του Massimo Cacciari*
Δρέσδη 1945: Ερείπια. Ανάμεσά τους και ο Μαρτίνος Λούθηρος, ο εισηγητής της αίρεσης του Προτεσταντισμού…Εμβληματική εικόνα της δεύτερης αυτοκτονίας της Ευρώπης.
…Η Ευρώπη είναι απαραίτητη. Μόνο μεγάλοι πολιτικοί, οικονομικοί και πολιτιστικοί χώροι μπορούν να είναι ανταγωνιστικοί στον σημερινό κόσμο. Η Ευρώπη υπήρξε ο μεγαλύτερος πολιτιστικός χώρος εδώ και αιώνες, αλλά η ποικιλία των γλωσσών, των παραδόσεων και των θρησκειών της δεν της επέτρεψε ποτέ να βρει την πολιτική της ενότητα. Ένας αιώνας μετά τον Μεγάλο Πόλεμο και εβδομήντα τέσσερα χρόνια μετά την απελευθέρωση από το Άουσβιτς, ενδέχεται να είμαστε την παραμονή μιας τρίτης ευρωπαϊκής αυτοκτονίας. Η αποφυγή είναι απαραίτητη – αλλά είναι δυνατή; Είναι ακόμη δυνατή, μετά από τουλάχιστον δύο δεκαετίες φανερών λαθών και παραλείψεων των ίδιων δημοκρατικών δυνάμεων που καθοδήγησαν τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενότητας καθ ‘όλη τη μεταπολεμική περίοδο; Και ο χρόνος για την αποκατάστασή της είναι πολύ σύντομος: μέχρι τις εκλογές την επόμενη άνοιξη…
Οι συνήγοροι της Ευρώπης έχουν ελάχιστη ενθάρρυνση. Αλίμονο σε όσους θέλουν να υπερασπιστούν το ανεπίδεκτο υπεράσπισης! Πρώτα απ’ όλα, η Ευρώπη που γνωρίζουμε από το ευρώ, και ειδικά μετά την κρίση που ξέσπασε πριν από δέκα χρόνια, πρέπει να επανεξεταστεί ριζικά. Μόνο δίνοντας στην Ευρώπη νέα ώθηση μπορούμε να υπερασπιστούμε την παρούσα ύπαρξή της. Αυτή η πρόταση πρέπει πρωτίστως να επικεντρωθεί στη μεταρρύθμιση των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων που αποφασίζουν πραγματικά για τα ουσιώδη ζητήματα – ή που πρέπει να αποφασίζουν, επειδή ο κανόνας της ομοφωνίας καθιστά αδύνατη οποιαδήποτε πραγματική απόφαση.
Εκτός από τη μεταρρύθμιση των θεσμικών οργάνων, πρέπει να σκεφτούμε οικονομικές πολιτικές που ξεπερνούν τη «τυφλή αυστηρότητα» που τους καθοδήγησε μέχρι στιγμής, αυτή την «αυστηρότητα» που είναι επιζήμια για όλους και για την ίδια τη Γερμανία. Τέλος, πρέπει να αναπτύξουμε μια πραγματική εξωτερική πολιτική, επιτέλους και στη Μεσόγειο, και, πέρα από τις χώρες της Μεσογείου και του Μαγκρέμπ, τις υποσαχάριες χώρες, οι οποίες θα γνωρίσουν τεράστια δημογραφική ανάπτυξη τα επόμενα είκοσι χρόνια.
Είναι δυνατόν να ομονοήσουμε σ΄αυτή τη γραμμή; Φαίνεται πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο, μετά τη διεύρυνση της ΕΕ. Ωστόσο, πρόκειται για αποφάσεις που κρίνονται επείγουσες και απαραίτητες, και το καθήκον θα πέσει στις ιδρυτικές χώρες, ίσως και στην Πορτογαλία και την Ισπανία, να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να καθορίσουν ένα σταθερό και επιχειρησιακό σύμφωνο μεταξύ τους, για όλα τα πιο σημαντικά ζητήματα, ξεκινώντας από τις πολιτικές μετανάστευσης. Δεν πρόκειται για «καπέλωμα» των άλλων χωρών, αλλά για κατανόηση της κατάστασης, χωρίς ανιστορικές απαιτήσεις ισότητας. Τίποτα δεν εμποδίζει η ευρωπαϊκή πολιτική ενότητα να ωριμάσει σε διαφορετικούς χρόνους και με διαφορετικούς ρυθμούς.
Ακόμη και οι ευρωπαϊκές πολιτικές δυνάμεις που δηλώνουν έτοιμες να πολεμήσουν για μια «νέα ώθηση» μπορούν να διατυπώσουν τις θέσεις τους με διαφορετικούς τρόπους. Είναι μη ρεαλιστικό, ακόμη και αντιπαραγωγικό, να σκεφτόμαστε μοναδικά ψηφοδέλτια «Ευρωπαϊστών». Κάθε δύναμη ή κάθε κόμμα μπορεί να επιμείνει σε αυτήν ή σε άλλη πτυχή του ευρωπαϊκού προβλήματος. Αυτό που είναι σημαντικό είναι η κοινή συνείδηση ότι πρέπει να προσβλέπουμε σε μια νέα ώθηση και αυτό πρέπει να καταστήσει σαφή τη σχέση που ενώνει σε ευρωπαϊκό επίπεδο τις διάφορες «φιλοευρωπαϊκές» δυνάμεις κάθε χώρας. Νομίζω ότι θα μπορούσαν να σχηματιστούν τουλάχιστον τρεις μεγάλες ομάδες: η πρώτη φιλελεύθερου προσανατολισμού (ας πούμε ο προσανατολισμός του Macron), η δεύτερη σοσιαλδημοκρατικού προσανατολισμού (δύσκολο να γίνει με τους Πράσινους των διαφόρων χωρών!), και μια τρίτη που αντιπροσωπεύει τις διάφορες τάσεις της ριζοσπαστικής αριστεράς.
Το τελικό τους αποτέλεσμα θα μπορούσε ακόμη να επιτρέψει έναν «συμβιβασμό» με τις λαϊκές και κεντρώες δυνάμεις. Αντιθέτως, αυτές θα ήταν καταδικασμένες να καταλήξουν στην αγκαλιά της ευρωπαϊκής δεξιάς, εάν αντιπροσώπευε τη μόνη δυνατή πλειοψηφία. Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται ποτέ, αν και αποκαλύπτει με σαφήνεια ορισμένες σταθερές: όταν η «Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία» και η Βαυαρία διαδηλώνουν ενάντια στο Βερολίνο, ξεκινούν οι πιο σκοτεινές ώρες της Ευρώπης.
Γνωρίζω καλά ότι ο συλλογισμός για τη «χρησιμότητα» μιας ενωμένης Ευρώπης και για τους δραματικούς κινδύνους που θα συνεπαγόταν η νίκη μιας εθνικιστικής και αυταρχικής δεξιάς δεν θα αρκεί να πείσει όλους εκείνους που δεν γνωρίζουν την προοδευτική φάση. των δημοκρατιών μας, και οι οποίοι έχουν υποφέρει ιδιαίτερα από την κρίση της τελευταίας δεκαετίας. Εξηγώντας στους συμπολίτες μας ότι η παγκοσμιοποίηση έβγαλε εκατοντάδες εκατομμύρια Κινέζους και Ινδούς από τη φτώχεια σίγουρα δεν θα τους κάνει να ξεχάσουν την απογοήτευσή τους και τη δυσπιστία τους έναντι της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης..
Στην πολιτική, εκτός από τη λογική, είναι επίσης απαραίτητες οι συμβολικές ιδέες. Σε αντίθεση με αυτήν την έλλειψη συμβολικών ιδεών, οι εθνικιστές έχουν μια εντελώς οπισθοδρομική, παιδική λογική, αυτή του «αφεντικού στο σπίτι», ή ακόμη και του «εχθρού προ των πυλών». Αυτά είναι ενοχλητικά σύμβολα, αλλά λειτουργούν πολύ καλά σε σοβαρές κρίσεις.
Και εμείς? Πριν από μια δεκαετία, καταβλήθηκαν προσπάθειες για τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού συντάγματος. Αν και άτονο, ανιστορικό και αφηρημένο, ήταν μια προσπάθεια απάντησης στην ερώτηση. Ας προσπαθήσουμε να το αναδιατυπώσουμε με τους εξής όρους: ποιο καθήκον πρέπει να έχει η Ευρώπη, κατά τη γνώμη μας, στο μέλλον; Πέρα από το απλό οικονομικό συμφέρον, πέρα από κάθε «ορθολογισμό πρόθεσης», μπορεί να γίνει δεκτό αυτό το καθήκον; Μπορούμε εμείς οι Ευρωπαίοι να βρούμε το σκοπό μας, με βάση την ιστορία μας;
Η Ευρώπη είναι ο τόπος (αόριστος εντός των συνόρων του) που δημιούργησε τη διαδικασία εξορθολογισμού με την οποία επηρέασε όλους τους τομείς της ζωής μας και ολόκληρου του πλανήτη. Αλλά είναι επίσης ο τόπος που «εφεύρε» τις ιδέες της ισότητας και της προοδευτικής δημοκρατίας, δηλαδή μιας δημοκρατίας που απαιτεί τη συνεχή εφαρμογή των δικαιωμάτων και των καθηκόντων. Η Ευρώπη είναι ο τόπος όπου σκέφτηκαν, μετά από αντιφάσεις και αγώνες κάθε είδους, την πιθανή «συμφιλίωση» αυτών των δύο τρομερών τάσεων.
Ωστόσο, στον σύγχρονο κόσμο, αυτές οι τάσεις τείνουν να διαχωρίζονται και η δεύτερη κινδυνεύει ακόμη και να εξαφανιστεί. Εναπόκειται σε εμάς να δείξουμε την αποτελεσματικότητά της ή, μάλλον, τη δύναμή της. Εναπόκειται σε εμάς να δείξουμε ότι η εξουσία μπορεί να αρθρώνεται και να διαιρείται, χωρίς να σπάζει. Εναπόκειται σε εμάς να δείξουμε ότι οι φορείς που συγκροτούνται από πολίτες με αυτόνομο τρόπο μπορούν να έχουν αποτελεσματική εξουσία σε θέματα ζωτικής σημασίας χωρίς ωστόσο να συγκροτούν «κράτη εν κράτει».
Η Ευρώπη που έρχεται θα διαμορφωθεί από αυτήν την ομοσπονδιακή κουλτούρα ή δεν θα υπάρξει. Αλλά δεν πρόκειται απλώς για μια ομοσπονδοποίηση τεχνική-διοικητική, τύπου ιδιωτικής σύμβασης. Μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών και των κρατών τους, τα οποία θα συνεχίσουν να υφίστανται ισχυρότερα από ποτέ εάν ομοσπονδοποιηθούν μέσω μιας αυθεντικής ευρωπαϊκής κυριαρχίας, πρέπει να παραμείνει ένας σύνδεσμος, δηλαδή μια τιμιότητα, μια φιλία, μια συνείδηση ενός κοινού πεπρωμένου. Αυτή ήταν η ιδέα που διατύπωσαν οι πατέρες-ιδρυτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μετά την τεράστια τραγωδία της «εποχής των άκρων» που ήταν ο 20ος αιώνας. Μια ιδέα αδελφοσύνης, θα μπορούσαμε να πούμε.
Χριστιανική; Ναι, αλλά όχι χωρίς τις θεμελιώδεις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης. Οι επαναστάτες γνώριζαν καλά ότι υπήρχε ένας αδιάλυτος σύνδεσμος μεταξύ Ευρώπης και Χριστιανισμού. Και οι Aντενάουερ, οι Σουμάν και οι Nτε Γκάσπερι το ήξεραν καλύτερα. Το πρόβλημα σήμερα είναι ότι η κρίση των ευρωπαϊκών χριστιανικών λαϊκών δυνάμεων είναι ίσως ακόμη πιο βαθιά από εκείνη των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων.
Αλλά δεν μπορούμε να περιμένουμε τη θεοφάνεια ενός νέου Υποκειμένου, πολύ περισσότερο να επιμένουμε στη μάταιη ελπίδα των Μεγάλων Αρχηγών, που μας έχουν πικράνει τις τελευταίες δεκαετίες. Πρέπει να επικεντρωθούμε στη θετική και επιχειρησιακή αυτοκριτική των υπαρχουσών δυνάμεων, στην ικανότητά τους να κάνουν ανοίγματα και να συναρμόζονται για να προσφέρουν στους λαούς της Ευρώπης νέα θεσμικά όργανα και νέες πολιτικές, ακόμη και αν αυτή η βούληση υπαγορευόταν μόνο από ένστικτο επιβίωσης. Και σε ένα νέο – παλιό καθήκον.
*Φιλόσοφος και πολιτικός (γεν. 1944). Ως δήμαρχος της Βενετίας (1993-200) υποδεχόμενος τον Οικουμενικό Πατριάρχη Δημήτριο δήλωσε ότι «Η ορθοδοξία μας δίνει το πρότυπο ομοσπονδιακής οργάνωσης της Ευρώπης».
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
- t développé pa
