Η συνάντηση Ζαχαριάδη-Στάλιν στην Κριμαία τον Απρίλιο του 1946

του Βασίλειου Κόντη, Ομότιμου Καθηγητή Ιστορίας ΑΠΘ

Φωτογραφία: Ζαχαριάδης-Στάλιν

Το τελευταίο βιβλίο του καθηγητή κ. Μαραντζίδη “Στη Σκιά του Στάλιν” επανάφερε στο προσκήνιο ένα επίμαχο ερώτημα των μελετητών που ασχολούνται με την ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου: Εάν η έναρξη του ένοπλου αγώνα από το ΚΚΕ που οδήγησε στο ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου υπαγορεύτηκε από την ΕΣΣΔ ή αποτέλεσε προσωπική επιλογή του Ζαχαριάδη. Το ερώτημα συνδέεται άμεσα με το τι ειπώθηκε στην συνάντηση Ζαχαριάδη-Στάλιν στην Κριμαία τον Απρίλιο του 1946.

Ο Ζαχαριάδης, στις 5 Φεβρουαρίου του 1946, μία εβδομάδα πριν συγκαλέσει τη 2η ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ, θεώρησε απαραίτητο να ρωτήσει τη Μόσχα εάν θα έπρεπε να αρχίσει έναν ένοπλο αγώνα ή να πάρει μέρος στις εκλογές. Η απάντηση ήρθε στις 8 Φεβρουαρίου με την Μόσχα να  συμβουλεύει να μην ακολουθήσουν τον δρόμο που θα οδηγούσε στην ένοπλη εξέγερση, αλλά να συμμετάσχουν στις εκλογές.

Βέβαια, ο Ζαχαριάδης δεν έκανε ούτε το ένα ούτε το άλλο, αλλά ακολούθησε τον τρίτο δρόμο, όπως εξήγησε στις 6 Μαΐου 1946 στον Rodionov, Σοβιετικό πρέσβη στην Αθήνα, δηλαδή το μποϊκοτάζ των εκλογών και το σταδιακό πέρασμα στον ένοπλο αγώνα.

Οι εκτιμήσεις του Ζαχαριάδη για την ύπαρξη επαναστατικών συνθηκών επικράτησαν στη 2η Ολομέλεια, σε βάρος των απόψεων για μια ειρηνική δημοκρατική πορεία προς την εξουσία. Έτσι, η αποχή από τις εκλογές, παρά την αντίθετη συμβουλή της Σοβιετικής Ένωσης, ήταν φυσική συνέπεια των γεγονότων, επιτάχυνε την πορεία προς την ένοπλη σύγκρουση και την έκανε αναπόφευκτη.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το ΚΚΕ θα προτιμούσε να πάρει την εξουσία με μια ομαλή εσωτερική δημοκρατική εξέλιξη. Με την τρομοκρατία όμως που επικρατούσε είναι αμφίβολο αν μια τέτοια εξέλιξη ήταν εφικτή.

Το ΚΚΕ δεν είχε άλλη δυνατότητα επιλογής, έπρεπε ή να συμβιβαστεί, όπως το ιταλικό και το γαλλικό Κ.Κ., ή να προχωρήσει στον ένοπλο αγώνα.

Παρόλο που, με την απόφαση της 2nς Ολομέλειας, το ΚΚΕ προσανατολιζόταν προς την ένοπλη αναμέτρηση, η ηγεσία του δεν ήθελε να προχωρήσει σε συγκεκριμένο σχέδιο προετοιμασίας, προτού εξασφαλίσει τη συμπαράσταση κυρίως της ΕΣΣΔ και των γειτονικών κομμουνιστικών κρατών. Ο Ζαχαριάδης δεν ήθελε να επαναληφθεί το λάθος του Δεκεμβρίου του 1944, γιατί πίστευε ότι χωρίς εξωτερική βοήθεια κάθε ένοπλη αναμέτρηση θα κατέληγε σε αποτυχία. Έτσι, την άνοιξη του 1946, ο Ζαχαριάδης, επιστρέφοντας από το συνέδριο του τσεχικού κόμματος στην Πράγα, συναντήθηκε με τον Τίτο στο Βελιγράδι και με τον Στάλιν στην Κριμαία, ακριβώς για να ζητήσει υλική και ηθική υποστήριξη.

Σχετικά με το πρώτο ταξίδι του Ζαχαριάδη στο εξωτερικό με αφορμή το συνέδριο του Κ.Κ. Τσεχοσλοβακίας στα τέλη Μαρτίου 1946 πρέπει να ειπωθεί ότι ο ηγέτης του ΚΚΕ από τη Θεσσαλονίκη πέρασε στη Γιουγκοσλαβία, στις 25 Μαρτίου έφτασε στο Βελιγράδι και δύο μέρες αργότερα φθάνει στην Πράγα όπου και συναντά τον Κλέμεντ Γκόντβαλντ, τον ηγέτη του κομμουνιστικού κόμματος της Τσεχοσλοβακίας, στον οποίο δηλώνει ότι όπως εξελίσσεται η κατάσταση στην Ελλάδα, γίνεται αναπόφευκτη η ένοπλη αναμέτρηση. Το ΚΚΕ έχει τις δυνατότητες να λύσει υπέρ αυτού μια τέτοια αναμέτρηση, υπολογίζοντας και στην αναγκαία βοήθεια των φίλων του εξωτερικού. Ο Γκόντβαλντ δεν έδειξε ιδιαίτερη χαρά, αλλά συμφώνησε μ’ αυτά και είπε ότι σε μια τέτοια περίπτωση το ΚΚΕ μπορεί να είναι βέβαιο για τη συνδρομή της Τσεχοσλοβακίας, κυρίως με βαρύ οπλισμό και οικονομική βοήθεια.

Ακολούθησε συνάντηση του Ζαχαριάδη με τον Τίτο στο Βελιγράδι. Ο Ζαχαριάδης είπε το ίδιο που είπε και στον Γκόντβαλντ. Ο Τίτο το δέχθηκε αυτό με μεγάλο ενθουσιασμό και είπε: «Τραβάτε και εμείς είμαστε κοντά σε σας με ό,τι χρειαστεί». Όμως, συμβούλευσε ο Τίτο, ότι «για τέτοια ζητήματα έπρεπε απαραίτητα να συζητήσετε και με τον Στάλιν προτού καταλήξετε οριστικά».

Αμέσως μετά έγινε η σχετική συνεννόηση και ο Ζαχαριάδης με αεροπλάνο πήγε στην Κριμαία όπου συναντήθηκε με τον Στάλιν. Ο Ζαχαριάδης εξέθεσε την άποψη του ΚΚΕ και τα των συζητήσεών του με τον Γκόντβαλντ και τον Τίτο.

Ο Στάλιν έδωσε τη συγκατάθεσή του και είπε: «Τώρα πήγαινε πάλι στον Τίτο και τακτοποιήστε μαζί του όλα τα σχετικά». Ο Ζαχαριάδης επέστρεψε στο Βελιγράδι και αυτή τη φορά είχαν αλλεπάλληλες συναντήσεις και πολύωρες συζητήσεις.

Η παραπάνω εκδοχή όλων των συναντήσεων αυτών προέρχεται από το προσωπικό αρχείο του Αλέκου Παπαπαναγιώτου, όπου περιέχεται μια συνομιλία του ιδίου με τον Μάρκο Βαφειάδη τον Σεπτέμβρη 1978. Ο Θόδωρος (Αλέκος) Παπαπαναγιώτου ήταν στο επάγγελμα δάσκαλος, αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης και του ΔΣE. Υπήρξε ο άνθρωπος ο οποίος περισσότερο από κάθε άλλον συντέλεσε, από το 1959, μέσα από πολλές αντιξοότητες και δυσκολίες, στην οργάνωση του αρχείου του ενιαίου ΚΚΕ που βρισκόταν στην Ρουμανία μαζί με τον Νίκο Κέντρο.

Ο Αλέκος προσπαθεί να εξηγήσει το κενό στις δημόσιες εμφανίσεις του Ζαχαριάδη από την 1 Απριλίου του 1946 και τις συνεντεύξεις που έδωσε σε δημοσιογράφους στο Βελιγράδι μέχρι και την επιστροφή του και την δημόσια εμφάνισή του στην συγκέντρωση στο Κρατικό Θέατρο στις 9 Απριλίου στην Θεσσαλονίκη. Στην συνομιλία του με τον Μάρκο, ο Αλέκος έθεσε την ρητορική ερώτηση τί έγινε σ’ αυτό το διάστημα από την πρώτη ως την 9 του Απρίλη.

«Φυσικά ξέρουμε τι έγινε, αλλά δυστυχώς τα σχετικά αυθεντικά κείμενα πέρασαν στα χέρια του άλλου ΚΚΕ [Εξωτερικού] και δεν πρόκειται βέβαια ποτέ να δουν το φως.»

Από την παραπάνω συνομιλία Αλέκου-Μάρκου προκύπτει πως ο Αλέκος γνώριζε για τα ταξίδια του Ζαχαριάδη σε Βελιγράδι και Κριμαία τον Απρίλιο του 1946 αλλά δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει επακριβώς το περιεχόμενο της συνομιλίας Ζαχαριάδη-Στάλιν. Πρέπει επίσης να επισημανθεί πως ο Μάρκος παρέμεινε επιφυλακτικός στο αν η συνάντηση αυτή έγινε στην πραγματικότητα. Οι Γρηγόρης Φαράκος και Φίλιππος Ηλιού επίσης είχαν αναφερθεί στην συνάντηση αυτή, δίνοντας την δική τους εκδοχή για το τί ειπώθηκε χωρίς να έχουν χρησιμοποιήσει ή να έχουν βρει τα πρακτικά.

Ο μοναδικός τρόπος ώστε να λάμψει η αλήθεια θα ήταν να δημοσιοποιούνταν τα σχετικά έγγραφα που επικαλείται ο Αλέκος από τα αρχεία του ΚΚΕ ή όπως είχε προτείνει ο ίδιος να αναζητηθούν στα αρχεία του Κ.Κ. Γιουγκοσλαβίας.

Αυτό που είναι αδιαμφισβήτητο είναι η συνεργασία του ΚΚΕ με τα κομμουνιστικά κόμματα της Αλβανίας, Γιουγκοσλαβίας, Βουλγαρίας, Ρουμανίας, Πολωνίας και Τσεχοσλοβακίας. Επίσης γνωστή είναι και η βοήθεια σε πολεμικό υλικό που λάμβαναν οι Έλληνες κομμουνιστές μέσω των παραπάνω χωρών. Θα ήταν αφελές να πιστεύαμε πως η αποστολή πολεμικού υλικού στην έκταση που φανερώνει το δημοσιευμένο αρχειακό υλικό από τις ανωτέρω χώρες προς το ΚΚΕ θα μπορούσε να συμβαίνει χωρίς την γνώση και την ρητή εντολή του Στάλιν.

Αναπάντητο ερώτημα παραμένει μέχρι σήμερα γιατί ο Στάλιν άλλαξε την πολιτική του το 1946 αναφορικά με την θέση της ΕΣΣΔ έναντι του ΚΚΕ: Ενώ μέχρι και τον Φεβρουάριο του 1946 ο Στάλιν ήταν αρνητικός στον ένοπλο αγώνα, όπως φαίνεται καθαρά και από την μηδενική υποστήριξή της ΕΣΣΔ στο ΚΚΕ στην διάρκεια των Δεκεμβριανών και την ρητή οδηγία να συμμετάσχει στις εκλογές του Μαρτίου του 1946, τον Απρίλιο του 1946 καλεί τον Ζαχαριάδη για να του δώσει οδηγίες για το πως θα πορευτεί σε ένοπλο αγώνα.

Η ξαφνική αυτή μεταστροφή με τα δεδομένα που έχουμε σήμερα δεν μπορεί να εξηγηθεί. Ο Στάλιν χρησιμοποίησε τον Ελληνικό Εμφύλιο για προπαγανδιστικούς λόγους ως αντίμετρο στις κατηγορίες των ΗΠΑ και Μεγάλης Βρετανίας για την πολιτική της Μόσχας στην Ανατολική Ευρώπη.

*Ολόκληρη η συνομιλία Αλέκου-Μάρκου καθώς και τα έγγραφα με το πολεμικό υλικό που λάμβανε το ΚΚΕ υπάρχουν δημοσιευμένα στο βιβλίο του Βασίλη Κόντη, «Σοσιαλιστικά Κράτη και ΚΚΕ στον Εμφύλιο», εκδόσεις Επίκεντρο, 2012. Ο Βασίλης Κόντης είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Α.Π.Θ. και πρώην πρόεδρος του ΙΜΧΑ.