Θεμέλιο της ελευθεροτυπίας, η προστασία των δημοσιογραφικών πηγών

Θεμελιώδη προϋπόθεση και ακρογωνιαίο λίθο της ελευθερίας του Τύπου, αλλά και εγγύηση για την απρόσκοπτη λειτουργία του στις σύγχρονες δημοκρατίες χαρακτηρίζουν την προστασία των δημοσιογραφικών πηγών έγκριτοι συνταγματολόγοι και νομικοί με δηλώσεις τους στην «Κ». Με αφορμή την εξώδικη δήλωση της επικεφαλής των εισαγγελέων Διαφθοράς Ελένης Τουλουπάκη, με την οποία ζητεί από την εφημερίδα και τη δημοσιογράφο Ιωάννα Μάνδρου να αποκαλύψει την πηγή του εγγράφου για τους προστατευόμενους μάρτυρες στην υπόθεση Novartis, η «Κ» απευθύνθηκε στον ομότιμο καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Νίκο Κ. Αλιβιζάτο, στον καθηγητή Ποινικού Δικαίου στο ΑΠΘ Λάμπρο Μαργαρίτη και στον δικηγόρο Βασίλη Χειρδάρη, που είναι εξειδικευμένος στο ευρωπαϊκό δίκαιο. Κοινή συνισταμένη όλων είναι η απόλυτη προστασία που προσφέρει στις δημοσιογραφικές πηγές η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Στρασβούργου καθώς και η σημασία της για την ακριβή και αξιόπιστη πληροφόρηση των πολιτών.

ΝΙΚΟΣ Κ. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ
Θεμελιώδης προϋπόθεση της ελευθεροτυπίας

Με το από 4.11.2019 εξώδικό της προς την «Καθημερινή», η εισαγγελεύς Διαφθοράς κ. Ελένη Τουλουπάκη δεν διεκδικεί απλώς την επανόρθωση ανακριβειών, τις οποίες περιείχε, κατά τη γνώμη της, τo ρεπορτάζ της Ιωάννας Μάνδρου για τους προστατευόμενους μάρτυρες της υπόθεσης Novartis, κάτι που προφανώς δικαιούται. Καλεί, επί πλέον, τη γνωστή δημοσιογράφο να αποκαλύψει την πηγή των πληροφοριών της. Το πώς δηλαδή έφθασε στα χέρια της το εμπιστευτικό έγγραφο της δικογραφίας που επικαλέσθηκε στο ρεπορτάζ της.

Αντί για άλλο σχόλιο, θέλω απλώς να παραθέσω μια σκέψη της πολυσχολιασμένης απόφασης Goodwin κατά Ηνωμένου Βασιλείου της 27.3.1996, την οποία έκτοτε ακολουθεί απαρεγκλίτως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο του Στρασβούργου σε παρόμοιες υποθέσεις: «Η προστασία των δημοσιογραφικών πηγών είναι μία από τις θεμελιώδεις προϋποθέσεις της ελευθεροτυπίας και των κωδίκων δεοντολογίας που ισχύουν σε πολλά κράτη-μέλη και περιλαμβάνεται σε πολλές διεθνείς συμβάσεις για τις δημοσιογραφικές ελευθερίες […]. Η έλλειψη μιας τέτοιας προστασίας θα μπορούσε να αποτρέψει τις πηγές των δημοσιογράφων να συνδράμουν τον Τύπο στην πληροφόρηση του κοινού για θέματα γενικού ενδιαφέροντος. Κατ’ επέκταση, ο Τύπος δεν θα μπορούσε να παίξει τον ρόλο του ως δημόσιου θεματοφύλακα (public-watchdog) και η ικανότητά του να παρέχει ακριβείς και έγκυρες πληροφορίες θα αποδυναμωνόταν» (σκέψη 39).

Το ερμηνευτικό δεδικασμένο της απόφασης αυτής δεσμεύει, ως γνωστόν, τα ελληνικά δικαστήρια. Θεωρώ, συνεπώς, αδιανόητο να αγνοείται από έμπειρη δικαστική λειτουργό. Πολύ περισσότερο, όταν αυτή κατέχει μιαν εξαιρετικά καίρια θέση στον εισαγγελικό κλάδο και απευθύνεται σε μιαν από τις εγκυρότερες εφημερίδες της χώρας.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΧΕΙΡΔΑΡΗΣ
Σκύλος και δημόσιος φύλακας της ελευθερίας

Η ελευθερία του Τύπου και της δημοσιογραφίας είναι βασικός προστατευτικός πυλώνας του δημοκρατικού πολιτεύματος και της ίδιας της ελευθερίας. Ο Τύπος δεν πρέπει να είναι ελεύθερος για την κατοχύρωση της δουλειάς των οργάνων του (δημοσιογράφων, εκδοτών, σχολιαστών κ.λπ.) αλλά και κυρίως γιατί ενημερώνει τους πολίτες, μεταδίδει πληροφορίες και ιδέες και ελέγχει την εξουσία. Ουσιαστικά μετουσιώνει τη δημοκρατία στην πράξη. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο δίνει ιδιαίτερη σημασία στην προστασία της ελευθερίας του Τύπου, τον οποίο χαρακτηρίζει «σκύλο και δημόσιο φύλακα της δημοκρατίας», υπό την έννοια ότι προφυλάσσει τη δημοκρατία με ένα εκκωφαντικό και καμιά φορά υπερβολικό τρόπο. Το Στρασβούργο, μάλιστα, προκειμένου ο Τύπος να επιτελέσει το έργο του χωρίς παρεμβάσεις, του αναγνωρίζει και ένα περιθώριο υπερβολής και προκλητικότητας.

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αναγνωρίζει μια πολύ μεγάλη προστασία στις δημοσιογραφικές πηγές και είναι γνωστή η απόφαση Goodwin κατά Ηνωμένου Βασιλείου. Μάλιστα, στη νομολογία του ΕΔΔΑ η προστασία των πηγών είναι καθολική. Με μόνο μία εξαίρεση σε υπόθεση παιδεραστίας, στην οποία το Δικαστήριο έκρινε ότι επιτακτικοί λόγοι δημοσίου συμφέροντος επιβάλλουν την άρση της προστασίας της πηγής, στις υπόλοιπες υποθέσεις που αφορούσαν την αποκάλυψη πηγών, το Δικαστήριο δικαίωσε πανηγυρικά τους δημοσιογράφους, προστατεύοντας την πηγή τους (ενδεικτικά βλ. αποφάσεις: Voskuil κατά Ολλανδίας, για μη αποκάλυψη πηγών σε υπόθεση εμπορίας όπλων, Sanoma Uitgevers B.V κατά Ολλανδίας, όπου το ΕΔΔΑ έκρινε ότι το συμφέρον της ποινικής έρευνας δεν υπερκέραζε την ανάγκη προστασίας των δημοσιογραφικών πηγών και επομένως υπήρχε παραβίαση της ελευθερίας έκφρασης, όταν οι δημοσιογράφοι υποχρεώθηκαν να αποκαλύψουν φωτογραφικό υλικό για παράνομους αυτοκινητικούς αγώνες, Telegraaf Media Nederland Landelijke Media B.V. κ.ά. κατά Ολλανδίας, όπου διαπιστώθηκε παραβίαση γιατί ζητήθηκε από δημοσιογράφους να παραδώσουν έγγραφα για να εντοπίσει το κράτος τις δημοσιογραφικές πηγές. Ιδιαίτερα σημαντική επίσης είναι η απόφαση Becker κατά Νορβηγίας, με τη δικαίωση δημοσιογράφου που αρνήθηκε να καταθέσει αποδεικτικά στοιχεία σε ποινική υπόθεση εναντίον ενός από τα πρόσωπα που αποτελούσαν τις πηγές του).

Συμπερασματικά, η προστασία των δημοσιογραφικών πηγών ταυτίζεται με την ελευθερία του Τύπου και των δημοσιογράφων και τελικά με την προστασία της δημοκρατίας. Η οποιαδήποτε κρατική όχληση δημοσιογράφων για αποκάλυψη των πηγών μόνο ζημιά στην ίδια τη δημοκρατία μπορεί να προκαλέσει. Η άρνηση δε των δημοσιογράφων για την αποκάλυψή τους εδράζεται, αφενός μεν, σε υπερνομοθετικής ισχύος διατάξεις (όπως η ΕΣΔΑ και το ΔΣΑΠΔ) αλλά και στην ιερή υποχρέωσή τους στη διαφύλαξη του κράτους δικαίου και της δημοκρατίας.

ΛΑΜΠΡΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ
Εμβληματική απόφαση του Ευρωδικαστηρίου

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αναγνωρίζει απόλυτη προστασία στις πηγές των δημοσιογράφων. Υπάρχει η εμβληματική απόφαση Goodwin κατά Ηνωμένου Βασιλείου, που ανέλυσε τους λόγους, σύμφωνα με το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), που επιτρέπουν την απόκρυψη των πηγών. Συγκεκριμένα, ανέφερε ότι η απουσία της προστασίας θα μπορούσε να αποθαρρύνει τις πηγές από την παροχή βοήθειας στον Τύπο για την ενημέρωση του κοινού και επισήμανε ότι χωρίς την προστασία θα μπορούσε να αποδυναμωθεί η ικανότητα του Τύπου να παρέχει αξιόπιστη πληροφόρηση. Καταλήγοντας, στην απόφαση επισημαίνεται: «Η διαταγή δημοσιοποίησης των πηγών δεν θα μπορούσε να συμφιλιωθεί με το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ παρά μόνον εάν δικαιολογούνταν από ένα επιτακτικό, πρόδηλο υπέρτερο δημόσιο συμφέρον», κάτι που προδήλως δεν συμβαίνει στη συγκεκριμένη περίπτωση.