Του Δημητρίου Ψωμιάδη, Πολιτικού Επιστήμονα
e-mail: [email protected]
Η προάσπιση του «δικού μας τρόπου ζωής» έχει καταστεί το επίδικο επίκεντρο του πολιτικού προβλήματος σε πολλά χώρες ανά τον κόσμο, ανεξαρτήτως ανεπτυγμένου και αναπτυσσόμενου κόσμου, θυμίζοντας παλαιότερες και σκοτεινές εποχές. Μόνο που η παθογενής αυτή αντίδραση στα φαινόμενα αποσύνθεσης, όπως η φτώχια, δεν αντιμετωπίζεται με ‘’εξορκισμούς’’ παρά μόνο με γενναία και αποτελεσματική καταπολέμηση των αιτίων που την γεννούν.
Το σιωπηρό συμβόλαιο που επικράτησε κατά τον Ψυχρό Πόλεμο μεταξύ των εργοδοτών και εργαζομένων και λόγω του φοβήτρου της ΕΣΣΔ, επέτρεπε την ύπαρξη μια ισορροπίας στο εσωτερικό των χωρών της Δύσης, συνθήκη που διασφάλιζε την ηρεμία, την νομιμοποίηση και την βέλτιστη λειτουργία του μεταπολεμικού μοντέλου εκπροσώπησης. Πρόκειται περί της «Χρυσής Εποχής» του καπιταλισμού κατά τον 20ο αιώνα.
Οι κοσμογονικές αλλαγές που επέφερε το τέλος του διπολισμού εισήγαγαν την ανθρωπότητα σε μια πρωτόγνωρη εποχή. Αφ’ ενός η επικράτηση μιας δύναμης που συγκέντρωνε συντριπτική ισχύ ήταν πρωτόφαντη για την Ιστορία και αφ’ ετέρου η απουσία των σταθεροποιητικών στεγανών του διπολισμού, επανέφερε ως γνώρισμα της διακρατικής συμπεριφοράς τον ανηλεή διαγκωνισμό αντιτιθέμενων συμφερόντων άνευ ορισμένων ανασταλτικών οροθεσίων.
Η μεταφορά της παραγωγής από την Δύση στην Ανατολή αναδιέταξε άρδην σταθερές δεκαετιών και ανάγκασε πολλές χώρες της Δύσης να αναθεωρήσουν πρακτικές και συνήθειες. Το κεντρικότερο και πιο δυσεπίλυτο ήταν το πρόβλημα της διατήρησης του βιοτικού επιπέδου σε υψηλά επίπεδα σε συνθήκες μειούμενης παραγωγικότητας και από-επένδυσης. Η οικονομική κρίση του 2008 ήρθε να επιτείνει ένα ήδη βεβαρημένο σκηνικό.
Πως συσχετίζονται όλα τα ανωτέρω με τις αλλαγές που επήλθαν σε γεωπολιτικό επίπεδο τα τελευταία χρόνια; Πρώτα πρώτα πρέπει να δηλώσουμε για να κατανοηθεί και η όλη συλλογιστική του κειμένου, πως ο οικονομικός παράγοντας εν γένει είναι η καθοριστική σταθερά για την κατανόηση των γεωστρατηγικών επιλογών δράσης ή και αδράνειας των κρατικών δρώντων. Παραδείγματος χάριν τι αξία μπορεί να έχει η γεωγραφική ενότητα των Στενών της Μάλακα αν δεν συνυπολογιστεί ο πολλών τρις διακινούμενος όγκος εμπορίου; Ουδεμία αν δεν υπήρχαν τα εμπορεύματα και η ζωτικότητά τους για την Κίνα και τις χώρες της περιοχής. Εξαιρείται ο Χώρος ως αυθύπαρκτης αξίας δεδομένο για το πεδίο του Πολέμου.
Οι ανθρώπινες δραστηριότητες πρέπει να κατανοούνται ως όλον. Οι επιμέρους εκδηλώσεις της και κατηγοριοποιήσεις έχουν αναλυτικούς και κατανοητικούς σκοπούς. Κυρίως όμως μέσα σ’ αυτό το όλο, η ζεύξη πολιτικής και οικονομίας είναι δεδομένη και άξονας κατανόησης της ανθρώπινης δράσης. Η ασύδοτη και ανομιμοποίητη λειτουργία του τραπεζικού συστήματος και των αγορών σε συνδυασμό με την ανθρώπινη ματαιοδοξία, λίγο έλειψε να βυθίσει τον κόσμο στο χάος. Η επέμβαση των κρατών ήταν αναπόφευκτη πράξη απόδειξης της ενότητας πολιτικής και οικονομίας.
Προϊόντος του χρόνου το χάσμα εντός των χωρών της Δύσης μεταξύ πλουσίων και της φτωχοποιούμενης μεσαίας τάξης μεγάλωνε επικίνδυνα. Η εξάπλωση του λαϊκισμού εδράστηκε ακριβώς πάνω σ’ αυτήν την δυσαρέσκεια. Ένα μείγμα προστατευτικών οικονομικών τάσεων, εσωστρέφειας και οξείας επιστροφής του εθνικισμού, εκ πρώτης όψεως στόχο έχει την υπεράσπιση του «εμείς» έναντι των «άλλων», αλλά η βαθύτερη στόχευσή του είναι οικονομική.
Μέσα σ’ αυτήν την δυστοπία, η οποία σκεπάζει πλέον τις μεγάλες χώρες της Δύσης, ανεδείχθη ως 45ος Πρόεδρος των ΗΠΑ ο Ντόναλντ Τραμπ. Το κεντρικό του σύνθημα ήταν «η Αμερική μεγάλη ξανά». Οι συνδηλώσεις του ήταν ξεκάθαρες.
Ο αμερικανικός απομονωτισμός επικράτησε επί του οικουμενισμού ως πυξίδα της εξωτερικής πολιτικής. Αν φυσικά καταστεί θεσμική επιλογή των ΗΠΑ θα έχει αντανακλάσεις στον υπόλοιπο κόσμο, εξ’ αιτίας του γεγονότος ό,τι θα είναι η πρώτη φορά μετά από τον Α΄ ΠΠ που η ισχυρότερη χώρα στον κόσμο δεν θα υποστηρίζει το διεθνές σύστημα στο βαθμό που ήταν αυτοδεσμευμένη να το κάνει. Το σύστημα του Bretton Woods όπως δομήθηκε μεταπολεμικά ωφέλησε την σταθερότητα του πλανήτη και το εσωτερικό των ΗΠΑ, πράγμα που τίθεται σε αμφισβήτηση τα τελευταία χρόνια.
Η απόσταση που χωρίζει πλέον την πλούσια ελίτ από την φτωχοποιούμενη μεσαία τάξη παράγει ανισορροπίες, κρίση νομιμοποίησης και εν τέλει αποσταθεροποίηση των πολιτικών συστημάτων στο εσωτερικό των χωρών. Το δημιουργηθέν κενό σπεύδουν να καλύψουν λαϊκιστικά κινήματα εκμεταλλευόμενα υπαρξιακές ανησυχίες των πολιτών. Επίσης, η διάψευση των προσδοκιών αποτελεί βραδυφλεγή βόμβα στα θεμέλια κάθε συστήματος.
Ο κ. Τραμπ υποστήριξε πως «οι πολιτικοί ευημερούσαν αλλά οι δουλειές έφυγαν και τα εργοστάσια έκλεισαν» συνεχίζοντας πως «το κατεστημένο προστάτευε τον εαυτό του αλλά όχι τους πολίτες της χώρας μας», διαχωρίζοντας έτσι οριζόντια το «εγώ/εμείς» από το «αυτοί» και λέγοντας πως η ευημερία θα διαχυθεί πάλι και προς τους πολίτες. Είπε επίσης πως «αυτό που μετρά αληθινά δεν είναι ποιο κόμμα ελέγχει την κυβέρνηση, αλλά εάν η κυβέρνησή μας ελέγχεται από τον λαό». Επιχειρεί επομένως ο Τραμπ να δημιουργήσει μια κλειστή κοινωνία, όπως ορίζεται από τον Πόπερ; Ο χρόνος θα μας αποκαλύψει. Άλλωστε κατά τον Ηράκλειτο «αἰὼν παῖς ἐστι παίζων, πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη. Θα πρέπει όμως να παραδεχτούμε πως η στρεβλή εφαρμογή του μοντέλου της παγκοσμιοποίησης, ώθησε στην κατακρήμνιση την μεσαία τάξη, αμφισβητώντας την αποτελεσματικότητα της δημοκρατικής διακυβέρνησης.
Αν όλα αυτά συνέβαιναν σε μια μικρής ισχύος χώρα ίσως να μιλούσαμε για τα πρώτα του στάδια ως αποτυχημένου κράτους, πράγμα που θα είχε μικρή επίπτωση στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Αλλά εδώ μιλάμε για την 1η οικονομία του πλανήτη. Στην περίπτωση της Αμερικής έχουμε να κάνουμε και με ένα κράτος με καταλυτική διεθνή παρουσία και βαρύνοντα λόγο σε κρίσιμα ζητήματα και εξελίξεις στον κόσμο.
Ο νέος πρόεδρος επίσης τόνισε στην ομιλία του πως «θα ενισχύσουμε τις παλιές συμμαχίες και θα δημιουργήσουμε νέες», επίσης «θα αναζητήσουμε την φιλία και την καλή θέληση με τα έθνη του κόσμου, αλλά θα το κάνουμε κατανοώντας ότι είναι δικαίωμα όλων των εθνών να θέτουν πρώτα το συμφέρον τους» διευκρινίζοντας πως «δεν επιδιώκουμε να επιβάλουμε τον τρόπο ζωής μας πάνω σε κανέναν, αλλά μάλλον να τον αφήσουμε να λάμπει σαν ένα παράδειγμα για όλους που θα ακολουθήσουν». Καταλήγοντας υπερθεμάτισε πως «η προστασία θα οδηγήσει σε μεγαλύτερη ευημερία και δύναμη».
Όσον αφορά την διεθνή συμπεριφορά της υπερδύναμης αντιλαμβανόμαστε πως ο ιδεαλιστικός στόχος της υιοθέτησης του αμερικανικού μοντέλου διακυβέρνησης από τα υπόλοιπα κράτη αφήνεται στην διακριτική ευχέρεια εκάστου. Η εξέλιξη αποσυσχετίζει την εξωτερική πολιτική από την επικράτηση της δημοκρατίας, λέξη που άλλωστε έλειπε από την ομιλία του.
Η πιο σημαντική αποστροφή του ήταν αυτή που υπόρρητα αναγνώριζε την πρωτοκαθεδρία των επιμέρους εθνικών συμφερόντων ως κανονιστικής γραμμής της εξωτερικής πολιτικής. Ο οικουμενισμός αρχών και αξιών θα δώσει την θέση του στα επιμέρους συμφέροντα. Ίσως είναι ένας ρεαλιστικός συμβιβασμός η αναγνώριση και ο σεβασμός σφαιρών επιρροής με στόχο την αντιμετώπιση άλλων πιο επειγόντων μετώπων της εθνικής ασφάλειας. Μπαίνουμε στον πειρασμό να αναγνωρίσουμε την Ρωσία ως πιθανό πρώτο υποψήφιο γι αυτήν την αρχή. Εξάλλου η Ρωσία δεν απορροφά ζωτικές αμερικανικές επενδύσεις και δεν συνιστά υπολογίσιμο οικονομικό ανταγωνιστή.
Ο Τραμπ θέτει μετ’ επιτάσεως ένα θεμελιώδες ερώτημα για τον 21ο αιώνα. Ποιον τελικά εξυπηρετεί η γεωστρατηγική; Την πλειοψηφία του διαβιούντος πληθυσμού εντός μιας κρατικής οντότητας ή μια μειοψηφούσα ελίτ. Εδώ θα αναπτύξουμε το σκεπτικό Τραμπ και μόνο.
Ο μανιχαϊστικός διαχωρισμός του είναι ο εξής: απ’ την μια ό,τι υπήρξε νοούμενο ως εθνικό συμφέρον, ήταν η προαγωγή της παγκοσμιοποίησης, η οποία λειτουργούσα μέσω πανίσχυρων πολυεθνικών, εξυπηρετεί μια μικρή ελίτ στην Ουάσιγκτον, η οποία όμως ισχυρίζεται πως το σύστημα αυτό λειτουργεί υπέρ του εθνικού συμφέροντος, αποσιωπώντας την μη διάχυση των οφελών του στην κοινωνία. Το αποτέλεσμα είναι ένα διευρυνόμενο ψυχολογικό ρήγμα μεταξύ των δύο κόσμων.
Απ’ την άλλη, ο προτεινόμενος δρόμος είναι αυτός του προστατευτισμού και της πρωτοκαθεδρίας της αμερικανικής παραγωγής, διότι έτσι θα στηριχτούν οι εγχώριες θέσεις εργασίας και θα ευημερήσει ξανά η κοινωνία. Επομένως, το εθνικό συμφέρον ταυτίζεται με τον Λαό και την οικονομική του επιβίωση. Ενέχει όμως μια αναμφισβήτητη αλήθεια, αυτήν της βιωματικής αντίληψης των πραγμάτων. Πως άλλωστε να πείσεις εκατομμύρια ότι αυτό που ζουν είναι ψευδές. Προφανώς βέβαια αυτή η εναλλακτική ενέχει κινδύνους εμπορικού πολέμου με απρόβλεπτες συνέπειες για την ειρήνη και σταθερότητα του κόσμου. Το σίγουρο είναι πως ο κόσμος μας θα αναμορφωθεί.
Προς επίρρωσιν των λεγομένων του, ο Λευκός Οίκος ανακοίνωσε ότι οι ΗΠΑ θα αποσυρθούν από την TTP και θα αναδιαπραγματευθεί την συμφωνία NAFTA.
Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πως έχοντας εισέλθει σε μια νέα εποχή για την διεθνή σκηνή θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπ’ όψιν αυτές οι κινήσεις αλλά και λεχθέντα υπό του νέου προέδρου. Ήταν λίγο αντιφατικό το ότι ο πρόεδρος της Κίνας στο Νταβός έπλεκε το εγκώμιο της παγκοσμιοποίησης, ενώ η Αμερική οδεύει προς την αντίθετη κατεύθυνση, αλλά είναι απολύτως κατανοητό αν δούμε απ’ την μια τα συσσωρευτικά οφέλη που αποκομίζει η Κίνα από το υπάρχον οικονομικό σύστημα και απ’ την άλλη τον προϋπολογισμό των ΗΠΑ και τα ελλείμματα που παρουσιάζει. Όπως και να χει, η εγγύτερη προς την αλήθεια γνώμη είναι πως τα φαινόμενα αυτά δεν είναι νέα αλλά είναι μια mutatis mundatis επαναφορά γεγονότων που έχουν προηγηθεί. Κάθε φορά όμως το αποτέλεσμα είναι ανοικτό στην ανθρώπινη κοινωνία, με τραγικές τις περισσότερες φορές καταλήξεις. Και γράφοντας αυτό δεν εννοούμε εξ’ ολοκλήρου την νέα αμερικανική διοίκηση αλλά και τον τρόπο χειρισμού της από τους αντιπάλους της. Η ανθρώπινη φύση είναι μία.
