της Ρόδης Καγγελάρη*
Εικόνα:“Μινώταυρος εντός”, έργο της Εικαστικού-Φωτογράφου Ναταλίας Σταμοπούλου, 2000, (στο εξώφυλλο του βιβλίου Ο τοξικομανής και ο Νόμος.)
Η εμπλοκή των τοξικομανών με το σύστημα απονομής δικαιοσύνης είναι τόσο παλιά όσο και
η ιστορία της τοξικομανίας. Οι εξαρτημένοι κρατούμενοι υπερεκπροσωπούν το σύνολο των
έγκλειστων στις ελληνικές φυλακές, κατηγορούμενοι συχνά για αδικήματα που δεν
σχετίζονται άμεσα με τον νόμο περί ναρκωτικών, αποδυναμώνοντας τα επίσημα στοιχεία. Κι, ωστόσο, η κλινική πράξη στη θεραπεία απεξάρτησης μάς θέτει μπροστά σε ένα μεγάλο, διαχρονικό, παρότι φαινομενικά αυτονόητο, ερώτημα: ποια είναι η σχέση του τοξικομανή με το νόμο;
Πρόκειται απλώς για μια σχέση ποινική; Νομική; Εξαντλείται στη διαπίστωση ότι
πολλοί τοξικομανείς αναπτύσσουν παραβατική συμπεριφορά ως αποτέλεσμα και μέσο
εξασφάλισης της ουσίας; Ή μήπως πρόκειται για μια συνθήκη εξαιρετικά ιδιαίτερη, η φύση της οποίας χρειάζεται να αναζητηθεί μέσα στην οικογένεια του εκάστοτε τοξικομανή αλλά και στην ίδια την κοινωνία;
Η τοξικομανία είναι η αδυναμία σχέσης του ανθρώπου με τον Άλλον. Τον Άλλον από
τον οποίο δεν κατάφερε να διαφοροποιηθεί και παρέμεινε συναισθηματικά ένα μαζί του,
αποτέλεσμα της πολύ ιδιαίτερα διαταραγμένης σχέσης με τη μητέρα του καταρχήν αλλά και τον πατέρα του, ειδικότερα. Έναν πατέρα που, εξαιτίας των προσωπικών και διαπροσωπικών δυσκολιών του, δεν κατάφερε να εκπροσωπήσει μέσα στην οικογένειά του το συμβολικό Νόμο. Να διαμεσολαβήσει, δηλαδή, επαρκώς και συμβολικά τη σχέση του παιδιού με την παντοδύναμη μητέρα του. Πρόκειται για έναν πατέρα απών. Η συμβολική ή και φυσική απουσία του, περιέργως επιθυμητή από τη μητέρα, διασφάλισε τη συντήρηση της συναισθηματικής εξάρτησης του παιδιού από εκείνη, πέραν της βρεφικής και πρώιμης
παιδικής ηλικίας, στο πλαίσιο μιας ευάλωτης προσωπικότητας και μίας συγκεκριμένης
κοινωνίας.
Έτσι, ο αποχωρισμός του μελλοντικού τοξικομανή από την οικογένειά του κατέστη αδύνατος.
Απαραίτητος, ωστόσο, ο αποχαιρετισμός αυτός θα μοιάζει αργότερα να συμβαίνει
παραισθησιακά, υπό την επήρεια των ουσιών.
Μέσα από τα ναρκωτικά, θα αισθανθεί αρχικά παντοδύναμος, με πλήρη έλεγχο των ναρκωμένων κατά τα άλλα συναισθημάτων του, ικανός να αντιμετωπίσει ομότιμα τη μητέρα και, έως αποδείξεως του εναντίου, έτοιμος να σταθεί μόνος του στη ζωή. Η σχέση με τις ουσίες θα αντικαταστήσει προοδευτικά την αδιέξοδη σχέση με την οικογένεια, αποτελώντας ταυτόχρονα μια νέα συμβολική μήτρα (Καγγελάρη, 2021), μια νέα αιώνια μητέρα αλλά και μια νέα φυλακή.
Κι όμως, οι ουσίες θα είναι για τον τοξικομανή ένας ιδιότυπος Μεγάλος Άλλος, ο
Τρίτος που θα διαμεσολαβήσει αντί του πατέρα τη σχέση με τη μητέρα και την οικογένεια συνολικά.
Σύμφωνα με μία εκδοχή του μύθου του Μινώταυρου, και ο Θησέας είχε αμφίβολη
καταγωγή. Πατέρας του φέρεται να ήταν ο Ποσειδώνας αλλά και ο Αθηναίος βασιλιάς Αιγέας.
Ένας θεός και ένας θνητός, κατ’ αντιστοιχία με την παντοδύναμη, θεϊκή μεταφορικά φύση
της ουσίας και τον πραγματικό πατέρα του τοξικομανή, τον οποίο ο ίδιος αλλά και ο Θησέας
περιγέλασαν.
Ο τοξικομανής υποφέρει από βαθιά ψυχικά τραύματα, αποτέλεσμα σοβαρής
συναισθηματικής ή και σωματικής κακοποίησης, σεξουαλικής παραβίασης, βίας κάθε
μορφής, αδύνατου πένθους, απώλειας, εγκατάλειψης, έκθεσης, ατίμωσης και οικογενειακών
μυστικών. Αλλά και μιας ιδιότυπα διεστραμμένης σύγχυσης ρόλων, γενεών, κανόνων,
στόχων ζωής. Φέρει μέσα του τεράστιο ψυχικό πόνο, φόβο, ντροπή, άγχος και, βασικά,
ενοχή.
Ο ψυχισμός του θα εξελιχθεί σταδιακά σε έναν εσωτερικό Μινώταυρο, που θα είναι
ταυτόχρονα και λαβύρινθος. Έναν Μινώταυρο που τρέφεται με την ψυχική ζωή του ατόμου,
απειλώντας να το καταβροχθίσει ολόκληρο, αφήνοντάς του μόνο το σώμα του κι αυτό λειψό, ως μέσο εκτόνωσης, διαφυγής, οχύρωσης, μέσα σε έναν λαβύρινθο όπου κυριαρχεί η φρίκη και η αγωνία της ψυχικής επιβίωσης.
Κι όμως, δεν πρόκειται ούτε για τον πρώτο Μινώταυρο ούτε και για τον πρώτο λαβύρινθο στη ζωή του. Πρόκειται για έναν καθρέφτη της σχέσης με τη μητέρα και της εσωτερίκευσης αυτής της ανελέητης και παντοδύναμης φιγούρας, που τώρα σε ρόλο εσωτερικής φωνής καταδιώκει το άτομο ακρωτηριάζοντάς το, ενώ αυτό πασχίζει να διαφύγει τον πλήρη αφανισμό και, βέβαια, τον ευνουχισμό.
Όχι πολύ αργότερα, η σχέση με την τρυφερή μητέρα-ουσία θα μετατραπεί για
κάποιους ανθρώπους σε τοξικομανία, έναν ακόμη αιμοσταγή διώκτη. Παρά τον βασανισμό
του ατόμου, η ουσία θα αποτελέσει ανάχωμα στην καταβρόχθισή του από τον εσωτερικό του
Μινώταυρο.
Ως άλλος Θησέας στην αρχή, το ναρκωτικό θα τάξει στον μελλοντικό τοξικομανή
έλεγχο, κυριότητα, ανακούφιση, ελευθερία και απελευθέρωση από τα ισόβια δεσμά
φυλάκισης στην ασφυκτική δυναμική της οικογένειάς του, στο βωμό της οποίας θυσιάζεται
ο ίδιος. Και είναι η ίδια ουσία που, εν είδει νέου Μινωταύρου, που θα τον παρασύρει σταδιακά σε ένα νέο αδιέξοδο με πολλή ακριβή διαφυγή, το λαβύρινθο της εξάρτησης.
Στην πορεία της ζωής τους, κατά την ιλιγγιώδη αναζήτηση ψυχικής ανακούφισης και
αναίρεσης του τραύματος, κάποιοι τοξικομανείς θα βρουν ανάπαυλα στη φυλακή.
Σε ένα πραγματικό κατάστημα κράτησης, στο οποίο το άτομο θα φτάσει δια μέσου της
παραβατικότητας, στο πλαίσιο ενός ιδιότυπου κυνηγιού-αναζήτησης του Νόμου, δηλαδή του
Πατέρα. Έτσι, προς έκπληξή του, θα επισημοποιήσει ταυτόχρονα την είσοδό του στον
λαβύρινθο του συστήματος δικαιοσύνης.
Σε μια συνήθως πραγματική ανθρώπινη ζούγκλα, όπου θα παραφυλάει ακόμη και για τη ζωή του, ο τοξικομανής θα γίνει ειδήμων στους νόμους που τον αφορούν κι, ωστόσο, ακόμη όχι στον συμβολικό.
Χαμένος στο σταματημένο χρόνο της κράτησης, θα ακολουθήσει στα τυφλά τις συμβουλές των δικηγόρων που ενίοτε θα είναι αντίθετες προς το συμφέρον του, θα αναζητήσει απελπισμένα μια ψυχιατρική πραγματογνωμοσύνη που να πιστοποιεί τη μοναδική ταυτότητά του ως γνήσιο τοξικομανή, θα παλέψει να αντισταθεί στην εξουσία του συστήματος και να διαφύγει της αιωνιότητάς του.
Επιρρεπής στη θέα της ουσίας που θα τον ταξιδέψει μαγικά μακριά από αυτό το σύμπαν, όπως πολύ εύστοχα το αντιλήφθηκε πρώην θεραπευόμενος του Προγράμματος, θα
περιπλανηθεί σ αυτή τη συμβολική μικρογραφία της ζωής και του κόσμου του, συχνά για
χρόνια.
Μέσα στη φυλακή, πιθανά να αναζητήσει τη βοήθεια ενός θεραπευτικού Προγράμματος απεξάρτησης, συνειδητοποιώντας από την αρχή, ή και όχι, την αδυναμία του
να αντιμετωπίσει μόνος του την τοξικομανία του. Η ίδια η θεραπεία απεξάρτησης, δηλαδή
το πλαίσιο λειτουργίας, η σχέση με τους θεραπευτές και την Ομάδα, ο Λόγος και η ερμηνεία
και, φυσικά, η Τέχνη, θα εκπροσωπήσουν επαρκώς το συμβολικό Νόμο, τον οποίο το άτομο
για πρώτη φορά θα συναντήσει ισότιμα, έχοντας δηλαδή την ικανότητα να τον αναγνωρίσει,
να τον αποδεχτεί και να τον εσωτερικεύσει.
Οι σαφείς κανόνες, οι αξίες, και οι στόχοι του θεραπευτικού πλαισίου θα εμπεριέξουν το άτομο και θα προστατεύσουν την αναδόμηση της προσωπικότητάς του.
Όπως λέει ο Φώτης Καγγελάρης, «ο θεραπευτής ταυτόχρονα καλείται να είναι η μητρική «αγκαλιά» και η αποκοπή από αυτήν» (2022: 63). Μαζί του, θα ξαναζήσει
τη σχέση με τη μητέρα. Οι ξεκάθαροι ρόλοι και τα όριά τους θα τού επιτρέψουν να αισθανθεί
ασφάλεια και εμπιστοσύνη ίσως για πρώτη φορά στη ζωή του, χωρίς όμως να συγχωνεύεται
και διατηρώντας τις δικές του ανάγκες, συναισθήματα, αποφάσεις. Η ομάδα των
συνθεραπευόμενών του θα έχει άποψη και αντίλογο, οριοθετώντας το άτομο με γνώμονα τις
κοινωνικές αξίες και την προσωπική του εξέλιξη. Ο Λόγος και η ερμηνεία θα αποκαταστήσουν το περιεχόμενο των λέξεων, νοηματοδοτώντας τις πράξεις και τις επιλογές του, σε μια πραγματική ιστορία:τη δική του.
Η τέχνη θα του επιτρέψει να ανασύρει και να εκφράσει όσα δεν μπορεί να πει αλλά και να ξεπεράσει τα όρια δημιουργικά.
Ο συμβολικός Νόμος και οι εκπρόσωποί του θα γίνουν ο μίτος του θεραπευόμενου
τοξικομανή προς τη διαμόρφωση μίας νέας προσωπικής και κοινωνικής ταυτότητας,
προϋπόθεση της ψυχικής και σωματικής ελευθερίας του. Και είναι τότε, που το άτομο θα
συνειδητοποιήσει την πραγματική πολυπλοκότητα και τραγικότητα του λαβυρίνθου στον
οποίο ζούσε, τον οποίο κουβαλούσε και μέσω του οποίου αυτο-καθοριζόταν ως τότε.
Αποκαλύπτοντας τα τραύματά του και την βαθιά αυτο-απαξίωσή του, αποχαιρετώντας του
νεκρούς του, ερμηνεύοντας την ύπαρξή του και τη σχέση του με την ουσία αλλά και
κατακτώντας την συναισθηματική διαφοροποίηση από την οικογένειά του, θα δαμάσει τον
Μινώταυρό του, που τώρα πια θα είναι μικρός, αδύναμος, καημένος.
Πλέον,το άτομο μπορεί λειτουργεί στο επίπεδο της πραγματικότητας με περιορισμούς και ματαιώσεις, να κάνει βαθιά σχέση με τον Άλλον διατηρώντας τον εαυτό και την προσωπικότητά του.
Μπορεί, ακόμη, να λειτουργεί εντός ορίων και να εκφράζεται με το λόγο, αφού το σώμα του αποτελεί τώρα το σπίτι για έναν ζωντανό ψυχισμό. Και, αντίθετα με το Θησέα, κατά την έξοδό του από το λαβύρινθο, ο πρώην, πια, τοξικομανής θα φέρει μέσα του τον πατέρα του ζωντανό και θα διασφαλίζει το ρόλο του με κάθε επιλογή του.
Γύρω από όλα αυτά, υπάρχει ο μεγάλος Μινώταυρος, στο μεγάλο λαβύρινθο.
Σύμφωνα με το μεγάλο Γάλλο ψυχίατρο Olievenstein (1982), η τοξικομανία είναι το
αποτέλεσμα της συνάντησης μια ευάλωτης προσωπικότητας με την ουσία, σε μία
συγκεκριμένη κοινωνικο-πολιτισμική στιγμή. Η τοξικομανία δεν αφορά μόνο τον τοξικομανή αλλά ολόκληρη την οικογένειά του, που όμως γεννήθηκαν και εκτέθηκαν μαζί σε μία συγκεκριμένη κοινωνία που στιγματίζει, αποκλείει, επιτίθεται και οδηγεί, τελικά, στο περιθώριο όσους δεν έχουν τα μέσα ή την αντοχή να την ακολουθήσουν.
Η τοξικομανία, λοιπόν, αν και ύστατη μορφή αλλοτρίωσης, όπως την περιγράφει η Κατερίνα Μάτσα (2010), φέρει, ωστόσο, μέσα της ένα μήνυμα βαθιά κοινωνικό: την πιστοποίηση της παρακμής των κοινωνικών αξιών, ιδανικών και θεσμών και την αντικατάστασή τους από νεο-ανάγκες, ψευδο-αξίες και έναν παντοδύναμο ατομικισμό. Ολοκληρώνοντας τη θεραπεία, ο πρώην τοξικομανής θα επανενταχτεί στην ίδια αυτή κοινωνία που συνέβαλε στη γέννηση της
εξάρτησής του. Με τη διαφορά ότι ο ίδιος ζει πλέον εντός των κοινωνικών νόμων,
αγωνιζόμενος αξιακά για να αλλάξει όσους από αυτούς είναι άδικοι.
Βιβλιογραφία:
Olievenstein C., 1982, Η ζωή του τοξικομανή, Αθήνα: Παλλάδα.
Καγγελάρης Φ., 2022, Σημειώματα Ψ, σελ.63, Αθήνα: Παπαζήση.
Μάτσα Κ., 2010, Ψάξαμε για ανθρώπους και βρήκαμε σκιές: το αίνιγμα της τοξικομανίας,
Αθήνα: Άγρα.
Καγγελάρη Ρ., 2021, Ο τοξικομανής και ο Νόμος, Αθήνα: Εκκρεμές.
*Η Ρόδη Καγγελάρη Ψυχολόγος-Εγκληματολόγος Υπεύθυνη Πολυδύναμου Κέντρου Υπηρεσιών Ψυχικής Απεξάρτησης Νομού Βοιωτίας ΚΕΘΕΑ ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ (Θεραπευτική Κοινότητα Καταστήματος Κράτησης Γυναικών Ελεώνα Θηβών, Συμβουλευτικός Σταθμός Λιβαδειάς). Συγγραφέας του βιβλίου Ο τοξικομανής και ο Νόμος.
