Νίκος Χ. Βαρσακέλης
Καθηγητής Βιομηχανικής Πολιτικής
Τμήμα Οικονομικών Επιστημών
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Στο άρθρο της προηγουμένης Κυριακής παρουσιάσαμε την μεγάλη απόκλιση της οικονομίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από την αντίστοιχη της δύσης. Η απόκλιση αυτή μπορεί να αποδοθεί στην εξέλιξη του θεσμικού πλαισίου στην δύση, η οποία κατέστησε το Οθωμανικό θεσμικό πλαίσιο ανταγωνιστικό μειονέκτημα με αποτέλεσμα ο ρυθμός της χρηματικής κεφαλαιακής συσσώρευσης στην δύση να ξεπεράσει τον αντίστοιχο της ΟΑ. Και όπως διδάσκει η επιστήμη, χωρίς χρηματική κεφαλαιακή συσσώρευση δεν υπάρχουν επενδύσεις φυσικού κεφαλαίου και επομένως δεν υπάρχει ανάπτυξη.
Γιατί οι οικονομικοί θεσμοί στην ΟΑ και την Μέση Ανατολή παρέμειναν καθηλωμένοι σε παρωχημένους τύπους κατά την διάρκεια αυτών των αιώνων, όταν στην δύση άρχιζαν να εφαρμόζονται οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις; Η κυρίαρχη άποψη είναι πως αυτοί οι θεσμοί υιοθετήθηκαν λόγω της ιδεολογίας, δηλαδή, του ισλάμ. Όμως δεν φαίνεται να είναι η βασική εξήγηση. Το αντιπαράδειγμα του τόκου και όχι μόνο είναι χαρακτηριστικό. Είναι γνωστό ότι σύμφωνα με το ισλαμικό δίκαιο δεν επιτρέπεται η καταβολή τόκου. Λόγω αυτής της ιδεολογικής θέσης δεν δημιουργήθηκαν στην Μέση Ανατολή πιστωτικά ιδρύματα, αντίστοιχα με αυτά που αναπτύχθηκαν στην Δύση μετά τον 15ο αιώνα. Σημειώνω ότι οι «σοφοί» – ερμηνευτές του Κορανίου (ulemas) έδωσαν μια λύση για την χρηματοδότηση του εμπορίου. Η απουσία πιστωτικών ιδρυμάτων αποτέλεσε σημαντικό ανασταλτικό παράγοντα για την συσσώρευση χρηματικού κεφαλαίου. Με την μεταρρύθμιση του tanzimat τον 19ο αιώνα, ο θεσμός των πιστωτικών ιδρυμάτων εισάγεται για πρώτη φορά στην ισλαμική ΟΑ. Επομένως, όσον αφορά τους οικονομικούς θεσμούς, ειδικά στην ΟΑ και την Μέση Ανατολή, δεν φαίνεται να τους καθόρισε η ιδεολογία του ισλάμ.
Η μεγάλη απόκλιση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μπορεί να εξηγηθεί με την ανάλυση των θεσμικών οικονομικών (institutional economics). Η σημασία της πολιτικής δύναμης, δηλαδή η δύναμη επιβολής συγκεκριμένων κοινωνικών επιλογών, ακόμη και ενάντια στην θέληση άλλων κοινωνικών ομάδων, είναι κρίσιμη στην επιλογή των θεσμών μιας κοινωνίας. Από πού όμως πηγάζει η πολιτική δύναμη; Σε μια κοινωνία υπάρχουν δύο τύποι πολιτικής δύναμης: α) η De jure (τυπική) πολιτική δύναμη, δηλαδή, η δύναμη που πηγάζει από τους τυπικούς θεσμούς της χώρας, όπως πχ το σύνταγμα, και αφορά την κυβέρνηση, το κοινοβούλιο, το δικαστικό σύστημα, και β) η De facto πολιτική δύναμη, η οποία πηγάζει από την οικονομική ή την στρατιωτική δύναμη ή την πρόσβαση σε έξω – δικαστικά μέσα (πχ. μαφία). Η κατανομή της πολιτικής δύναμης καθορίζεται από την αντίστοιχη μεταξύ της de jure και της de facto πολιτικής δύναμης, αλλά και μεταξύ των ομάδων συμφερόντων που κατέχουν de facto πολιτική δύναμη. Ως προς την κατανομή της πολιτικής δύναμης στην OΑ μπορούμε να σημειώσουμε: Η De Jure πολιτική δύναμη ασκούνταν από την κορυφή της ιεραρχίας της ΟΑ: ο σουλτάνος και η κρατική γραφειοκρατία με τον βεζίρη – περίπου πρωθυπουργός – και τους υπουργούς (μικροί βεζίρηδες). Ο στρατός, η κεντρική γραφειοκρατία, τα περιφερειακά στελέχη της γραφειοκρατίας και το ιερατείο, που ασκούσε και δικαστικά καθήκοντα, κατείχαν και ασκούσαν την de facto πολιτική δύναμη. Ας δούμε για ποιόν σκοπό ασκούσαν αυτήν την δύναμη.
Πηγή: Eliana Balla and Noel D. Johnson (2009). Στα οικονομικά χρησιμοποιείται για πολύ μακροχρόνιες και διατοπικές συγκρίσεις ένα κοινό αγαθό, όπως πχ. το αλεύρι, ως αποπληθωρισμένο «νόμισμα» λόγω των υποτιμήσεων του νομίσματος και του πληθωρισμού.
Τα πρώτα σημαντικά δημοσιονομικά ελλείματα εμφανίστηκαν στα τέλη του 16ου αιώνα, όπως φαίνεται στο διάγραμμα, όταν πλέον επιβραδύνεται και σταματά η επέκταση της ΟΑ. Τα ελλείματα ήταν εξαιρετικά υψηλά, αρχικά κατά τις πολεμικές περιόδους, αλλά παρέμειναν υψηλά και στις ειρηνικές. Ο σουλτάνος, επειδή έπρεπε να καλύψει τα δημοσιονομικά ελλείμματα, απαιτούσε αύξηση των εσόδων (φόρων) και «επιτίθετο» στα περιουσιακά δικαιώματα των κρατικών υπαλλήλων, του κλήρου και των φοροεισπρακτόρων (οι οποίοι στην συνέχεια τα εισέπρατταν από τους αγρότες και τις υπόλοιπες οικονομικές δραστηριότητες). Επιπλέον, επέβαλε αναγκαστικό δανεισμό από τους πλούσιους και κατάσχεση πόρων από τα κοινωφελή ιδρύματα (waqf) των μουσουλμάνων και κυρίως των μη μουσουλμάνων. Επειδή τα συνεχή ελλείμματα (επί δεκαετίες) δεν ήταν δυνατόν να καλυφθούν μόνο από αναγκαστικά δάνεια και κατασχέσεις περιουσιακών στοιχείων, ο σουλτάνος κατέφευγε στην νομισματοποίηση του χρέους, η οποία οδηγούσε στην υποτίμηση του νομίσματος ως προς το χρυσό βενετσιάνικο δουκάτο, το πλέον σταθερό νόμισμα της εποχής. Το χρυσό Βενετσιάνικο δουκάτο ισοδυναμούσε με 60 άσπρα (akces, το νόμισμα της ΟΑ) το 1584, στην συνέχεια ανατιμήθηκε στα 120 το 1588, στα 150 το 1618 και στα 310 το 1624.
| Προϋπολογισμός της ΟΑ του 1669-1670 | |
| Δαπάνες Υψηλής Πύλης | 30% |
| Μισθοδοσία Στρατιωτικών | 30% |
| Λοιπές Στρατιωτικές Δαπάνες | 30% |
| Δαπάνες για το Ναυτικό | 6% |
| Δημόσια Έργα | 2% |
| Λοιπές Δαπάνες | 2% |
| Έλλειμμα | 7% |
Ενώ, λοιπόν, η ΟΑ διατηρούσε τον κρατικό προϋπολογισμό ελλειμματικό για δεκαετίες και αναγκαζόταν είτε σε δανεισμό, είτε σε κατασχέσεις, είτε σε νομισματοποίηση, έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε την διάρθρωση των δαπανών του προϋπολογισμού. Όπως φαίνεται στον προϋπολογισμό του 1669-1670, το 96% των κρατικών δαπανών χρηματοδοτούσε την πρόσοδο των δύο ομάδων συμφερόντων της ΟΑ. Ως προς τις υποδομές, το κονδύλιο για δημόσια έργα αποδεικνύει γιατί οι υποδομές, όπως δρόμοι, λιμάνια, κλπ, της ΟΑ υποβαθμίσθηκαν σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους, καθιστώντας δύσκολη την ανάπτυξη του εμπορίου μεταξύ της ενδοχώρας και των λιμανιών. Το σύνολο, σχεδόν, των χερσαίων μεταφορών γινόταν με ζώα σε μονοπάτια. Οι αμαξιτές οδοί ήταν σχεδόν ανύπαρκτες. Ενδεικτικά αναφέρω πως όταν η Ελλάδα απελευθερώθηκε το δίκτυο των αμαξιτών οδών του νέου Ελληνικού κράτους (Πελοπόννησος και Στερεά) ήταν μόλις 13 χιλιόμετρα. Η ΟΑ ίσως ήταν η μοναδική αυτοκρατορία αντίστοιχου μεγέθους στην ιστορία, η οποία δεν επένδυσε σε υποδομές που βοηθούν τις μεταφορές και την επικοινωνία. Τα δεδομένα δείχνουν ότι οι υποδομές δεν ήταν στις προτεραιότητες του σουλτάνου και του στρατού. Όμως, όταν ήλθε η ώρα των επαναστάσεων, ο τακτικός στρατός της ΟΑ δεν μπορούσε να κινηθεί γρήγορα και εύκολα, εν αντιθέσει με την τακτική του ανταρτοπόλεμου που εφάρμοσαν οι Έλληνες και οι άλλοι λαοί.
Συμπερασματικά: Οι de jure και de facto δυνάμεις της ΟΑ είχαν αποδυθεί στην μακροχρόνια απομύζηση των κρατικών εσόδων της «κότας που έκανε τα χρυσά αυγά». Σύμφωνα με τον Sevket Pamouk, ενώ η Οθωμανική ελίτ σε ορισμένες χρονικές περιόδους προώθησε ορισμένες δειλές εκσυγχρονιστικές θεσμικές αλλαγές, ο κίνδυνος της απώλειας των προνομίων – προσόδων τους δεν επέτρεψε την υιοθέτηση θεσμών που θα οδηγούσαν την ΟΑ στο μονοπάτι της διαρκούς ανάπτυξης. Ποιος έτρεφε την κότα με τα χρυσά αυγά; Θα το εξετάσουμε στο επόμενο άρθρο.
