Τα δραματικά παρελκόμενα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία δεν σταματούν στη ζωή στη Γη, αλλά εκτείνονται βαθιά πέρα από το μπλε του γήινου ουρανού. Ο πόλεμος και οι κυρώσεις που έχουν επιβληθεί στον εισβολέα έχουν απορρυθμίσει τόσο τις αθέατες σε εμάς ανθρώπινες δραστηριότητες στα ερέβη του Διαστήματος, όσο και τις πρωτοποριακές προετοιμασίες τους στη Γη. «Συνεργασίες διακόπηκαν και υψηλού κόστους προγράμματα έχουν “παγώσει” με κίνδυνο οριστικής ακύρωσης», εξηγεί στην «Κ» ο πρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου Διαστήματος, καθηγητής Διαστημικής Φυσικής στο ΕΚΠΑ και επιστημονικός σύμβουλος για πολλές διαστημικές αποστολές, κ. Ιωάννης Δαγκλής.

«Η Ρωσία έχει την ευθύνη να τον διατηρεί στη σωστή τροχιά και να κάνει ελιγμούς αποφυγής συγκρούσεων. Προκειμένου να διορθώσει το ύψος του ή να αποφύγει κάποιο διαστημικό συντρίμμι, ο σταθμός χρησιμοποιεί δύο ρωσικούς δορυφόρους με προωθητήρες, οι οποίοι είναι σταθερά προσαρμοσμένοι επάνω του. Αυτό δεν μπορεί να αλλάξει παρά μόνο με ανασχεδιασμό του σταθμού. Εκείνο που είχε αναφέρει ο Ντμίτρι Ρογκόζιν, επικεφαλής της ρωσικής διαστημικής υπηρεσίας Roscosmos, ότι θα αφήσουν τον σταθμό να πέσει στη Γη, δεν ανησυχεί προς το παρόν, αφού δεν είναι κάτι που γίνεται σε μία εβδομάδα ή έναν μήνα. Η απώλεια ύψους είναι μια αρκετά αργή διαδικασία, οπότε αυτό το ζήτημα δεν είναι κρίσιμο. Πιο σημαντικό θέμα είναι οι ελιγμοί για την αποφυγή διαστημικών συντριμμιών. Να αναφέρω ότι το 2007 η Κίνα, το 2008 οι ΗΠΑ, το 2019 η Ινδία και το 2021 η Ρωσία κατέστρεψαν ανενεργούς δορυφόρους τους στο Διάστημα. Τέτοιες ενέργειες επιβαρύνουν περαιτέρω το γεωδιάστημα με συντρίμμια και κάνουν τη δυνατότητα ελιγμών του σταθμού απαραίτητη.

«Ανακριβής ήταν και ο υπαινιγμός του Ρογκόζιν ότι μόνο η Ρωσία μπορεί να μεταφέρει αστροναύτες από και προς τον σταθμό. Προ ημερών είδαμε τη μεταφορά ιδιωτών στον σταθμό. Μάλιστα ένας Ισραηλινός επιχειρηματίας απήγγειλε πριν από την εκτόξευση στίχους από την “Ιθάκη” του Καβάφη και μας έδωσε μεγάλη χαρά. Πράγματι, οι μεταφορές δεν πραγματοποιούνται από την ίδια τη NASA, αλλά από μια εταιρεία, τη Space X του Ελον Μασκ. Ωστόσο, σίγουρα δεν έχει η Ρωσία το μονοπώλιο της μεταφοράς αστροναυτών, εξοπλισμού και προμηθειών. Αρα ούτε αυτό το ζήτημα είναι κρίσιμο», λέει ο κ. Δαγκλής.

Οι ανησυχίες για επιπτώσεις της κρίσης στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό έχουν καταλαγιάσει. Ωστόσο, οι προβληματισμοί παραμένουν…

«Οι ΗΠΑ, από την άλλη, έχουν την ευθύνη για την τροφοδοσία του σταθμού με ηλεκτρισμό, δηλαδή για τη λειτουργία του συστήματος φωτοβολταϊκών που παρέχει την ηλεκτρική ενέργεια. Θεωρητικά μιλώντας θα μπορούσε η Ρωσία να πάρει τους κοσμοναύτες από τον σταθμό, να αφαιρέσει τους δύο δορυφόρους της που λειτουργούν ως μηχανές και να τον εγκαταλείψει στο έλεος του Θεού. Ας ευχηθούμε να μην το κάνει. Θα ήταν μια πολύ δραστική κίνηση, διότι ο σταθμός είναι ένα μεγάλο διεθνές εγχείρημα, στο οποίο συμμετέχουν, πέρα από τους δύο βασικούς παίκτες ΗΠΑ και Ρωσία, με μικρότερους ρόλους, η Ε.Ε., η Ιαπωνία και ο Καναδάς. Παντελώς απίθανο θεωρώ το ενδεχόμενο οι Αμερικανοί να πουν από την πλευρά τους ότι θα διακόψουν την παροχή ενέργειας στο ρωσικό τμήμα. Πάντως, μέχρι στιγμής οι αστροναύτες και οι κοσμοναύτες έχουν πολύ καλή σχέση, αρμονική συνεργασία και δεν υπάρχουν μεταξύ τους τριβές. Δεν έχει διαταραχθεί καθόλου η λειτουργία του σταθμού».

Δεν θα μπορούσαμε να πούμε το ίδιο και για τη συνεργασία Ευρώπης – Ρωσίας. «Την τελευταία 20ετία ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος (ESA) και η Ρωσία έχουν αναπτύξει πολύ στενές συνεργασίες. Η σημαντικότερη, από πρακτικής άποψης: πολλοί ευρωπαϊκοί δορυφόροι εκτοξεύονται με ρωσικούς πυραύλους, γιατί είναι σχετικοί φθηνοί και πολύ αξιόπιστοι. Χάριν παραδείγματος, η αξιοπιστία εκτοξεύσεων με πυραύλους της Ινδίας είναι περίπου 91%, ενώ με πυραύλους της Ρωσίας είναι 98%. Κατά συνέπεια, εκτοξεύσεις σημαντικών ή ακριβών δορυφόρων γίνονται κατά προτίμηση με ρωσικούς πυραύλους. Αρκετές προγραμματισμένες εκτοξεύσεις ευρωπαϊκών δορυφόρων βρίσκονται αυτή τη στιγμή στον αέρα, διότι δεν μπορεί να γίνει αυτόματα η αλλαγή πυραύλου εκτόξευσης· οι δορυφόροι σχεδιάζονται και κατασκευάζονται εξαρχής, έτσι ώστε να κουμπώνουν σε συγκεκριμένο πύραυλο. Για να γίνει εκτόξευση με άλλον πύραυλο απαιτούνται εκ νέου ορισμένες εργασίες, οι οποίες ανάλογα με την πολυπλοκότητα του δορυφόρου μπορεί να είναι από σχετικά εύκολες και φθηνές έως εξαιρετικά δύσκολες και δαπανηρές», σημειώνει ο κ. Δαγκλής.

Η αποστολή ExoMars

Στην πιο δεινή θέση βρίσκεται αυτή τη στιγμή «η αποστολή ExoMars στον Αρη. Για την ήπια προσεδάφιση του ευρωπαϊκού rover (ρομποτικού οχήματος) στον Αρη είχε σχεδιαστεί να χρησιμοποιηθεί μια ρωσική τεχνολογική διάταξη, καθώς η ESA δεν διαθέτει ακόμη τεχνολογία προσεδάφισης τέτοια ώστε το όχημα να μην προσκρούσει με μεγάλη ορμή και καταστραφεί. Τη διαθέτουν οι ΗΠΑ, η Ρωσία και τελευταία η Κίνα, που προσεδάφισε με επιτυχία σκάφος στη Σελήνη. Για τον σχεδιασμό της αποστολής και τη δημιουργία του ευρωπαϊκού rover η ESA δαπάνησε υψηλούς ανθρώπινους και οικονομικούς πόρους –η κατασκευή του κόστισε 1 δισ. ευρώ–, δέσμευσε σε αυτό το πολύ φιλόδοξο πρόγραμμα πολλούς ανθρώπους με υψηλή κατάρτιση, επιστήμονες και μηχανικούς του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος και κατασκευαστές της διαστημικής βιομηχανίας. Και το πρόγραμμα αυτό τώρα βρίσκεται στον αέρα. Ενα εξαιρετικά μεγάλο έργο –για πρώτη φορά η Ευρώπη θα έστελνε rover στον Αρη–, το οποίο θα έδινε σημαντικά επιστημονικά αποτελέσματα, κινδυνεύει να ακυρωθεί. Μπορούμε να διατηρήσουμε το rover σε ελεγχόμενες συνθήκες, αλλά για πόσο; Δεν είναι ορατό το πότε θα υπάρξει λύση στο αδιέξοδο».

Ολες οι συνεργασίες με τη Ρωσία έχουν μπει στον “πάγο”, οι αποστολές Luna-25, -26 και -27, που είχαν σχεδιαστεί με ρωσική τεχνολογική συμμετοχή, οι επιστημονικές ομάδες που ασχολούνται με τη διαστημική εξερεύνηση και τις διαστημικές εφαρμογές, η λειτουργία των διεθνών φόρουμ. «Για παράδειγμα, μια διεθνής επιτροπή για τον καιρό στο Διάστημα, στην οποία συμμετέχω, εξέλεξε Ρώσο πρόεδρο, έναν ομολογουμένως εξαιρετικό επιστήμονα. Μετά την εισβολή στην Ουκρανία, οι εργασίες της επιτροπής έχουν “παγώσει”».

Κυρίαρχες οι υποδομές ΗΠΑ και Ε.Ε.

Επιπτώσεις στη χρήση των διαστημικών τεχνολογιών στην καθημερινή μας ζωή «θα έλεγα ότι δεν υπάρχουν, διότι η καθημερινότητά μας εξυπηρετείται από ευρωπαϊκές κυρίως και αμερικανικές υποδομές. Δεν έχουμε υπηρεσίες ή προϊόντα από ρωσικά διαστημικά συστήματα. Ολο το μεγάλο πλήθος των εικόνων και των πληροφοριών που λαμβάνουμε για την επιφάνεια της Γης από τις συστοιχίες δορυφόρων, οι οποίοι βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη μας, προέρχεται από υποδομές της Ε.Ε. και των ΗΠΑ. Οι δορυφόροι χρησιμοποιούνται σε μια σειρά από δραστηριότητες, προβλέψεις καιρού, τηλεπικοινωνίες, εντοπισμό θέσης και πλοήγηση, ναυσιπλοΐα, αεροπορία, περιβαλλοντική επιτήρηση, κλιματικές μεταβολές, φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές. Οσον αφορά την πλοήγηση, έχει σχεδόν ολοκληρωθεί το ευρωπαϊκό σύστημα δορυφορικής πλοήγησης Galileo, όμως χρησιμοποιούμε ακόμη κυρίως το αμερικανικό GPS. Ακόμη και οι Ρώσοι πολίτες χρησιμοποιούν περισσότερο το GPS, που είναι ενσωματωμένο στα κινητά τους και σε συσκευές πλοήγησης, παρά το δικό τους Glonass. Αυτό χρησιμοποιείται κυρίως από τον ρωσικό στρατό».

Η αριστεία Ελλήνων επιστημόνων υπερβαίνει τον γήινο στενό ορίζοντα

«Η παρουσία της Ελλάδας στα διε-θνή διαστημικά δρώμενα είναι πολυεπίπεδη και δυσανάλογα μεγαλύτερη του πληθυσμιακού και οικονομικού μεγέθους της χώρας μας. Υπάρχει σημαντική συμμετοχή ελληνικών επιστημονικών ομάδων σε ευρωπαϊκές διαστημικές αποστολές, παρά τη μέχρι πρότινος απουσία συντεταγμένης διαστημικής πολιτικής και συντονισμένης δραστηριότητας», παρατηρεί ο κ. Δαγκλής, ο οποίος ως μέλος της Διεθνούς Αστροναυτικής Ακαδημίας, εμπειρογνώμονας της NASA, της ESA και της Κομισιόν, με θητεία σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα της Γερμανίας, της Ιαπωνίας, των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ιταλίας, γνωρίζει ενδελεχώς τις ελληνικές επιδόσεις σε προγράμματα που απαιτούν πολύ υψηλή επιστημονική ειδίκευση.

«Αυτό οφείλεται», μας εξηγεί, «στην αριστεία των Ελλήνων επιστημόνων και την αναγνώρισή τους από τη διεθνή κοινότητα. Διότι δεν μπορεί κάποιος να συμμετάσχει σε τόσο μεγάλα εγχειρήματα αν δεν διαθέτει πολύ υψηλή επιστημονική κατάρτιση. Αναφέρω ενδεικτικά την ελληνική συμμετοχή στις μεγάλες ευρωπαϊκές αποστολές Cluster (στο γεωδιάστημα), Rosetta (στον κομήτη 67P/Τσουριούμοφ-Γκερασιμένκο, που είχε ανακαλυφθεί το 1969 από δύο Ουκρανούς αστρονόμους), BepiColombo (στον Ερμή, τον εγγύτερο στον Ηλιο πλανήτη), Solar Orbiter (στον Ηλιο) και JUICE (στον Δία)». Ο ίδιος ο κ. Δαγκλής ήταν ο άνθρωπος-κλειδί στις αποστολές Rosetta της ESA, SAC-B, Polar και THEMIS της NASA, ενώ συμμετέχει στην αποστολή BepiColombo της ESA και της Ιαπωνικής Διαστημικής Υπηρεσίας (την αποστολή εξυπηρετούν δύο διαστημικά σκάφη) και σε πολλές άλλες ακόμη.
«Είναι αξιοσημείωτο ότι στα πέντε ερευνητικά και τεχνολογικά κέντρα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος, η χώρα μας υπερ-εκπροσωπείται, δηλαδή ο αριθμός των Ελληνίδων και των Ελλήνων που απασχολούνται σε αυτά είναι μεγαλύτερος από εκείνον που αντιστοιχεί στην οικονομική συμμετοχή της χώρας μας στον συνολικό προϋπολογισμό του Οργανισμού».

Και όχι μόνο. «Ομάδες από ελληνικά πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα συμμετέχουν σε διαστημικά ερευνητικά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ενωσης ως εταίροι αλλά και ως συντονιστές. Αυτή την εποχή το Πανεπιστήμιο Αθηνών ηγείται μιας κοινοπραξίας οκτώ ευρωπαϊκών φορέων που υλοποιεί το ένα από τα μόλις τρία τρέχοντα ευρωπαϊκά προγράμματα διαστημικού καιρού».

Και το πιο σημαντικό, πέραν της ελληνικής συνεισφοράς στις κοινές ευρωπαϊκές προσπάθειες: «Η χώρα μας κάνει τα πρώτα μικρά βήματα για ένα εθνικό διαστημικό πρόγραμμα. Η αρχή γίνεται με μια μελέτη σκοπιμότητας και δυνατότητας υλοποίησης ενός σμήνους μικροδορυφόρων που θα καλύψουν στοχευμένα εθνικές ανάγκες παρατήρησης της Γης». Το πρόγραμμα αυτό θα συντονίσει το Ελληνικό Κέντρο Διαστήματος.
Επίσης στη χώρα μας έχει αναπτυχθεί και συνεχίζει να αναπτύσσεται μια βιομηχανία Διαστήματος. «Υπάρχουν αυτή τη στιγμή περίπου 50 εταιρείες στην Ελλάδα, μικρότερες ή μεγαλύτερες, οι οποίες συμμετέχουν σε διαφόρων ειδών διαστημικά εγχειρήματα. Προσφέρουν προϊόντα και υπηρεσίες σε επιστημονικές αποστολές, με την κατασκευή μέρους δορυφόρων τηλεπικοινωνιών, δορυφόρων τηλεπισκόπησης, μικροδορυφόρων, ρομποτικών συστημάτων, αισθητήρων, προηγμένων υλικών, λογισμικών ευφυών συστημάτων. Μπορεί μια εταιρεία να κατασκευάζει ένα μικρό υποσύστημα ή ένα ηλεκτρονικό κύκλωμα, ή όλη την καλωδίωση ενός δορυφόρου με την οποία μοιράζεται η ενέργεια σε όλα τα σημεία και τα όργανά του. Μπορεί να προσφέρει υπηρεσίες τηλεπικοινωνιών και χαρτογράφησης, να δημιουργήσει εφαρμογές πλοήγησης και παρατήρησης της Γης», αναφέρει ο κ. Δαγκλής.

«Είναι μια πτυχή της οικονομίας μας η οποία δεν είναι από τις μεγαλύτερες σε μέγεθος συγκριτικά με άλλες, ωστόσο αφορά μια δραστηριότητα αιχμής σε έναν τομέα όπως η ραγδαία αναπτυσσόμενη αγορά Διαστήματος, η οποία κρατάει τη χώρα μας κοντά στα τεκταινόμενα της υψηλής τεχνολογίας. Θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι δεν είμαστε αποκομμένοι από τις τεχνολογικές εξελίξεις, ότι έχουμε ελληνικές εταιρείες οι οποίες διαθέτουν τεχνογνωσία και πωλούν υψηλά τεχνολογικά προϊόντα στο εξωτερικό. Πέρα από τα οικονομικά μεγέθη και την απασχόληση, κεφαλαιώδους σπουδαιότητας είναι και το αντικείμενο: η ανάπτυξη υψηλής τεχνολογικής καινοτομίας».

“Καθημερινή”