Πυρηνική καταιγίδα στην Μέση Ανατολή

Print Friendly, PDF & Email
- Advertisement -

του Δημήτρη Ψωμιάδη, Πολιτικού Επιστήμονα.

Η πυρηνικοποίηση της Μέσης Ανατολής είναι ένα κρίσιμο ζήτημα, το οποίο συνδυαζόμενο με τις συγκρουσιακές σταθερές και την επακόλουθη αστάθεια της περιοχής, σημαίνει ότι ίσως θα είναι το υπ’ αριθμόν 1 πρόβλημα τις ερχόμενες δεκαετίες. Θα πρέπει να σημειώσουμε πως για να καταστεί αντιληπτή η μελέτη αυτή ακολουθείται το επιστημονικό παράδειγμα του Χάους και της Πολυπλοκότητας, κατά το οποίο το διεθνές σύστημα εκλαμβάνεται και κατανοείται ως μια αδιαίρετη χωροχρονική ενότητα[1], πράγμα που σημαίνει πως ό,τι λαμβάνει χώρα σε μια περιοχή και χρόνο έχει άμεσες επιπτώσεις σε μια άλλη. Έτσι, παρακάτω θα εξεταστούν χώρες που έχουν βαρύνοντα ρόλο στην περιοχή ενδιαφέροντος και το πώς η πυρηνικοποίηση και η απόκτηση βαλλιστικών δυνατοτήτων από αυτές τις φιλόδοξες χώρες μπορεί να συμβάλει στην αποσταθεροποίηση και την ανασφάλεια αυτής της περιοχής.

Η πρώτη χώρα της περιοχής που απέκτησε πυρηνικά όπλα με την βοήθεια της Γαλλίας ήταν το Ισραήλ.[2] Η δεύτερη που θα εγκαινίαζε πυρηνικό πρόγραμμα ήταν το Ιράν του Σάχη Παχλαβί κατά την δεκαετία του ΄50 με την υποστήριξη των ΗΠΑ. Το Ιράν έχει επικυρώσει την Συνθήκη για την μη Διάδοση των Πυρηνικών Όπλων[3], ενώ το Ισραήλ όχι[4]. Η στήριξη των ΗΠΑ στο ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα αποδεικνύει την τεράστια σημασία που ενείχε το Ιράν στην αμερικανική γεωστρατηγική και την πρόσληψη του ως χώρας-μοχλού στην Ευρύτερη Μέση Ανατολή για την διασφάλιση των εθνικών συμφερόντων τους.

Οι σχέσεις των δύο χωρών δεν ήταν πάντοτε εχθρικές. Το Ιράν ήταν η δεύτερη χώρα του μουσουλμανικού κόσμου που ανεγνώρισε το Ισραήλ[5] μετά την Τουρκία. Η αγαστή και στενή συνεργασία θα διατηρούνταν ως την Ιρανική Επανάσταση του 1979. Έκτοτε ένα άσβεστο μίσος, καλυμμένο από θρησκευτική μισαλλοδοξία, θα υπέκρυπτε επιμελώς τα αντικρουόμενα συμφέροντα των χωρών.

Το κράτος του Ισραήλ για λόγους που σχετίζονταν με την εθνική του ασφάλεια, όπως η  γειτνίαση με εχθρικώς διακείμενα αραβικά κράτη και ο φόβος για μη επανάληψη του Ολοκαυτώματος, επέλεξε ως μέτρο πειστικής αντιμετώπισης αυτών των απειλών, την ανάπτυξη πυρηνικών όπλων. Η ανάπτυξη του πυρηνικού προγράμματος έλαβε χώρα, τις δεκαετίες που ακολούθησαν την ανεξαρτησία του. Φυσικά, όμως οι ΗΠΑ παρά την αντίθεση τους, για λόγους συμφέροντος απεφάσισαν να αναγνωρίσουν τα τετελεσμένα το 1969 και να ενισχύσουν την συνεργασία τους με το Ισραήλ, με παράλληλη την μη διάδοση τους στους κοινούς εχθρούς των δύο εθνών[6]. Έως σήμερα έχουν κατασκευαστεί, περίπου, 200 πυρηνικές κεφαλές[7].

Στα πλαίσια του Προγράμματος Άτομα για την Ειρήνη[8], το Ιράν υποβοηθήθηκε από τις ΗΠΑ να αποκτήσει πρόσβαση στην πυρηνική τεχνολογία για ειρηνικούς σκοπούς, αρχής γενομένης από το 1957. Καθ’ όλη την διάρκεια των δύο επόμενων δεκαετιών οι προσπάθειες εντείνονταν με κορωνίδα την πρόθεση του Σάχη να έχει χτίσει, μέχρι το 1990, 23 πυρηνικούς αντιδραστήρες[9]. Όλα αυτά διεκόπησαν από την Ισλαμική Επανάσταση του 1979. Παρ’ όλη την απομόνωση και την εχθρότητα του νέου καθεστώτος αποφασίστηκε η συνέχιση του πυρηνικού προγράμματος με την βοήθεια της Ρωσίας, της Κίνας και του Πακιστάν[10]. Το 1998 οι ΗΠΑ ανακοινώνουν πως το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη πυρηνικών όπλων, ανακοίνωση που οδήγησε την διεθνή κοινότητα στην επιβολή οικονομικών κυρώσεων[11] με σκοπό την κάμψη της αποφασιστικότητάς του και την συμμόρφωσή του με την διεθνή νομιμότητα.

Παρόλο το εχθρικό κλίμα, το 2013 όμως ξεκίνησαν διμερείς μυστικές διαπραγματεύσεις μεταξύ ΗΠΑ-Ιράν για το πυρηνικό πρόγραμμα του[12]. Εν τέλει, οι διαπραγματεύσεις τελεσφόρησαν και κατέληξαν στην συμφωνία P5+1 και Ιράν (Joint Comprehensive Plan of Action) της 14ης Ιουλίου 2015[13], όπου προβλεπόταν η συμμόρφωση του Ιράν με τις τεχνικές προϋποθέσεις της συμφωνίας με αντάλλαγμα την άρση των κυρώσεων[14]. Εξαιρούνται από την άρση οι κυρώσεις οι αφορώσες το πρόγραμμα του ιρανικού βαλλιστικού πυραύλων και αυτού των επιθετικών οπλικών συστημάτων.

Η δυνατότητα παραγωγής ενέργειας εκ μέρους του Ιράν συνδέεται πέραν της ενεργειακής ασφάλειας, και με ευρύτερους γεωπολιτικούς λόγους. Το Ιράν είτε κοσμικό είτε θεοκρατικό, είναι μια δύναμη με αξιώσεις περιφερειακής ηγεμονίας[15], ρόλο που τον εξυπηρετούσε βέλτιστα η στενή συμμαχία του με τις ΗΠΑ έως το 1979. Έκτοτε, την θέση του έλαβε το Ισραήλ, τα αραβικά κράτη του Κόλπου και η Τουρκία.

Το γεγονός που κατέστησε την Δύση καχύποπτη απέναντι στο ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα ήταν η παράλληλη ανάπτυξη εκ μέρους του από την δεκαετία του ‘80 και έπειτα βαλλιστικών πυραύλων με την βοήθεια της Λιβύης, της Βορείου Κορέας και της Κίνας[16]. Οι γνωστότεροι ιρανικοί βαλλιστικοί πύραυλοι είναι οι Shahab 1,2 με βεληνεκές από 300-750 km, ο Shahab 3 με βεληνεκές έως 1900 km[17], και ο Sejil με 2000 km[18]. Παρόλο που κατέχει το «μεγαλύτερο και ποικίλο» βαλλιστικό οπλοστάσιο δεν έχει καταφέρει να του προσδώσει την απαραίτητη ακρίβεια πλήγματος[19], όμως είναι αρκετή ώστε να καταστρέψει στρατιωτικές εγκαταστάσεις, πετρελαϊκά πεδία κτλ[20]. Ταυτοχρόνως, διαθέτει στο οπλοστάσιό του ρουκέτες και πυραύλους μικρότερης εμβέλειας που μπορούν να έχουν στρατηγικές επιπτώσεις στα θέατρα των μαχών του Λιβάνου και του Ισραήλ χρησιμοποιούμενα από μη κρατικούς δρώντες όπως η Hamas και η Hezbollah[21]. Φυσικά, οι πύραυλοι μέσης και μακράς εμβέλειας μαζί με τα συστήματα μεταφοράς του αποτελούν ολοκληρωμένα συστήματα προβολής ισχύος, που λόγω των ταχυτήτων που αναπτύσσουν είναι δύσκολο να αναχαιτιστούν αλλά και πολυδάπανο[22], ενώ το Ιράν είναι ικανό να τους εξοπλίσει με συμβατικές κεφαλές απειλώντας αξιόπιστα όλη την περιοχή της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής.

Η δυναμική και πεισματική ανάπτυξη του πυρηνικού αλλά και του βαλλιστικού προγράμματος από το Ιράν πυροδοτεί μια κούρσα για απόκτηση πυρηνικών δυνατοτήτων και βαλλιστικών όπλων, ένας μοιραίος συνδυασμός για μια περιοχή σαν αυτή της Μέσης Ανατολής. Η Σαουδική Αραβία, ο βασικός ανταγωνιστής του Ιράν στην σκακιέρα της προαναφερθείσας περιοχής, έχει εκδηλώσει και αυτή την επιθυμία παραγωγής πυρηνικής ενέργειας για ειρηνικούς σκοπούς[23]. Όμως υπάρχουν βάσιμες υποψίες πως το σαουδαραβικό κράτος συνεργάζεται δεκαετίες τώρα με το Πακιστάν, δομώντας μια στρατηγική «ειδική σχέση», με ειδικό πεδίο αυτό των πυρηνικών, φτάνοντας μέχρι του σημείου να μπορεί να αγοράσει πυρηνικά όπλα απ’ αυτό[24], εφ’ όσον δεκαετίες τώρα χρηματοδοτεί το πακιστανικό πρόγραμμα πυρηνικών όπλων[25]. Το 2012 η Κίνα και η Σαουδική Αραβία συμφώνησαν να συνεργαστούν για την ειρηνική χρήση της πυρηνικής ενέργειας[26]. Θα πρέπει επιπλέον να προσθέσουμε πως η μοναρχία αγόρασε τo 1988 τους κινεζικούς, μεσαίου βεληνεκούς (2650 km) και ικανούς να φέρουν πυρηνική κεφαλή, πυραύλους Dong Feng 3 (DF-3)[27]. Η ανάγκη όμως εκσυγχρονισμού του πυραυλικού οπλοστασίου φέρεται να οδήγησε στην αγορά το 2007 των νέας γενιάς Dong Feng 21, μεσαίου επίσης βεληνεκούς (1700 km)[28], όπου επιτυγχάνουν όμως μεγαλύτερη ακρίβεια πλήγματος[29]. Ενδεικτικό της επίτασης του ζητήματος είναι πως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα από τον Μάιο του 2017 θα είναι η πρώτη αραβική χώρα που θα θέσει σε λειτουργία πυρηνικό αντιδραστήρα για παραγωγή ενέργειας, επιτείνοντας τις προσπάθειες και άλλων χωρών για την απόκτηση ανάλογων πλεονεκτημάτων[30].

Ολοκληρώνοντας την ακροθιγή αυτή εξέταση ενός τόσο κρίσιμου θέματος, όπως αυτό των πυρηνικών, θα πρέπει να εστιάσουμε σε μια χώρα με κομβικό ρόλο στο υποσύστημα της Μέσης Ανατολής, αυτήν της Τουρκίας. Οι ηγεμονικές αξιώσεις ερειδόμενες στο οθωμανικό παρελθόν και ο ανταγωνισμός από τις μεγάλες χώρες του αραβικού κόσμου, δηλαδή τις σουνιτικές Αίγυπτο και Σαουδική Αραβία και κυρίως του σιιτικού Ιράν, ασκούν πιέσεις στην Άγκυρα ώστε να αντιμετωπίσει το παίγνιο αυτό επί ίσοις όροις. Αυτό βεβαίως θα επιτευχθεί μέσω της ακολουθίας της ίδιας διαδρομής, εννοώντας την πυρηνική ικανότητα και την πρόσκτηση βαλλιστικών πυραύλων.

Από την δεκαετία του 1970 οι τουρκικές αρχές είχαν προτείνει την κατασκευή πυρηνικού εργοστασίου στο Akkuyu στα νότια παράλιά της, αλλά ναυάγησε λόγω έλλειψης κεφαλαίων. Οι προσπάθειες τελικώς τελεσφόρησαν και το 2010 η Ρωσία και η Τουρκία υπέγραψαν συμφωνία για την κατασκευή του εργοστασίου στο  Akkuyu[31] και το 2013 συμφωνήθηκε να χτιστεί το δεύτερο στην Σινώπη μεταξύ των κυβερνήσεων της Ιαπωνίας και Τουρκίας[32]. Εν τω μεταξύ, η δυτική κοινότητα υπηρεσιών πληροφοριών πιστεύει ότι «η Τουρκία δουλεύει τόσο πάνω σε πυρηνικά όπλα, όσο και σε μέσα χρήσης τους. Το μοντέλο που ακολουθείται είναι αυτό του Ιράν»[33] καθώς και το ό,τι απέρριψε τις προτάσεις των Ρώσων και Γαλλο-Ιαπώνων συνεταίρων της για «επιστροφή των εξαντλημένων ράβδων καυσίμων στις χώρες που τις προμήθευσαν»[34] υποδηλώνει την επιθυμία της να αποκτήσει προοπτικά πυρηνικά όπλα[35].

Και στην περίπτωση της Τουρκίας, όπως της Σαουδικής Αραβίας, υπάρχουν στενοί αμυντικοί δεσμοί μεταξύ αυτής και του Πακιστάν[36], λόγω του ότι είναι κράτος που δύναται να εμπλουτίσει ουράνιο, να αναπτύξει πυρηνικές κεφαλές και να τις τοποθετήσει σε πυραύλους, στοιχεία απαραίτητα για την ανάπτυξη στρατιωτικού πυρηνικού προγράμματος[37]. Το τουρκικό οπλοστάσιο διαθέτει τους πυραύλους J-600T Yıldırım I,II,III, με βεληνεκές 150, 300 και 900 km αντίστοιχα[38] και πυραύλους cruise τύπου SOM με ακτίνα 300km[39]. Επίσης, εξέφρασε ενδιαφέρον για την αγορά των μακράς ακτίνας κινεζικών πυραύλων HQ-9, αλλά απέρριψε την επιλογή της κατόπιν σφοδρών δυτικών αντιδράσεων[40]. Την στιγμή αυτή διεξάγονται διαπραγματεύσεις μεταξύ Μόσχας και Άγκυρας, ευρισκόμενες στο τελικό τους στάδιο για αγορά των αντι-αεροπορικών S-400[41]. Προς την κατεύθυνση της αναγόρευσής της ως μεγάλη περιφερειακή δύναμη και της απαίτησής της να γίνονται σεβαστά τα συμφέροντα της στην περιοχή διαμέσου των αμυντικών δυνατοτήτων της είναι και η δοκιμή του πρώτου εγχωρίως κατασκευασθέντος βαλλιστικού πυραύλου ‘’Bora’’ με βεληνεκές 280 km[42]. Κατά πάσα πιθανότητα η πράξη αυτή θα αποτελέσει την θρυαλλίδα που θα πυροδοτήσει ένα ανταγωνισμό για απόκτηση πυραυλικών δυνατοτήτων και στην περιοχή των Βαλκανίων, όπου θα λειτουργεί παραλλήλως με αυτήν της Μέσης Ανατολής.

Όλη η περιοχή περιδινίζεται σε έναν ανηλεή ανταγωνισμό ασφαλείας που δομείται από διμελή ανταγωνιστικής φύσεως ζεύγη, όπως αυτό του Ιράν-Σαουδική Αραβία, Ιράν-Ισραήλ, με την Τουρκία να παρουσιάζει ασταθή προσέγγιση ανταγωνιζόμενη περιοδικά το Ιράν και το Ισραήλ. Η πυρηνική διπλωματία της Ρωσίας[43], η πυραυλική συνιστώσα[44] της κινεζικής «Επανάστασης στις Στρατιωτικές Υποθέσεις» (RMA)[45] και ο εξισορροποιητικός ρόλος του Πακιστάν[46] συνθέτουν ένα πλέγμα χωρών που επεμβαίνουν άμεσα είτε έμμεσα αλλά σίγουρα πολυεπίπεδα στα τεκταινόμενα της Μέσης Ανατολής. Η συνολική θεώρηση του παιγνίου συμπληρώνεται από την παρουσία και την προσήλωση των ΗΠΑ στην μη διάδοση πυρηνικών όπλων στην περιοχή[47]. Η επιδίωξη ηγεμονίας μεταξύ των περιφερειακών δυνάμεων, η οποία διαφαίνεται πως περνά μέσα από την απόκτηση πυρηνικών, φαίνεται πως οδηγεί τις εν λόγω χώρες σε μια κούρσα για την απόκτηση πυρηνικού πλεονεκτήματος έναντι των αντιπάλων, αγώνας που συνεπάγεται έναν άνευ ορίων και κανόνων ανταγωνισμό.

Το πυρηνικό «αμάρτημα», που σημειολογικά έχει βαρύνουσες στρατηγικές επιπτώσεις είναι πως η εναρκτήρια κατασκευή[48] και κατοχή πυρηνικών όπλων έγινε από το Ισραήλ, όπου η συνδυαστική μη επικύρωση της NPT εκ μέρους του, με την ανοχή ή αδυναμία των ΗΠΑ, επιδρά καταλυτικά στην συμπεριφορά επίδοξων μιμητών θεωρώντας την μια κραυγαλέα παραδοξότητα. Αυτό το γεγονός υπονομεύει την αξιοπιστία και αμεροληψία των ΗΠΑ. Γιατί το Ισραήλ να κατέχει, και να μην κατέχει το Ιράν ή κάποιο άλλο κράτος; Το μήνυμα που εκπέμπει αυτή η κατάσταση είναι πως με επιμονή και επιδέξιους διπλωματικούς ελιγμούς οι χώρες που το επιθυμούν μπορούν να αποκτήσουν πυρηνικά με συγκριτικά μικρό κόστος.

Το συμπέρασμα αυτό σε έναν μετα-διπολικό κόσμο καθιστά δύσκολο για την διεθνή κοινότητα να ανακόψει την ορμή και τις ροές υλικών και τεχνογνωσίας, εφ’ όσον εξικνούνται από ισχυρές χώρες, όπως η Κίνα ή χώρες που δεν δεσμεύονται από συνθήκες, όπως το Πακιστάν. Η διάχυση αυτών των στοιχείων μαζί και με την εμπορία πυραυλικής τεχνολογίας αναδομούν το μεταψυχροπολεμικό πλαίσιο ασφάλειας θέτοντας μια σοβαρή απειλή για την παγκόσμια σταθερότητα και ειρήνη.

[1] Κ. Γρίβας, Η στρατιωτική άνοδος της Κίνας και η γεωπολιτική του πολέμου στη Μέση Ανατολή. Εκδ. Λιβάνη, 2013, σελ. 18

[2] Julian Borger, The Guardian, The truth about Israel’s secret nuclear arsenal, 15 Jan 2014, [https://www.theguardian.com/world/2014/jan/15/truth-israels-secret-nuclear-arsenal ]

[3] NTI, Iran, Overview, Last updated: March 2016 [ http://www.nti.org/learn/countries/iran/ ]

[4] The Jerusalem Post, Herb Keinon, Netanyahu: Israel will only ratify nuclear ban Treaty when time is right, 20 Jun 2016,[ http://www.jpost.com/Israel-News/Netanyahu-Israels-ratification-of-nuclear-ban-treaty-will-come-when-time-is-right-457271 ]

[5] Mir M. Hosseini, Shah Censors Israel Relation [http://www.fouman.com/Y/Get_Iranian_History_Today.php?artid=1132 ]

[6] Arms Control Association, Israel, India and Pakistan: Engaging the Non-NPT States in the Nonproliferation Regime[ https://www.armscontrol.org/act/2003_12/MillerandScheinman ]

[7] Lobelog, Eli Clifton, Powell acknowledges Israeli Nukes, 14 Sept 2016, [ https://lobelog.com/powell-acknowledges-israeli-nukes/ ]

[8] Nuclear Engineering, Jessica Varnum, 60 Years of Atoms for Peace, 23 Jan 2014, [http://www.neimagazine.com/features/feature60-years-of-atoms-for-peace-4164653/ ]

[9] CRS, Sharon Squassoni, Iran’s Nuclear Program: Recent developments, 6 Sept 2006, [https://fas.org/sgp/crs/nuke/RS21592.pdf ]

[10] Iran Watch, A History of Iranian Nuclear Program, 9 Aug 2016, [http://www.iranwatch.org/our-publications/weapon-program-background-report/history-irans-nuclear-program ]

[11] US Institute of Peace, The Iran Primer [http://iranprimer.usip.org/resource/politics-irans-nuclear-program ]

[12] BBC, Secret talks set stage for Iran nuclear deal, 25 Nov 2013[ http://www.bbc.com/news/world-middle-east-25086236 ]

[13] The Guardian, Iran Nuclear deal: world powers reach historic agreement to lift sanctions, 14 Jul 2015, [https://www.theguardian.com/world/2015/jul/14/iran-nuclear-programme-world-powers-historic-deal-lift-sanctions]

[14] Efsyn.gr. Ιστορική συμφωνία  Δύσης Ιράν για τα πυρηνικά, 15 Ιουλ. 2015[ http://www.efsyn.gr/arthro/istoriki-symfonia-dysis-iran ]

[15] Άννα Μακρή, ΠΑ.ΠΕΙ.Το Ιράν, το Πυρηνικό Πρόγραμμα και οι Διεθνείς Σχέσεις, Ιαν 2012 [http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/5100/Makri.pdf?sequence=2 ]

[16] IranWatch, Iran Missile Milestones: 1985-2016,  13 Jul 2016,[ http://www.iranwatch.org/our-publications/weapon-program-background-report/iran-missile-milestones-1985-2016 ]

[17] Κ. Γρίβας, Η στρατιωτική άνοδος της Κίνας και η γεωπολιτική του πολέμου στη Μέση Ανατολή. Εκδ. Λιβάνη, 2013, σελ. 295

[18] Intelligence on Iran, Iran missile arsenal,[ http://www.iranintelligence.com/arsenal ]

[19] US Institute of Peace, Michael Elleman, Iran’ s Ballistic Missile Program, [http://iranprimer.usip.org/resource/irans-ballistic-missile-program ]

[20] Κ. Γρίβας, Η στρατιωτική άνοδος της Κίνας και η γεωπολιτική του πολέμου στη Μέση Ανατολή. Εκδ. Λιβάνη, 2013, σελ. 305.

[21]CSIS, Anthony H. Cordesman, Iran’ s Rocket and Missile Forces and Strategic Options, 7 Oct 2014,[ https://csis-prod.s3.amazonaws.com/s3fs-public/legacy_files/files/publication/141007_Iran_Rocket_Missile_forces.pdf ]

[22] Al Jazeera, Justin Bronk, Iran’s missiles: How big a threat to regional rivals?  9 Mar 2016 [http://www.aljazeera.com/news/2016/03/iran-missiles-big-threat-regional-rivals-160309131848758.html ]

[23] The World Post, Naijmedin Meshkati, Atoms for Peace in the Persian Gulf: The vital Byproduct of P5+1 Nuclear Agreement With Iran, [http://www.huffingtonpost.com/najmedin-meshkati/atoms-for-peace-in-the-pe_b_4552716.html ]

[24] Independent, Alexander Sehmer, Saudi Arabia ‘could buy Pakistani nuclear weapon’  [http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/saudi-arabia-plans-to-buy-pakistani-nuclear-weapon-10257964.html ]

[25] BBC, Mark Urban, Saudi nuclear weapons ‘on order’ from Pakistan, 6 Nov 2013, [http://www.bbc.com/news/world-middle-east-24823846 ]

[26] The Daily Star, Saudi Arabia, China sign nuclear cooperation deal, 16 Jan 2012, [http://www.dailystar.com.lb/News/Middle-East/2012/Jan-16/160011-saudi-arabia-china-sign-nuclear-cooperation-deal.ashx#axzz1m3F0T5LC ]

[27] Foreign Policy, Jeffrey Lewis, Why did Saudi Arabia Buy Chinese Missiles? 30 Jan 2013, [http://foreignpolicy.com/2014/01/30/why-did-saudi-arabia-buy-chinese-missiles/ ]

[28] Defense Update, Saudi Arabia unveils part of strategic missile force – a deterrent move against Iran? 2 May 2014 [http://defense-update.com/20140502_saudi-arabia-unveils-part-strategic-missile-force-deterrent-move-iran.html ]

[29] Newsweek, Jeff Stein, CIA helped Saudis in Secret Chinese Missile Deal, 29 Jan 2014, [http://europe.newsweek.com/exclusive-cia-helped-saudis-secret-chinese-missile-deal-227283?rm=eu ]

[30] Foreign Affairs, Yoel Guzansky, Η πυρηνική ώθηση των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, 21 Φεβρουαρίου 2017, [http://www.foreignaffairs.gr/articles/71167/yoel-guzansky/i-pyriniki-othisi-ton-inomenon-arabikon-emiraton?page=show ]

[31] World Nuclear News, Russian plant for Turkey’s Akkuyu, 13 May 2010, [http://www.world-nuclear-news.org/newsarticle.aspx?id=27731 ]

[32] World Nuclear Association, Nuclear Power in Turkey, updated Feb 2017, [http://www.world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-t-z/turkey.aspx ]

[33] National Interest, Hans Rühle, Is Turkey Secretly Working on Nuclear Weapons, 22 Sept 2015 [http://nationalinterest.org/feature/turkey-secretly-working-nuclear-weapons-13898 ]

[34] Οπ. ανωτέρω

[35] The American Interest, Aaron Stein, Is Turkey Going Nuclear? 25 Aug 2015,[ http://www.the-american-interest.com/2015/08/25/is-turkey-going-nuclear/ ]

[36] UPI, Ryan Maass, Pakistan, Turkey to improve defense ties, 5 Oct 2015,[ http://www.upi.com/Defense-News/2015/10/05/Pakistan-Turkey-to-improve-defense-ties/9421444052995/ ]

[37] Israel Defense, Turkey’s Nuclear Aspirations, 4 Aug 2015, [http://www.israeldefense.co.il/en/content/turkeys-nuclear-aspirations ]

[38] Wikipedia, J-600 Yildirim, [https://en.wikipedia.org/wiki/J-600T_Y%C4%B1ld%C4%B1r%C4%B1m ]

[39] Wikipedia, SOM (missile) [https://en.wikipedia.org/wiki/SOM_(missile)#Range]

[40] Reuters, Turkey confirms cancellation of $3.4 billion missile defence project to China, 18 Nov 2015, [http://www.reuters.com/article/us-turkey-china-missile-idUSKCN0T61OV20151118]

[41] Daily Sabah, Ali Ünal, Turkey likely to close S-400 missile deal with Russia, 22 Feb 2017, [https://www.dailysabah.com/defense/2017/02/22/turkey-likely-to-close-s-400-missile-deal-with-russia ]

[42] Middleeasteye. Suraj Sharma, Turkey tests fires first domestically made ballistic missile, 11 May 2017, [http://www.middleeasteye.net/news/turkey-test-fires-first-domestically-made-ballistic-missile-1395267736 ]

[43] Euro2day, Πυρηνική διπλωματία και μεγάλες μπίζνες, 20 Δεκ. 2014, [http://www.euro2day.gr/news/world/article/1283801/pyrhnikh-diplomatia-kai-megales-mpiznes.html]

[44] Financial Times, Charles Clover, Sherry Fei Ju, Farhan Bokhari, Beijing missile makers cash in on Mideast and African wars, 28 Oct 2016,[ https://www.ft.com/content/ba0708dc-9996-11e6-8f9b-70e3cabccfae ]

[45] Κ. Γρίβας, Η στρατιωτική άνοδος της Κίνας και η γεωπολιτική του πολέμου στη Μέση Ανατολή. Εκδ. Λιβάνη, 2013, σελ.19.

[46] MiddleEastEye, Kamal Alan, Asia’s quiet superpower: Pakistan Army’s teetering balance between Saudi and Iran, 2 Mar 2017,[ http://www.middleeasteye.net/columns/asias-quiet-superpower-pakistan-army-s-teetering-balance-between-saudi-and-iran-903452261 ]

[47] Council on Foreign Relations, W.J. Perry, Brent Scowcroft, U.S. Nuclear Weapons Policy, [file:///C:/Users/dimit_000/Downloads/Nuclear_Weapons_TFR62.pdf]

[48] US News, Bruce Riedel, Israel, not Iran, Started Middle East Nuclear Arms Race, 29 July 2015, [https://www.usnews.com/news/articles/2015/07/29/israel-not-iran-started-middle-east-nuclear-arms-race]

spot_img

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Διαβάστε ακόμα

Stay Connected

2,900ΥποστηρικτέςΚάντε Like
2,767ΑκόλουθοιΑκολουθήστε
29,800ΣυνδρομητέςΓίνετε συνδρομητής
- Advertisement -

Τελευταία Άρθρα