Λευτέρης Τσουλφίδης*H διεθνής οικονομία, ήδη από το 2007, βρίσκεται σε στασιμότητα και η πανδημία την επιδείνωσε μειώνοντας τον ρυθμό μεγέθυνσης των αναπτυγμένων οικονομιών στο -5,8%, η μέγιστη μείωση του ΑΕΠ μεταπολεμικά. Η πανδημία θα μείνει στην οικονομική ιστορία, αφενός για την επιδείνωση της ύφεσης, αφετέρου επειδή θα αποτελέσει καταλύτη και επιταχυντή εξελίξεων που ήδη άρχισαν να φαίνονται στους εργασιακούς χώρους και στις κοινωνικές σχέσεις γενικότερα.
Η πανδημία έχει ήδη συμβάλει στην υιοθέτηση καινοτομιών που διαφορετικά θα απαιτούσαν πολύ περισσότερο χρόνο. Οι καινοτομίες αυτές, αν και εκ πρώτης όψεως φαίνονται αμελητέες και πρόσκαιρες, εντούτοις φέρνουν μεγάλες αλλαγές στην εργασιακή διαδικασία, τον εργασιακό χώρο, τόπο και τρόπο συναλλαγών, μεταξύ άλλων. Οι καινοτομίες αυτές, που σχετίζονται κυρίως με τις τηλεπικοινωνίες, ουσιαστικά μειώνουν το κόστος παραγωγής, μέσω της απαξίωσης του κεφαλαίου και της εργασίας, π.χ. οι επιχειρήσεις χρειάζονται λιγότερες κτιριακές εγκαταστάσεις και μειώνουν γενικότερα το λειτουργικό τους κόστος, ενώ ο μισθός πρακτικά μειώνεται καθώς ο εργάσιμος χρόνος στην κατ’ οίκον εργασία μπορεί να αυξηθεί υπέρμετρα πολύ χωρίς να περιορίζεται θεσμικά. Επιπλέον, οι νέες τεχνολογίες, βραχυχρόνια τουλάχιστον, αυξάνουν την ανεργία.
Η «επιλογή» των νέων καινοτομιών είναι αναγκαστική λόγω μείωσης του κόστους και γι’ αυτό όχι μόνο θα μείνουν αλλά και θα εξελιχθούν περαιτέρω. Υπό αυτές τις συνθήκες είναι βέβαιο ότι δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν όλες οι επιχειρήσεις στις απαιτήσεις της εποχής και αναπόφευκτα αρκετές, οι λιγότερο ανταγωνιστικές, είτε θα βγουν εντελώς εκτός αγοράς είτε θα γίνουν στόχος χαμηλού κόστους απορρόφησής τους από όσες επιβιώσουν.
Υπάρχουν βεβαίως και επιχειρήσεις, όχι πολλές, οι οποίες περνούν μια πολύ προσοδοφόρα περίοδο, όπως οι φαρμακευτικές, των ταχυμεταφορών καθώς και αυτές του Διαδικτύου, οι γνωστές ως FAANG (Facebook, Amazon, Apple, Netflix, Google), οι οποίες ευνοούνται από την τηλεργασία και ευδοκιμούν υπό συνθήκες πανδημίας. Στον αντίποδα, οι αεροπορικές, τουριστικές και βιομηχανικές επιχειρήσεις, οι οποίες έχουν υποστεί ένα άνευ προηγουμένου πλήγμα, που μόνο με κρατική βοήθεια θα μπορέσουν να επιβιώσουν.
Εσχάτως, άλλες επιχειρήσεις, όπως π.χ. οι εμπορικές, ανασυντάσσονται και με διαδικτυακές πλατφόρμες επιχειρούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της νέας εποχής. Στις ημέρες μας όλοι αναδιοργανώνονται και στο τέλος της πανδημίας, που δεν είναι μακριά, αυτό που θα προκύψει θα είναι μια μεταμορφωμένη κοινωνία με περαιτέρω διεύρυνση των ανισοτήτων σε εθνικό αλλά και περιφερειακό επίπεδο (οι υπερχρεωμένες χώρες του Νότου με αυτές του Βορρά). Πράγματι, η υιοθέτηση τεχνολογιών, που υποκαθιστούν ακόμα περισσότερο την εργασία με κεφάλαιο, αυξάνει την ανεργία και την υποαπασχόληση και αναπόφευκτα οδηγεί στη φτωχοποίηση μεγάλων μερίδων του πληθυσμού.
Σημαντικό ρόλο σε όλα αυτά θα παίξει η αλματώδης αύξηση του χρέους, ιδιωτικού (νοικοκυριών και επιχειρήσεων με μια νέα γενιά «κόκκινων» δανείων) και δημόσιου. Η διεύρυνση των ανισοτήτων και η αύξηση του χρέους θα είναι οι μεγάλες προκλήσεις που θα προκύψουν και δεν αφορούν μόνο χώρες όπως η Ελλάδα, αλλά και πολλές άλλες, μεταξύ των οποίων και οι ΗΠΑ. Ηδη η Ιταλία έχει βολιδοσκοπήσει για πιθανή ευνοϊκή ρύθμιση δανείων που έχει συνάψει λόγω κορονοϊού και οι G7 σχεδιάζουν συζητήσεις σχετικές με το χρέος. Αναγνωρίζεται πλέον ότι δεν μπορεί να υπάρξει εθνική λύση και εκ των πραγμάτων θα αναζητηθούν διεθνείς συνεργασίες σε μια προοπτική εξομάλυνσης των ανισοτήτων και γενναίου κουρέματος του χρέους.
Η πανδημία ανέδειξε την αδυναμία γενικότερα της αγοράς και του ιδιωτικού τομέα να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις μεγάλων προκλήσεων. Δεν ήταν ο ιδιωτικός τομέας και η αγορά, που τόσο υμνήθηκαν τις προηγούμενες δεκαετίες, αλλά ο δημόσιος τομέας και η δημόσια Υγεία, που τόσο έχει επικριθεί στο παρελθόν, που δίνουν τη λύση. Οι εξελίξεις στο θέμα του εμβολιασμού και των φαρμάκων γενικότερα ήταν αποτέλεσμα της δημόσιας χρηματοδότησης αλλά και -κάτι που είναι εξίσου πολύ σημαντικό- της διεθνούς συνεργασίας.
Οι εξελίξεις αυτές διδάσκουν ότι στο μέλλον θα πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη προσοχή και σημασία στον ρόλο του Δημοσίου και στις διεθνείς συνεργασίες σε σειρά αλληλένδετων ζητημάτων. Η πανδημία μάς έχει διδάξει ότι ο ρόλος του δημόσιου τομέα θα πρέπει να είναι καθοριστικός στην αντιμετώπιση μεγάλων ζητημάτων ξεκινώντας από την υγεία, προχωρώντας στο περιβάλλον, στην ενίσχυση της βασικής έρευνας αλλά και σε φλέγοντα ζητήματα, όπως τη διεύρυνση των ανισοτήτων εθνικών και περιφερειακών, του ιδιωτικού και δημόσιου χρέους, μεταξύ άλλων.
Σε μια προσπάθεια αποτίμησης της κατάστασης και μελλοντικής πρόβλεψης, το 2020 θα έχουμε υποστεί ως χώρα μια μεγάλη πτώση στο ΑΕΠ στο -9,5% (χειρότερες αναμένονται οι επιδόσεις των άλλων χωρών του Νότου, σύμφωνα με το ΔΝΤ). Ωστόσο οι πανδημίες, όπως π.χ. του 1918 (κυρίως στις ΗΠΑ), με το τέλος τους συνοδεύονται από ένα κλίμα αισιοδοξίας που αναμένεται να επαναφέρει και την ελληνική οικονομία στα προ της πανδημίας επίπεδα εντός διετίας. Το σενάριο αυτό εξαρτάται εν πολλοίς από τις εξελίξεις στο Ταμείο Ανάκαμψης και τον αποτελεσματικό σχεδιασμό προκειμένου να απορροφηθεί η προβλεπόμενη χρηματοδότηση. Ωστόσο η ελληνική οικονομία παρουσίαζε ισχνούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης πριν από την πανδημία και δεν υπάρχει κάτι προς το παρόν που να υποστηρίζει ότι η μακροχρόνια διεθνής ύφεση έχει ολοκληρωθεί ή ότι η Ελλάδα θα αποτελέσει εξαίρεση.
Η διεθνής οικονομία αναμένεται να συνεχίσει και μετά το 2023 στους αναιμικούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης καθώς οι υφιστάμενες καινοτομίες (οι τελευταίες της εμφάνισης του Διαδικτύου το 1982), παρότι αλλάζουν πολλά στην κοινωνία, δεν υπόσχονται κάτι το εντελώς διαφορετικό παρά μόνο ότι μπορεί να λειτουργήσουν καταλυτικά για την εμφάνιση νέων καινοτομιών που θα αφήσουν εποχή, όπως πρόσφατα το Διαδίκτυο και παλαιότερα ο ηλεκτρισμός, το αυτοκίνητο κ.ά. Μια τέτοια προοπτική μπορεί να προκύψει μόνο μέσω δημόσιας χρηματοδότησης της βασικής έρευνας και της διεθνούς συνεργασίας, μόνο τότε θα έχουν τεθεί οι βάσεις και οι προϋποθέσεις οικονομικής άνθησης με διάρκεια.
*Καθηγητής Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.
