Η συνεισφορά του Καντ στην ιστορία της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας ήταν μνημειώδης. Ο Γερμανός φιλόσοφος αναμετρήθηκε με τα αδιέξοδα που έφερε η πρότερη ευρωπαϊκή φιλοσοφία, προσθέτοντας νέα δεδομένα στην ανθρώπινη σκέψη. Συγκεκριμένα, ο Καντ, με αφορμή τη διαπίστωση ότι η περιοχή των νοουμένων αδυνατεί να οδηγήσει σε βεβαιότητες με την επιστημονική τεκμηρίωση, εισήγαγε ένα νέο πεδίο γνώσης, αυτό της ηθικής το οποίο παρείχε πρακτικές βεβαιότητες (Βαλλιάνος, 2008: 55).
Για τον Καντ, η ηθική πράξη είναι η έλλογη αναστοχαστική δραστηριότητα του υποκειμένου το οποίο ξεπερνά τις ενστικτώδεις αντιδράσεις της ανθρώπινης φύσης. Πρωταρχικό μέλημα της ανθρώπινης συνείδησης είναι να απαλλαγεί από τον φυσιοκρατικό ντετερμινισμό, ώστε η βούληση να χαρακτηριστεί ηθική. Αυτή η «καθαρή» βούληση είναι η ενδιάθετη προθετικότητα της συνείδησης και ταυτίζεται με το δέον. Η ηθική θεωρία του Καντ εκφράζεται μέσα από τον οντολογικό διαχωρισμό ενός βιολογικού υποστρώματος, της ύπαρξης, και της ηθικής, ως καθαρής βουλητικής ενέργειας. Τα δυο αυτά επίπεδα συνδέονται άμεσα στην προοπτική μιας αδιάλειπτης πάλης, όπου η ηθική αγωνίζεται ενάντια στον καθορισμό που επιβάλλει το φυσικό – βιολογικό υπόστρωμα. Αποτέλεσμα αυτής της διαμάχης είναι να χαρακτηριστεί ηθικός αυτός που πράττει σύμφωνα με την συνείδηση του, ακόμη και αν προκαλεί καταστροφή στον ίδιο του τον εαυτό (Βαλλιάνος, 2008: 55).
Η ηθική πράξη για τον Καντ δεν είναι μια ουτοπική φαντασίωση, αλλά μια αλήθεια που δύναται να πραγματωθεί μέσα στην ιστορία. Φροντίδα, πλέον, της υπερβατολογικής αναστοχαστικής δραστηριότητας είναι η προσπάθεια του ατόμου να προσδιορίσει τα στοιχεία που εκπληρώνουν το ηθικώς ορθόν, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο (Βαλλιάνος, 2008: 55).
Η αντίληψη του εαυτού ως ελεύθερου όντος αποτελεί το θεμέλιο του υπερβαλογικού αναστοχασμού. Μιας και, εάν ο άνθρωπος μπορεί να αποδεσμεύεται από κάθε εξωτερικό καθορισμό, δύναται να επιβάλλει τις επιλογές του. Συνέπεια αυτών είναι να οριστεί η ηθική ως το προνομιακό πεδίο της ανθρώπινης αυτονομίας, η οποία αρθρώνεται πάνω στην πίστη του τι είναι κακό ή καλό. Η βεβαιότητα ότι «πράττω το ορθό» συνίσταται στην πίστη που πηγάζει από το ηθικό βίωμα του καθενός. Τα περιεχόμενα του βιώματος αποτελούνται από τα έμφυτα δεδομένα, τα οποία καταλαμβάνουν την «καθαρή βούληση» (Βαλλιάνος, 2008: 55-60).
Η κριτική του Καντ στις ηδονοθηρικές θεωρίες θα αποκαλύψει τον δεοντοκρατικό χαρακτήρα της θεωρίας του. Μέριμνα της ηδονοθηρικής παράδοσης είναι η απόλαυση των φυσικών αναγκών του κάθε ανθρώπου. Αντίθετα, στην καντιανή ηθική ο στόχος είναι η επίτευξη του δέοντος, ο οποίος εντοπίζεται έξω από κάθε προσπάθεια εκτίμησης της ατομικής ή συλλογικής ωφέλειας. Ο ηθικός άνθρωπος γνωρίζει ότι αυτό που πράττει δεν ταυτίζεται με την προσωπική του ικανοποίηση. Μάλιστα η ηθικότητα μιας πράξης επιβεβαιώνεται, όταν συνοδεύεται από δυσάρεστα συναισθήματα. Έτσι, η ηθική θεωρία του Καντ κατέληξε να ταυτίζεται με την άκαμπτη και αυστηρή τήρηση του καθήκοντος. Απεναντίας, οποιαδήποτε φιλοδοξία για την επίτευξη των προσωπικών συμφερόντων συνιστά παράγοντα κοινωνικής αστάθειας και ανηθικότητας (Βαλλιάνος, 2008: 57-58).
Τούτος ο ηθικός αναστοχασμός αποτελεί θεμέλιο του πρακτικού λόγου και δεν αποβλέπει στη διδαχή ηθικών τρόπων έκφρασης, καθώς όλοι γνωρίζουν πώς πρέπει να πράξουν σε κάθε στιγμή. Αντίθετα, η αυτογνωσία του ηθικού νόμου καλεί τους ανθρώπους να πράξουν από υποχρέωση, σεβόμενοι το ιερό καθήκον. Η ηθική πράξη είναι αίτημα της έλλογης συνείδησης, το οποίο δεσμεύει το ον αφ’ εαυτού με μια εσωτερική αίσθηση (Βαλλιάνος, 2008: 61).
Αφετηρία, λοιπόν, του ηθικού νόμου είναι η αποδοχή της αδιαμφισβήτητης εσωτερικής προσταγής. Αυτή η απαίτηση της συνείδησης συνάδει με το δέον και ορίζεται ως «κατηγορική προσταγή». Σε αυτό το σημείο, είναι θεμιτό να αναφερθεί ο τρόπος με τον οποίο ο Καντ ορίζει την «κατηγορική προσταγή», η οποία συμπυκνώνεται στο αίτημα: «να πράττουμε με τρόπο που η ατομική μας πρακτική επιλογή να μπορεί να γενικευθεί με τη μορφή ενός καθολικού νόμου που ισχύει παντού και πάντα». Είναι φανερός ο φορμαλιστικός χαρακτήρας της «κατηγορικής προσταγής», ο οποίος ρυθμίζει τη σχέση του ατόμου με την κοινωνία. Ο Καντ προσεγγίζει την ηθική πράξη των αυτοσυνείδητων έλλογων όντων, υπό την έννοια της αυτονομοθεσίας. Ο πράττων επιθυμεί η πράξη του να αποκτήσει καθολική νομοθετική ισχύ στην κοινωνία. Η δεοντοκρατική σύλληψη της ηθικής μετασχηματίζει την έννοια της ηθικής, δίνοντάς της πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενο (Βαλλιάνος, 2008: 63).
Η πιστή υποταγή του συνόλου της ανθρώπινης κοινότητας στις εντολές της «κατηγορικής προσταγής» έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας ιδεατής κοινωνίας, όπου θα βασιλεύει η απόλυτη δικαιοσύνη. Η κοινωνία αυτή ονομάζεται «βασίλειο των τελών» και αποτελείται από ελεύθερα, ισότιμα όντα. Η αυτοθέλητη δέσμευση στον ηθικό νόμο εξαλείφει τον βίαιο χαρακτήρα της πολιτείας, αχρηστεύοντας κάθε εξωτερικό καταναγκασμό πάνω στους πολίτες. Η επέκταση αυτής της λογικής στο σύνολο της ανθρώπινης κοινωνίας δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για μια παγκόσμια ειρήνη (Βαλλιάνος, 2008: 63-64). Σε αυτή την περίπτωση, ο κόσμος διέπεται από τις συνθήκες της «αιώνιας ειρήνης», η οποία συνιστά και τον ανώτατο βαθμό εκπλήρωσης του ηθικού νόμου. (Κant, 1971: 26-28).
Βαλλιάνος, Π. (2008). Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τ.Γ΄: Νεότερα και Σύγχρονα Φιλοσοφικά Ρεύματα (19ος-20ος αιώνας). Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
Κant, Ι. (1971). Ιδέα μιας Γενικής Ιστορίας με Πρίσμα Κοσμοπολίτικο. Στο Ε.Π. Παπανούτσος (μτφ.), Δοκίμια (σσ. 24-41). Αθήνα: Δωδώνη.
*Ο Κωνσταντίνος Δεληγιάννης είναι
προπτυχιακός φοιτητής στο ΕΑΠ στο τμήμα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού
