Αν δούμε ιστορικά την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, καθώς και την ελευθερία διδασκαλίας, μάθησης και έρευνας στα πανεπιστήμια διαπιστώνουμε ότι οι ελευθερίες αυτές ορίζονται και προσλαμβάνονται με τα κυρίαρχα κριτήρια κάθε κοινωνίας και εποχής. Σήμερα θεωρείται δεδομένο ότι οι βασικές αυτές ελευθερίες των πανεπιστημίων είναι εγγυημένες και ουσιαστικές μόνο σε συνθήκες δημοκρατίας, στη βάση του πλουραλισμού των ιδεών και, αντίστοιχα: του ανταγωνισμού των πολιτικών κομμάτων στο πλαίσιο του κοινοβουλευτισμού.
Το γνωστό σε εμάς «πανεπιστημιακό άσυλο» συνδέεται, συνήθως, με τις «ελευθερίες» που, με τη μορφή ειδικών προνομίων, δόθηκαν από την κοσμική και την εκκλησιαστική εξουσία στα πρώτα μεσαιωνικά πανεπιστήμια. Ομως, στις «ελευθερίες» αυτές δεν είχε καθόλου περίοπτη θέση η ελευθερία διδασκαλίας, μάθησης και έρευνας – χωρίς λογοκρισία. Στις προνομιακές «ελευθερίες» των μεσαιωνικών πανεπιστημίων ανήκε, κυρίως, η απαλλαγή από ορισμένα οικονομικά-φορολογικά και άλλα βάρη, τα οποία έπεφταν στους ώμους των άλλων κοινωνικών ομάδων και, παράλληλα, κάποια «ελευθερία» διαχείρισης των πανεπιστημιακών υποθέσεων από τους καθηγητές και τους φοιτητές – σε συνεργασία με τις τοπικές και τις οικουμενικές αρχές (Πάπα, Βασιλιά). Οταν άρχισαν να δημιουργούνται τα πανεπιστήμια από «ελεύθερα» σωματεία καθηγητών και σπουδαστών ή από συντεχνίες καθηγητών, ιδιαίτερα σε ορισμένες πόλεις της Ιταλίας και της Γαλλίας, δεν ίσχυαν οι σημερινές θεσμικές ελευθερίες και τα αστικά δικαιώματα. Πέρα από τον ανταγωνισμό της ανερχόμενης κοσμικής εξουσίας έναντι της εκκλησιαστικής, είχε αρχίσει να αναπτύσσεται η οικονομία της ελεύθερης αγοράς. Με την ανάπτυξη της οικονομικής παραγωγής δημιουργούνται νέα πρότυπα πόλεων, οι οποίες εξελίσσονται σε εμπορικά και βιοτεχνικά-εργασιακά κέντρα.
Με τις νέες ανάγκες και τα πρωτόγνωρα κοινωνικά πρότυπα που δημιουργήθηκαν στις νέες πόλεις, άρχισαν επίσης να αναπτύσσονται και να γίνονται, μαζικά, τα πανεπιστήμια. Σε ένα καθεστώς όπου η «ελευθερία» άσκησης μιας βιοποριστικής τέχνης προσφερόταν μόνο στη μορφή αποκλειστικών προνομίων που παραχωρούνταν σε ορισμένα μόνο σωματεία και συντεχνίες, οι καθηγητές και οι σπουδαστές άρχισαν επίσης να αποκτούν τα «σωματειακά δικαιώματα» «ελεύθερης» διδασκαλίας και μάθησης υπό τη μορφή «ειδικών προνομίων». Βέβαια, τα προνόμια αυτά δεν αποτελούσαν σταθερές εγγυήσεις εναντίον της λογοκρισίας. Για παράδειγμα, στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού είχε απαγορευθεί από το 1210 η διδασκαλία της «Φυσικής» και της «Μεταφυσικής» του Αριστοτέλη, με αναβίωση της απαγόρευσης το 1215 και το 1228 από τον Πάπα.
Τα συγκριτικά ιστορικά στοιχεία που παρουσιάστηκαν είναι ίσως αρκετά για να δούμε ότι: το σημερινό πανεπιστήμιο, όσο πιο αποκομμένο είναι από την κοινωνία και το συντεταγμένο κράτος δικαίου τόσο περισσότερο είναι ευάλωτο και γίνεται κέντρο διαφόρων παρανομιών, αλλά και ιδεολογικά περιχαρακωμένων και στρατευμένων ομάδων, που έχουν ως βασική αρχή το αντιεπιστημονικό «πίστευε και μη ερεύνα». Στη μορφή αυτή, το πανεπιστημιακό άσυλο είναι ένα «πουκάμισο αδειανό», ένα ξεπερασμένο φετίχ που από μόνο του, όχι μόνο δεν δημιουργεί ακαδημαϊκές ελευθερίες, αλλά αντίθετα: τις δυσχεραίνει και τις καταπνίγει, σε συνθήκες δημοκρατίας και πλουραλισμού των ιδεών.
Εύστοχα διαπιστώνει, σχετικά, ο Γιάννης Πυργιωτάκης («Καθημερινή», 27.07.2019) ότι το 1974, αμέσως μετά τη δικτατορία και υπό τη νωπή ακόμη σκιά της αστυνομοκρατίας και της λογοκρισίας, μια μορφή ήπιου πανεπιστημιακού ασύλου, όπου δεν θα είχαν δικαίωμα εισόδου οι αστυνομικοί χωρίς ανάλογο αίτημα των πανεπιστημιακών αρχών, ήταν αναγκαία. Ομως τα συγκεκριμένα μέτρα ασύλου ήσαν από το 1982 και εξής περιττά και δεν δικαιολογούνταν, όπως το 1974. Παρ’ όλα αυτά το 1982 διαμορφώθηκε μια μορφή ασύλου, παρόμοια με αυτή που είχε προταθεί από ειδική επιτροπή το 1974, χωρίς όμως να έχει εφαρμοστεί. Μάλιστα, το 1982 είχαν ήδη αρχίσει κρούσματα βίας στα πανεπιστήμια από οργανωμένες πολιτικές σέκτες που ήσαν εχθρικές στην ελεύθερη διακίνηση των ιδεών και ήθελαν να επιβάλουν τη δική τους, ιδεολογικά στρατευμένη λογοκρισία. Από τη σκοπιά αυτή, η ελευθερία και ο πλουραλισμός των ιδεών στην ελληνική κοινωνία δεν είχαν την ανάλογη αντανάκλαση στον χώρο του πανεπιστημίου, εξαιτίας και των διατάξεων που νομοθετήθηκαν «για την προστασία του ασύλου»: «αφού αυτές αντιστρέφουν την πραγματικότητα και θέτουν το άσυλο εκτός ασύλου. Αυτές παρεμποδίζουν την συντεταγμένη πολιτεία να εισέλθει στον χώρο του πανεπιστημίου…».
Τελικά, δεν υπάρχει άλλη λύση από την απελευθέρωση του ελληνικού πανεπιστημίου από το μεσαιωνικό κατάλοιπο του ασύλου. Αφού, όπως διαπιστώνουν και αναλυτές που βλέπουν τα πράγματα εκτός του πανεπιστημίου, άρα πιο αντικειμενικά: οι εκάστοτε πρυτανικές αρχές, που εκ των πραγμάτων απευθύνονται σε διαφορετικά ακροατήρια – όπως π.χ. στην κυβέρνηση, στην κοινή γνώμη, στους φοιτητές, στα κομματικά και ιδεολογικά ακροατήρια κ.λπ.– αναγκάζονται συχνά να μπλοκάρουν ή να μετακυλίουν τις αποφάσεις, χρησιμοποιώντας «μια διπλωματική γλώσσα, που υποκρύπτει την μετάθεση ευθυνών και αποτελεί τροχοπέδη για την επίλυση των χρόνιων προβλημάτων των ΑΕΙ» (Απόστολος Λακασάς, «Καθημερινή», 27/7/2019).
* Ο κ. Στέλιος Χιωτάκης είναι ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης.
“Καθημερινή”
