Του Δημητρίου Ψωμιάδη, Πολιτικού Επιστήμονα
e-mail: [email protected]
Η κινητικότητα που χαρακτηρίζει τους Ευρωπαίους από την αυγή των Νέων Χρόνων και για ανακάλυψη νέων περιοχών, εισάγει και την υπόλοιπη ανθρωπότητα στα πρώτα στάδια της πλανητικής εποχής. Ήταν μια ενοποιητική δυναμική που αναγκάζει όλες τις περιφέρειες και χώρες να εξέλθουν της απομόνωσής τους και να έλθουν σε επαφή με τους Άλλους. Συνεπεία, αυτού όλες οι παραδοσιακές σχέσεις γκρεμίστηκαν μπρος την ορμητικότητα του φαινομένου αυτού. Η τεχνολογική υπεροχή κατέδειξε πως ό,τι και αν στεκόταν στον δρόμο της εξαϋλωνόταν και αυτή ήταν ο μοχλός της κατάκτησης.
Μια από τις πιο πολύπαθες περιοχές ήταν αυτή της Μέσης Ανατολής. Το γεγονός που την έθεσε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των Μεγάλων Δυνάμεων και επισφράγισε την σημασία της στους σχεδιασμούς τους ήταν η ανακάλυψη του πετρελαίου. Έκτοτε ταλανίζεται σε μια αέναη αναζήτηση περιφερειακής σταθερότητας, όπου θα συνδυάζονται τα συμφέροντα των κρατών της περιοχής και αυτά των Μεγάλων Δυνάμεων. ευοδώνοντας αποτελεσματικά τις ειρηνικές αναζητήσεις εκατομμυρίων ανθρώπων. Η κατάρρευση του ψυχροπολεμικού κόσμου με την ξαφνική διάλυση της ΕΣΣΔ κλόνισε συθέμελα τις μεταπολεμικές σταθερές και επέτρεψε μια ριζική επαναδιάρθρωση των σχέσεων των Μ. Δυνάμεων.Η «σταυροφορική» επέμβαση των ΗΠΑ στο Ιράκ[1] μετά τα τρομοκρατικά χτυπήματα της 11ης Σεπτεμβρίου αποσταθεροποίησε πολλαπλά την περιοχή[2] και ο κλυδωνισμός που επήλθε, είχε ως συνέπεια την ανάδυση δρώντων[3] και τάσεων που έως τότε δεν έβρισκαν το πρόσχημα για να εμφανισθούν.
Η «Αραβική Άνοιξη» πυροδοτούμενη από στρεβλώσεις του οικονομικού μοντέλου και της ανεπάρκειάς του[4], την συνεπαγόμενη λαϊκή δυσαρέσκεια και άλλους εσωγενείς παράγοντες[5] έλαβε διάφορες τροπές, άλλοτε ήπιου αποτελέσματος, όπως στην Αίγυπτο και την Τυνησία και άλλοτε βίαιο όπως την Υεμένη, την Λιβύη και την Συρία. Οι δύο τελευταίες περιπτώσεις ξεκίνησαν ως εξεγέρσεις εναντίον καθεστώτων και κατέληξαν σύντομα σε εμφύλιο.
Οι διαμαρτυρίες ξεκίνησαν τον Μάρτιο του 2011 εναντίον ενός καθεστώτος που μετρούσε ήδη 45 χρόνια στην εξουσία[6]. Ένα καθαρά εσωτερικό θέμα έλαβε ευρύτερες διαστάσεις από την στιγμή που η αντιπολίτευση συγκρότησε τον Ελεύθερο Συριακό Στρατό (FSA) και αργότερα το Συριακό Εθνικό Συμβούλιο (SNC) με έδρα την Κωνσταντινούπολη και διακηρυγμένο στόχο την ανατροπή του Άσαντ[7]. Ο χαρακτηρισμός της αντιπολίτευσης ως τρομοκράτες, μετέτρεψε την σύγκρουση σε εμφύλιο[8]. Ως συνέπεια είχαν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις σφυρηλάτησης και άρθρωσης δύο αντιθετικών συστημάτων στο πεδίο της Συρίας, αφ’ ενός του καθεστώτος με την υποστήριξη της Ρωσίας, του Ιράν, του Ιράκ και της Χεζμπολά και αφ’ ετέρου των ανταρτών με την υποστήριξη των ΗΠΑ, της Μ. Βρετανίας, της Γαλλίας, της Σ. Αραβίας, της Τουρκίας, του Κατάρ και των ΗΑΕ. Οι Κούρδοι αποτελούν ανεξάρτητη συνιστώσα του συριακού προβλήματος.
Ως αποτέλεσμα των ανωτέρω η βίαιη τροπή, υποβοηθούμενη αρχικά από τα αραβικά πετροδόλαρα του Κόλπου και την εκπαίδευση των αντιφρονούντων στην Τουρκία[9], κατέστησε αγριότερη την σύγκρουση. Από το 2012 η αντιπολίτευση άρχισε να λαμβάνει ανθρωπιστική βοήθεια με παράλληλη εκπαίδευση και εξοπλισμό από τις ΗΠΑ[10], που υποστήριζε ως δίκαια τα αιτήματα της αντιπολίτευσης, χαρακτηρίζοντας τον Άσαντ εμπόδιο «που πρέπει να φύγει» και πως έχει «χάσει την νομιμοποίηση»[11]. Αφότου έγινε χρήση του χημικού αερίου σαρίν[12] και επαπειλούταν απευθείας χτύπημα από τις ΗΠΑ, με εκατέρωθεν επίρριψη της διάπραξης του εγκλήματος πολέμου, η Ρωσία τελικώς έπεισε την Συρία να παραδώσει προς καταστροφή το χημικό της οπλοστάσιο[13], αποτρέποντας μια επέμβαση που θα αποσταθεροποιούσε θανάσιμα το καθεστώς.
Μέσα σ’ αυτόν τον κυκεώνα αναδύονταν και ο επιτακτικός κίνδυνος της ισλαμικής τρομοκρατίας υπό την μορφή του ISIS, όπου αργότερα θα αναγορευόταν ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα της διεθνούς ασφάλειας[14].
Η καθοριστική στιγμή για το Συριακό ήταν η επέμβαση της Ρωσίας τον Σεπτέμβριο του 2015, κατόπιν επισήμου αιτήματος της συριακής κυβέρνησης, ώστε να καταπολεμηθούν οι αντάρτες και οι τζιχαντιστές[15]. Η επέμβαση επήλθε σε μια κρίσιμη στιγμή για το καθεστώς Άσαντ. Το ίδιο είχε πράξει το 2013 το Ιράν, κλιμακώνοντας έτσι την υποστήριξη που παρείχε εξ’ αρχής, στην Δαμασκό[16]. Οι 4+1 είχαν αναδυθεί. (Ρωσία, Ιράν, Ιράκ, Συρία + Χεζμπολά)[17]. Ως συνέπεια των κρίσιμων αυτών επεμβάσεων το καθεστώς επιβίωσε, ανακατέλαβε στρατηγικής σημασίας εδάφη, με κορυφαίο το Χαλέπι, εξέλιξη που αποτελεί την «μεγαλύτερη νίκη για την κυβέρνηση»[18] προλειαίνοντας έτσι το έδαφος για μια πολιτική λύση του ζητήματος.
Οι στρατηγικοί υπολογισμοί στην περίπτωση της Συρίας είδαμε να ανατρέπουν σταθερές δεκαετιών, όπως π.χ. η εχθρότητα ΗΠΑ-Ιράν που κατέστη συγκεκαλυμμένη συνεργασία για την καταπολέμηση του ISIS[19], και η συμφωνία σχετικά με το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν. Επιπλέον, η θρησκευτικής υφής εξήγηση της σύγκρουσης ως αντιπαράθεση Σουνιτών-Σιιτών, συγκεκριμενοποιημένη ως σύγκρουση Σαουδικής Αραβίας-Ιράν, αίρεται από την συνεργασία Τουρκίας-Ιράν αλλά και ακόμα από την αντιπαράθεση της Τουρκίας-Σαουδικής Αραβίας[20]. Επομένως, το συριακό είναι ζήτημα γεωστρατηγικών σχεδιασμών και η θέση που έχουν οι θρησκευτικές και εθνοτικές εξηγήσεις ενέχουν θέση νομιμοποιητικών μηχανισμών.
Είναι παγκοίνως εμφανές πως τα γεγονότα σε μια περιοχή του πλανήτη αλληλεπιδρούν με αυτά μιας άλλης και οι κινήσεις μια δύναμης επιφέρουν αντι-κινήσεις μιας άλλης. Έτσι το θέατρο της Συρίας δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Κυρίως, «η κρίση στην Συρία έχει μεταλλαχθεί: από έναν συριακό πόλεμο με περιφερειακές επιπτώσεις μετατρέπεται σε έναν περιφερειακό πόλεμο με συριακό επίκεντρο»[21] και θα προσθέταμε εμείς και με παγκόσμιες απολήξεις.
Εντός του πλέγματος των στρατηγικών συμφερόντων που αρθρώθηκε στο έδαφος της Συρίας η Ρωσία έδειξε την θέλησή της να υπερασπιστεί αυτό που θεωρεί ως τα έσχατα στρατηγικά όρια του ζωτικού της χώρου, αλλά και ενός συμμάχου-εφαλτηρίου στα θερμά ύδατα της Μεσογείου και τις χερσαίες μάζες της Μέσης Ανατολής. Επιπροσθέτως, πέραν της επανεπιβεβαίωσης του πάλαι ποτέ διεθνούς κύρους της, είτε τσαρικού είτε σοβιετικού, ο πόλεμος στην Συρία επιτελεί και μια άλλη λειτουργία: αυτής της ενδεχόμενης αποσόβησης αποσταθεροποιητικών τάσεων στο μαλακό της υπογάστριο, τον Καύκασο από την επιστροφή των τζιχαντιστών. Επίσης η επέμβαση της Μόσχας αφορά και στην στρατηγικής σημασίας περίπτωση της Ουκρανίας, που η Ρωσία αντιλαμβανόμενη την διαπραγματευτική αξία του συριακού στην συνολική διευθέτηση που θεωρεί ότι θα επέλθει μεταξύ Δύσης και Ρωσίας θα το χρησιμοποιήσει ως διαπραγματευτικό αντίβαρο.
Το Ιράν από την μεριά του αντιλήφθηκε εξ’ αρχής πως ενδεχόμενη πτώση του Άσαντ θα επέφερε την διάρρηξη της περιφερειακής του στρατηγικής, η οποία συνίσταται στην ύπαρξη χερσαίου γεωγραφικού βάθους διαμέσου Ιράκ, Συρίας και Χεζμπολά Λιβάνου, ώστε να ασκεί προβολή ισχύος επί του Ισραήλ και εν γένει στο σύστημα της Ανατολικής Μεσογείου. Παράγεται έτσι μια «στρατηγική ευθυγράμμιση» που δημιουργεί το περσικό πλέγμα γεωστρατηγικής ισχύος[22]. Είναι σαφές ότι το Ιράν έχει εξασφαλίσει ρόλο κλειδί στις περιφερειακές εξελίξεις. Επίσης συναφές με τα ανωτέρω είναι πως ενώ αποτελεί αξιόπιστη απειλή κυρίως για την Σαουδική Αραβία και έπειτα για το Ισραήλ, συνθέτει έναν δρώντα η παρουσία του οποίου για την σταθερότητα της Μέσης Ανατολής είναι απαραίτητη.
Οι σχέσεις τώρα, της Τουρκίας με την Συρία πριν το 1998 χαρακτηρίζονταν ως «δύσκολες», αλλά έκτοτε βελτιώνονταν σταθερά.[23] Στην αρχή του εμφυλίου υιοθέτησε ήπια στάση[24] αν και μετά από λίγο αντικειμενικός της στόχος κατέστη η πτώση του Άσαντ, στόχο που ενορχήστρωνε μεθοδικά συνεργαζόμενη και με τρομοκρατικές οργανώσεις (al Nousra[25]και ISIS[26]), εκτός των υπολοίπων αντιπολιτευόμενων οργανώσεων. Οι υπολογισμοί της προσέβλεπαν σε αυξημένη επιρροή στο σκηνικό της νέας Συρίας που αφενός θα περιόριζε τους φόβους της για τους Κούρδους και αφετέρου θα της παρείχε αυτοκρατορικό μεγαλείο, εμπέδωση ασφαλείας και περιφερειακής ηγεμονίας και όλα αυτά υπό την νέο-οθωμανική αναβίωση. Τα γεγονότα όμως ανεστράφησαν και η Άγκυρα αντί της κεντρικής θέσης για λύση έγινε σημαντικό μέρος του προβλήματος[27]. Το ζήτημα όμως πέριξ και επί του οποίου χαράζει τα συμφέροντα της στην περιοχή είναι το κουρδικό[28]. Η συριακή σύγκρουση όμως ανέδειξε τους Κούρδους ως τους μόνους αξιόπιστους συμμάχους των ΗΠΑ επί του εδάφους[29] και η Ρωσία, όταν διερρήχθησαν οι ρωσο-τουρκικές σχέσεις έπραξε το ίδιο[30]. Η τελευταία πράξη της Τουρκίας ήταν η εισβολή στην βόρεια Συρία, υπό την ονομασία ‘’Ασπίδα του Ευφράτη’’ έχοντας ως αντικειμενικό στόχο την καταπολέμηση του ISIS, την αποτροπή ενοποίησης των 3 καντονιών της Ροτζάβα, την μείωση της δύναμης των Κούρδων του YPG[31] και την κατοχύρωση της ως ενδιαφερόμενης δύναμης στις διαπραγματεύσεις για το μέλλον της χώρας.
Έτσι, η Τουρκία από σφοδρός πολέμιος του καθεστώτος και έχοντας φτάσει σε ρήξη με την Ρωσία που στην συνέχεια αποκατέστησε, ενώ παράλληλα οι σχέσεις της με τις ΗΠΑ γνώριζαν μια πρωτόφαντη επιδείνωση, αντιλαμβανόμενη ότι έχει να κερδίσει πολλά με την σύνταξη με την Ρωσία και το Ιράν, ανέκρουσε πρύμναν. Στην Αστάνα του Καζακστάν, με πρωτοβουλία της Ρωσίας-Τουρκίας, παρακάθισαν για μια πρώτη βολιδοσκόπηση των προθέσεων, απ’ την μια πλευρά η κυβέρνηση και απ’ την άλλη η αντιπολίτευση. Της έναρξης των διαπραγματεύσεων είχε προηγηθεί η κατάληψη του Χαλεπιού από τις κυβερνητικές δυνάμεις[32]. Η συνδιάσκεψη δεν είχε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα όμως κατά το πέρας της η Ρωσία, το Ιράν και η Τουρκία διεκήρυξαν πως αναλαμβάνουν την «εδραίωση του καθεστώτος εκεχειρίας» που επετεύχθη στις 30 Δεκεμβρίου και αποφάσισαν να «εγκαθιδρύσουν ένα τριμερή μηχανισμό που να παρατηρεί και να διασφαλίζει την πλήρη συμμόρφωση με την εκεχειρία».[33] Αυτό που επικύρωσε η συνάντηση ήταν πως οι ΗΠΑ ‘παρακάμφθηκαν’’ και πως για πρώτη φορά από το τέλος του Ψυχρού πολέμου για την επίλυση μιας σύγκρουσης είχαν περιορισμένο ρόλο. Γεγονός που διακριτικά ετέθη ήδη στην δήλωση της Μόσχας.[34]
Στο διαδραματιζόμενο παίγνιο εντός της συριακής επικράτειας μια novus ordo αναδύεται. Δεδομένο είναι ότι το χάσμα των συμφερόντων είναι μεγάλο αλλά πάντα αμβλύνεται από την ισχύ των όπλων! Οι μέχρι πρότινος πλανητικοί αντίπαλοι ΗΠΑ-Ρωσία μετατρέπονται σε περιφερειακούς συνεργάτες. Η διακηρυγμένη πρόθεση ομαλοποίησης των σχέσεων τους[35], ενδεχομένως να αντικατοπτριστεί στην διαχείριση του Συριακού. Προσφάτως, δηλώθηκε πως ενδέχεται να διεξαχθούν κοινές επιχειρήσεις ακόμα και με την Ρωσία κατά του ISIS[36]. Παραλλήλως όμως ο κ. Τραμπ δήλωσε πως προτίθεται να δημιουργήσει «ζώνες ασφαλείας» στην Συρία, δήλωση που προκάλεσε προβληματισμό στην Ρωσία, που έχει de facto τον εναέριο έλεγχο της χώρας και της Τουρκίας που κατέχει ένα μικρό τμήμα στα βόρεια της χώρας[37]. Είναι σαφές πως η νέα αμερικανική διοίκηση είναι διατεθειμένη να αναγνωρίσει, όπως φαίνεται, την διαμορφούμενη κατάσταση αλλά και να επισφραγίσει παράλληλα την νέα εποχή με το στίγμα της. Το μόνο σίγουρο και εδραίως εξαγόμενο συμπέρασμα είναι ότι, στο έδαφος της Συρίας επανακαθορίζεται η διεθνής κατανομή ισχύος.
Καταληκτικά, θεωρούμε πως το αναδυόμενο μοντέλο άσκησης πλανητικής πολιτικής είναι αυτό των σφαιρών επιρροής θυμίζοντας πρακτικές 19ου αιώνα. Το ζήτημα είναι αν οι περιφερειακές ισορροπίες μεταξύ των χωρών της περιοχής και των Μ. Δυνάμεων θα καταλήξουν σε ένα αμοιβαία σεβαστό συμβιβασμό που θα παγιοποιεί τις μεταξύ των ζώνες επιρροής εμπεδώνοντας την σταθερότητα και την ενδεχόμενη ένωση δυνάμεων έναντι άλλων ανερχόμενων δυνάμεων, συνεχίζοντας το αέναο παίγνιο της διεθνούς πολιτικής.
[2] RAND, 2010, Collective, The Iraq effect, http://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/monographs/2010/RAND_MG892.pdf
[3] Dilly Hussain, Foreign Policy Journal, ISIS: The ‘’unintended consequences’’ of the US-led war on Iraq, Mar. 23,2015 http://www.foreignpolicyjournal.com/2015/03/23/isis-the-unintended-consequences-of-the-us-led-war-on-iraq/
[4] London School of Economics, Toby Dodge, From the ‘Arab Awaking to the Arab Spring; the Post-colonial State in the Middle East http://www.lse.ac.uk/IDEAS/publications/reports/pdf/SR011/FINAL_LSE_IDEAS__fromTheArabAwakeningToTheArabSpring_Dodge.pdf
[6] Σωτήρης Ρούσσος, Πραξικόπημα στην Συρία, Καθημερινή,15/1/2017 http://www.kathimerini.gr/891792/article/epikairothta/kosmos/pra3ikophma-sth-syria
[7] New York Times, Anti-Assad Dissidents Form Syrian National Council, 3 Oct 2011, http://www.nytimes.com/2011/10/03/world/middleeast/anti-assad-dissidents-form-syrian-national-council.html
[8] Bill Kissane, The tragedy of Syria and the nature of civil war, LSE, http://blogs.lse.ac.uk/government/2015/11/24/the-tragedy-of-syria-and-the-nature-of-civil-war/
[9] The Guardian, Syria’s opposition has been led astay by violence, 22 Jun 2012 https://www.theguardian.com/commentisfree/2012/jun/22/syria-opposition-led-astray-by-violence
[10] BBC, Tara McKelvey, Arming Syrian rebels: Where the US went wrong, 10 Oct 2015, http://www.bbc.com/news/magazine-33997408
[11] Scott Wilson, The Washington Post, How the U.S. message on Assad shifted, 18 Aug 2011 https://www.washingtonpost.com/blogs/checkpoint-washington/post/how-the-us-message-on-assad-shifted/2011/08/18/gIQAfPZxNJ_blog.html?utm_term=.e3e2a6b9d939
[12] BBC, Syria chemical attack: What we know, 24 Sept 2013 http://www.bbc.com/news/world-middle-east-23927399
[13] CNN, Laura Smith-Spark and Tom Cohen, U.S., Russia agree to framework on Syria Chemical weapons, 15 Sept 2013, http://edition.cnn.com/2013/09/14/politics/us-syria/index.html
[14] The Atlantic, David Ignatius, How ISIS Spread in the Middle East, 29 Oct 2015, http://www.theatlantic.com/international/archive/2015/10/how-isis-started-syria-iraq/412042/
[15] BBC, Russia joins war in Syria: Five key points, 1 Oct. 2015, http://www.bbc.com/news/world-middle-east-34416519
[16] ISW, Will Fulton, Joseph & Sam Wyer, Iranian Strategy in Syria, May 2013, http://www.irantracker.org/sites/default/files/imce-images/Iranian_Strategy_in_Syria.pdf
[17] CNN, Tim Lister, Why Russia is pressing the ‘accelerate’ pedal in Syria, 15 Oct. 2015 http://edition.cnn.com/2015/10/15/middleeast/russia-syria-hardware-lister/
[18] Stratfor, The Beginning of the End of the Syrian Civil War, 13 Dec 2016, https://www.stratfor.com/analysis/beginning-end-syrian-civil-war
[19] Stratfor, Despite Competing Interests, the United States Will Need Iran to fight the Islamic State, 24 Sept 2014 https://www.stratfor.com/analysis/despite-competing-interests-united-states-will-need-iran-fight-islamic-state
[20] Stratfor, Turkey, Saudi Arabia strive for Sunni Leadership, 30 March 2015, https://www.stratfor.com/analysis/turkey-saudi-arabia-strive-sunni-leadership
[21] International Crisis Group, Syria’s Metastasising Conflicts, 27 Jun 2013, https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/eastern-mediterranean/syria/syria-s-metastasising-conflicts
[22] Ι.Μάζης & Μ. Σαρλής, Foreign Affairs, Νέα πλήγματα στην ασφάλεια της Μέσης Ανατολής, 25 Απρ. 2014 http://foreignaffairs.gr/articles/69782/ioannis-th-mazis-kai-mixalis-sarlis/nea-pligmata-stin-asfaleia-tis-mesis-anatolis?page=show
[23] Republic of Turkey, Ministry of Foreign Affairs, Relations between Turkey-Syria http://www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey%E2%80%93syria.en.mfa
[24] Aaron Stein, Foreign Affairs, Η εξελισσόμενη στρατηγική της Τουρκίας για την Συρία, 11/2/2015 http://www.foreignaffairs.gr/articles/70179/aaron-stein/i-ekselissomeni-stratigiki-tis-toyrkias-gia-tin-syria?page=show
[25] Independent, Kim Sengupta, Turkey and Saudi Arabia alarm the West by backing Islamist extremists the Americans had bombed in Syria, 12 May 2015 http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/syria-crisis-turkey-and-saudi-arabia-shock-western-countries-by-supporting-anti-assad-jihadists-10242747.html
[26] David L. Phillips, Research Papers, The Huffington Post, 11/9/2014 http://www.huffingtonpost.com/david-l-phillips/research-paper-isis-turke_b_6128950.html
[27] Jonathan Schanzer & Merve Tahiroglu, Foreign Affairs, Η αποτυχία της Άγκυρας, 27/1/2016 http://foreignaffairs.gr/articles/70671/jonathan-schanzer-kai-merve-tahiroglu/i-apotyxia-tis-agkyras?page=show
[28] Michael Werz & Max Hoffman, The United States, Turkey,and the Kurdish Regions, Jul 2014 https://cdn.americanprogress.org/wp-content/uploads/2014/07/Kurds-report.pdf
[29] Michael Tanchum, Foreign Affairs, Ο στρατηγικός εφιάλτης των Κούρδων και της Άγκυρας, 12/8/2015 http://foreignaffairs.gr/articles/70456/michael-tanchum/o-stratigikos-efialtis-ton-koyrdon-kai-tis-agkyras?page=show
[30] Ε. Διαμαντόπουλος, On Alert, Το παιχνίδι της Ρωσίας με τους Κούρδους της Συρίας έχει στόχο την Τουρκία, 11 Μαρ 2016 http://www.onalert.gr/stories/to-paixnidi-thw-rwsias-me-tous-kourdous-ths-syrias-stoxo-tourkia/48491
[31] Patrick Cockburn, Independent, Turkey could be overplaying its hand with Syria ground offensive as civil war reaches crucial point, 26 Aug 2016 http://www.independent.co.uk/voices/turkey-syria-civil-war-ground-offensive-us-russia-un-peace-a7211941.html
[32] Jonathan Spyer, Jerusalem Post, After the fall of Aleppo, 17 Dec 2016 http://www.jpost.com/Middle-East/After-the-fall-475539
[33] MoFA of the Russian Federation, Joint statement by Iran, Russia, Turkey on the International meeting on Syria in Astana, 26 Jan 2017 http://www.mid.ru/en/foreign_policy/news/-/asset_publisher/cKNonkJE02Bw/content/id/2610777
[34] [34] MoFA of the Russian Federation, Joint Statement by the Ministers of the Islamic Republic of Iran, the Russian Federation and the Republic of Turkey, 20 Dec 2016 http://www.mid.ru/en/foreign_policy/news/-/asset_publisher/cKNonkJE02Bw/content/id/2573489
[35] Max Seddon & Courtney Weaver, Financial Times, Trump to call Putin as he considers lifting Russia sanctions, https://www.ft.com/content/581eff4e-e49b-11e6-8405-9e5580d6e5fb
[36] Το Βήμα, Λευκός Οίκος: Δεν αποκλείει επιχειρήσεις με τη Ρωσία κατά ISIS στη Συρία, 23/1/2017 http://www.tovima.gr/world/article/?aid=858716
[37] M. Chulov, K. Shaheen, S. Ackerman, Turkey and Russia skeptical of Trump’s plan to create safe havens in Syria, The Guardian, 26 Jan 2017 https://www.theguardian.com/world/2017/jan/26/turkey-russia-trump-syria-safe-zones
