδαστές Αλβανοί συμπεριλαμβάνονται (εργασιακά) σε γνωστές εταιρείες σε αυτά τα κράτη. Τραγουδιστές της όπερας, μπαλαρίνες κλπ βρίσκονται παντού, σε κάθε σκηνή της Ευρώπης. Είναι πόνος που στις μέρες μας, της δημοκρατίας, έχουμε πολλές περιπτώσεις προπαντός σε απομακρυσμένες περιοχές που η μάνα ή η γιαγιά γνωρίζει να γράφει και να διαβάζει ενώ τα παιδιά τους είναι αναλφάβητα. Ένα τέτοιο φαινόμενο αδυνατεί την βάση της κοινωνίας που θέλει να είναι μαζί με την προχωρημένη κοινωνία της Ευρώπης. Ποια είναι τα λάθη του; Με συγχωρείτε αλλά εγώ δεν είμαι το ειδικό άτομο που μπορώ να μιλήσω για τα λάθη του Ενβέρ Χότζα. Πρώτον γιατί εγώ είμαι η σύζυγός του, πολύ αγαπημένη και τα λάθη του αν αυτά μπορούνε να λέγονται έτσι, είναι λάθη προσωπικά. Αυτά είναι λάθη που όλοι μας υποχρεώσαμε την νεολαία μας με τις ιδέες μας για την αγάπη και τη ζωή για να χτίσουμε όσο πιο γρήγορα την κοινωνίας και τον νέο άνθρωπό μας. Σύμφωνα με τη γνώμη μου λάθη που είχανε γίνει τότε στην οικονομική πολιτική μπορεί να λέγονται «αποτυχημένα πειράματα» που είναι ασυγκράτητα όταν συνεχίζεις έναν δρόμο με άγνωστες εμπειρίες. Είναι ανθρώπινα λάθη από τις βιαστικές ιδεαλιστικές δικές μας τάσεις ώστε να προετοιμάσουμε το λαό με τις νέες ιδέες πολεμώντας τις παλιές τους συνήθειες χιλιάδων ετών. Δεν ήταν εύκολο το φαινόμενο να σχηματίσουμε ανθρώπους σε μια νέα κοινωνία όπου τα συλλογικά συμφέροντα να είναι πιο πάνω από τα ατομικά. Η ρεαλιστική εμπειρία της ζωής έδειξε ότι 70 και 50 χρόνια δεν είναι αρκετά για να φτάσουμε την πλήρη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής κοινωνίας.

– Στο βιβλίο του Ραμίζ Αλία «Ο Ενβέρης μας» λέει ότι κάθε Αλβανός αγαπούσε τον Ενβέρ Χότζα. Σκέφτεστε ότι αυτό είναι αλήθεια;

– Η αλήθεια είναι ότι η πλειοψηφία των Αλβανών αγαπούσε τον Ενβέρ Χότζα. Αυτό φάνηκε καθαρά στη συμμετοχή του λαού την ημέρα του θανάτου του. Η εξήγηση ότι μετά από πέντε χρόνια κατεδάφισε την προτομή του και χιλιάδες νέοι μπήκανε στις ξένες πρεσβείες, ανέβηκαν στα ξένα πλοία και έφυγαν από αυτή τη χώρα γιατί ήταν αυτά τα πέντε χρόνια, χρόνια πίεσης που υπήρχαν σε όλα τα σοσιαλιστικά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης αλλά η Αλβανία περνούσε και κάποιες άλλες δυσκολίες από οικονομικούς, πολιτικούς και κλιματικούς παράγοντες (δεν υπήρχε νερό κλπ). Μετά εμφανίζονται οι διαδηλώσεις του πληθυσμού και η απομάκρυνση των νέων προς τις ξένες χώρες. Η στροφή που έκανε το πλήθος σε ορισμένα χρονικά ιστορικά γεγονότα είναι γνωστή. Γεμίζουν τις πλατείες και όταν λατρεύουν ένα ηγέτη που τους είχε καθοδηγήσει για πολλά χρόνια κι όταν αυτός φεύγει έρχεται ένας άλλος. Εξακόσιες χιλιάδες Αλβανοί και πλέον, έχουν φύγει ως μετανάστες σε ξένες χώρες. Αυτό δεν θα πει ότι δεν αγαπούσαν το καθεστώς του Ενβέρ Χότζα αλλά αντιθέτως. Αυτοί που ήταν εναντίων του ξαναγύρισαν στην πατρίδα. Αυτοί που έφυγαν, έφυγαν με την προϋπόθεση ότι θα έβρισκαν μια καλύτερη ζωή και θα τα έβρισκαν όλα στρωμένα. Στην πραγματικότητα γελαστήκανε. Πολλοί από αυτούς και οι οικογένειές τους πονέσανε πολύ και καταστράφηκαν. Άλλοι βέβαια προοδεύσανε, μπήκανε στην εργασία, μελετήσανε και έδειξαν την εξυπνάδα και την ζωντάνια του Αλβανού. Έτσι συνέβηκε στα δύο φιλικά γειτονικά κράτη, την Ελλάδα και την Ιταλία.

Διαδηλωτές γκρεμίζουν το άγαλμα του Ενβέρ Χότζα στο κέντρο των Τιράνων, στις 20 Φεβρουαρίου του 1991. AP/L.Lika-ATA

– Μπορείτε να μας πείτε γιατί τόσοι πολλοί Αλβανοί μπήκανε στις φυλακές στην κυβέρνηση του Ενβέρ Χότζα; Ήταν για πολικούς ή για κρατικούς λόγους;

– Πρώτον θέλω να κάνω μια εξήγηση. Οι αριθμοί που δίνονται για τους φυλακισμένους είναι πλασματικοί και δεκαπλάσιοι απ’ ότι ήταν στην αλήθεια. Δεν γινόταν καμία διάκριση μεταξύ των πολιτικών κρατουμένων και των κοινών κρατουμένων. Αυτοί οι αριθμοί ανήκουν σε μια περίοδο απλωμένη σε μισό αιώνα. Ενώ σήμερα σε 15 χρόνια της δημοκρατίας έχει πολλούς παραπάνω φυλακισμένους στις φυλακές και κακομεταχειρισμένοι που γράφει καθημερινά ο τύπος. Εμείς χρειάστηκε να φυλακίσουμε και ανθρώπους που συνεργαστήκανε με τους κατακτητές, έτσι έγινε και με πολλά άλλα κράτη στην Ευρώπη. Σχετικά με μέτρα που πάρθηκαν κατά των στελεχών του Εργατικού κόμματος, στο στρατό, στην οικονομία, στις τέχνες στα 10 τελευταία χρόνια της διακυβέρνησής μας, έχω τις απαντήσεις. Εγώ ήμουν πολύ κοντά στον Ενβέρ Χότζα. Είμαι μάρτυρας πόσο του είχαν συγκλονίσει την υγεία του αυτά τα γεγονότα και προπαντός τα γεγονότα στο στρατό. Δεν λέγω ότι αυτός ήταν έξω από κάθε ευθύνη γιατί ήταν πρώτος γραμματέας του κόμματος και γενικός κυβερνήτης του στρατού. Αλλά μονάχα όταν πέρασε την πρώτη κρίση της καρδιά του τον Οκτώβρη του 1973 πληροφορήθηκε για αυτά που συνέβησαν στον στρατό, στους υψηλόβαθμους στρατιωτικούς, διοικητές και μπήκε στο θέμα αυτό με όλες τις δυνάμεις του χωρίς να ανησυχήσει για την υγεία του για να καταλάβει το γιατί αυτής της κατάστασης και να βρει την αρχή του νήματος. Υπόθεση τόσο ξαφνική και ασυνήθιστη για τον στρατό μας. Απ’ όσα γνωρίζω εγώ τα ντοκουμέντα που υπάρχουν τον έκαναν να μη πιστέψει για ότι συνέβηκε. Πήρε απευθείας επαφές ξεχωριστά μαζί με υψηλούς στρατιωτικούς αντιπροσώπους και έκανε πολλές ερωτήσεις και εκτεταμένες συζητήσεις και όχι μονάχα μια φορά αλλά αρκετές φορές αλλά αυτοί δεν έδειξαν ειλικρίνεια και δείξανε την αντιπαλότητά τους. Στην αρχή προσπαθήσανε να κρύψουν ο ένας τον άλλο, γιατί ήταν συνωμότες και μετά περάσανε σε αμοιβαίες κατηγορίες εναντίον τους (αλληλοκατηγορούνταν).  Ο Ενβέρ Χότζα προσπάθησε να τους βοηθήσει να βγουν από τον βάλτο που είχαν πέσει, αλλά αυτοί δεν βοηθήσανε τον εαυτό τους γιατί η κατάστασή τους γίνονταν επικίνδυνη επειδή δεν έλεγαν ποιος του έβαλε σε αυτό το αδιέξοδο, κάποιος μέσα ή έξω από τη χώρα.

Με την αυτοκτονία του Μεχμέτ Σέχου ανακαλύφθηκε ότι ήταν παλιός πράκτορας σε ξένες μυστικές υπηρεσίες κι έτσι εξηγείτε εν μέρει ποιος ήταν υπεύθυνος γι’ αυτή την καταστροφή στην ηγεσία του στρατού. Είμαι πεπεισμένη ότι με το άνοιγμα των αρχείων στην Πρώην ΕΣΣΔ και την πρώην Γιουγκοσλαβία και σε μερικά μέρη δυτικά που ήδη και τώρα είχαν δώσει τα σήματα να φωτιστεί πλήρως η υπόθεση ότι δεν ήταν ο Ενβέρ Χότζα αυτός που δίκασε και σύντριψε τα υψηλόβαθμα στελέχη του στρατού. Με αυτούς είχε κάνει τον απελευθερωτικό πόλεμο και είχε ενδιαφερθεί από κοντά για να τους εξειδικεύσει για την υψηλή τέχνη του στρατού. Αλλά αυτοί ήταν ενωμένοι ο ένας με τον άλλον σε άρρωστη κοινωνία μέσα στη χώρα και μερικές δυνάμεις απ’ έξω που έχασαν την υπομονή τους από την μακροζωία του Ενβέρ Χότζα ήταν αυτοί που είχαν συμμετοχή για την κατάσταση στην ταραγμένη Αλβανία. Ετοίμαζαν το έδαφος για ριζοσπαστικές αλλαγές στην πολιτική, οικονομία και πολιτισμό. Έτσι όπως συνέβη το 1990 μετά από 5 χρόνια από τον θάνατο του Ενβέρ Χότζα. Δεν αρνούμαι ότι οι νόμοι μας ήταν πολύ αυστηροί με βάση του συντάγματος του κράτους που τα συμφέροντα της πλειοψηφίας που τα συμφέροντα της πλειοψηφίας να έρθουν πιο πάνω από τα ατομικά. Καταλαβαίνετε ότι τα άτομα αυτά που ήταν εναντίων των ισχυόντων νόμων οργανώνονταν για να καταλάβουν την λαϊκή εξουσία. Αυτοί δικάζονταν. Μίλησα στην αρχή πως απειλούνταν η σοσιαλιστική Αλβανία απ’ έξω. Βασιζόμενη και από τους αντίπαλους του καθεστώτος και μέσα από την Αλβανία. Που είχανε γίνει υπερβολές με σοβαρές ποινές προπαντός παραμόρφωση των κανόνων για την εξορία αυτό δεν μπορώ να το αρνηθώ και δεν μπορώ να μη νιώσω πόνο. Ακριβώς αυτά τα μαγειρέματα, τα περισσεύματα και τις στρεβλώσεις μερικών νόμων μας αποθάρρυναν τη σχέση του κόμματος με το λαό. Η μεσολάβηση ορισμένων ξένων συντελεστών έκανε το σοσιαλιστικό σύστημα να χάσει την εμπιστοσύνη του λαού και να αποσυρθεί και να αφήνει τη θέση του στις καπιταλιστικές σχέσεις στην κοινωνία.

Το νέο δημοκρατικό σύστημα ήρθε στη δύναμη και συνεχίζει να καταγγέλλει τα λάθη και τις παραβάσεις στο σοσιαλιστικό σύστημά μας, πάτησε με αυστηρότητα τις ατομικές ελευθερίες, σταματήσανε από την εργασία όλους τους κομμουνιστές, όλες τους αξιωματικούς του στρατού μας, καθηγητές των σχολείων μας, πανεπιστημίων και ινστιτούτων μας, μέσα σε ένα δίχτυο διαλογής αυτοί που δεν ήθελαν να αλλάξουν τις ιδέες τους βρεθήκανε στο δρόμο. Οι βετεράνοι του πολέμου κακομεταχειρίστηκαν σωματικά, σπάσανε των μνημεία των πεσόντων, λεηλατήσανε το μνήμα του Ενβέρ Χότζα με σκοπό να τον βγάλουν από το μνήμα, ενώ τους κυριότερους ηγέτες του κόμματος και αυτοί που άνοιξαν τον δρόμο του πλουραλισμού φυλακίστηκαν. Δεν φυλακίστηκαν ως πολιτικοί υπεύθυνοι αλλά με ψεύτικες κατηγορίες. Για κατάχρηση του καθήκοντος και οικονομική σπατάλη. Μια από αυτές τις φυλακισμένες με τέτοιες κατηγορίες ήμουν κι εγώ. Μια γυναίκα 75 ετών. Μονάχα για το γεγονός ότι ήμουν σύζυγος του Ενβέρ Χότζα. Το δικαστήριο το δικό μου ήταν ανοιχτό και σε απευθείας μετάδοση από την τηλεόραση, για να ταπεινωθεί η οικογένεια του Ενβέρ Χότζα. Στ’ αλήθεια ήταν μια αποτυχία το εγχείρημα αυτό. Ο πρόεδρος Σαλί Μπερίσα ζήτησε απευθείας ανοιχτά τη φυλάκισή μου. Το δικαστήριο δεν βρήκε καμία οικονομική κατάχρηση μονάχα τους καφέδες που ήταν πληρωμένοι από το κράτος που έδωσε η οικογένεια μου σε όλους τους επισκέπτες που έρχονταν για παρηγοριά για τον θάνατοι του Ενβέρ Χότζα. Αυτό είναι ένα έθιμο που κάθε αλβανική οικογένεια σέβεται.

Μ’ όλα ταύτα η διαταγή εδόθη κι εγώ καταδικάστηκα για 11 χρόνια φυλάκισης. Και το δικαστήριο με δίκασε για 11 χρόνια χωρίς να αποκαλυφθεί κάτι. Εγώ έκανα 5 χρόνια γεμάτα φυλακή αλλά το δικαστήριο το δικό μου από τα ΜΜΕ το ονόμασαν το «δικαστήριο των καφέδων». Το δικαστήριο ήταν στημένο και άδικο. Από τα αρνητικά φαινόμενα που γεννήθηκαν την περίοδο της μετάβασης μαύρισαν την εικόνα της Αλβανίας και των Αλβανών. Ανεξαρτήτως από τα πλήθη που κατεδάφισαν το άγαλμα του Ενβέρ Χότζα ήταν ένα μικρό κομμάτι του λαού που ζητωκραύγαζε, ήταν πλήθη που έκαναν βιαστικές κινήσεις έξαλλες από ορισμένες καταστάσεις χωρίς δισταγμό. Αφού σπάσανε και το άγαλμα των αναγεννησιακών Αλβανών. Η ζωή τώρα τους έκανε να συνειδητοποιήσουν τι είχαν κερδίσει πραγματικά και τι είχαν χάσει. Ο άνθρωπος είναι προϊόν της κοινωνίας που ζει. Είναι πάλι αυτός ο λαός που γέμιζε τις πλατείες όταν μιλούσε ο Ενβέρης αλλά ο ίδιος είναι και στις σημερινές συγκεντρώσεις των σημερινών ηγετών. Το εκκρεμές της ανθρώπινης λογικής και η συναισθηματική κατάσταση κουνιέται δεξιά και αριστερά αλλά σε ένα χρόνο θα σταματήσει στην ευθεία. Γιατί έτσι είναι οι νόμοι της φυσικής και της κοινωνίας. Έχω εμπιστοσύνη στους Αλβανούς, όπου και να ζουν, εδώ στην Αλβανία ή μετανάστες ή ακόμα και στα εδάφη εκτός σημερινών συνόρων της Αλβανίας (Κόσοβο κλπ). Αυτό θα το δείξει μονάχα ο Αλβανός με την ποιότητα που του γνωρίζει η ιστορία. Έχω εμπιστοσύνη ανάμεσα στους Αλβανούς όπου και να είναι.  και εδώ στη ταραγμένη σημερινή Αλβανία δεν λείπουν τα εξέχοντα πολιτισμένα άτομα, πατριώτες, ιδεαλιστές όταν αυτοί θα βρούνε το κουράγιο τους να μπούνε στην πολιτική αλλά συνδεδεμένοι στενά με το λαό γνωρίζοντας τα προβλήματά τους, η Αλβανία μπορεί να έχει ένα κράτος αξιοπρεπές δίπλα στα υπόλοιπα ανεπτυγμένα δημοκρατικά κράτη της Ευρώπης. Και οι Αλβανοί θα έχουν μια ζωή που τους αξίζει».