της Κατερίνας Πασίση
Μέρος Α’
Μόνο να παρατηρήσουμε τον χάρτη της φλέγόμενης περιοχής αντιλαμβανόμαστε πολλά για τη σύγκρουση στο Ναγκόρνο Καραμπάχ (το ορεινό Καραμπάχ) ή το Αρτσάχ, από την αρχαία ονομασία της περιοχής (Ο Στράβων στα Γεωγραφικά, αποκαλεί το Αρτσάχ «Ορχιστηνή»). Αλλά δεν φτάνει αυτό. Μας βοηθά και το μάθημα της Παγκόσμιας Ιστορίας (και των θρησκειών). Το 301 μ.Χ., ο Τιριδάτης Γ ‘ ανακήρυξε τον χριστιανισμό ως την κρατική θρησκεία της Αρμενίας, καθιστώντας το Αρμενικό Βασίλειο το πρώτο κράτος που ασπάζεται επισήμως τον χριστιανισμό, σε μια περιοχή που έως σήμερα υπερτερούν τα μουσουλμανικά κράτη (Αζερμπαϊτζάν, Ιράν, Τουρκία).
Από την Παγκόσμια Ιστορία μάθαμε ότι η Ρωσική Επανάσταση και ο Ιωσήφ Στάλιν επίσης ήταν καθοριστικοί παράγοντες στη χάραξη των συνόρων, στη μετακίνηση και αλλοίωση των γηγενών πληθυσμών. Χωρίς να παραβλέπουμε τον Α’ Μεγάλο Πόλεμο και τη διάλυση των αυτοκρατοριών, τον Β’ Παγκόσμιο και τον Ψυχρό Πόλεμο. Εκεί μέχρι τη διάλυση της Σοβιετικής Ρωσίας θα φτάσουμε στο πρώτο μέρος του αφιερώματος.
Το 1867 το ανατολικό τμήμα της Αρμενίας χωρίστηκε σε τρεις επαρχίες: την επαρχία του Γερεβάν (περιλάμβανε το Ναχιτσεβάν – δείτε πού βρίσκεται και σε ποιο κράτος ανήκει σήμερα το
Ναχιτσεβάν), του Καραμπάχ και της Ζάνγκεζουρ. Η πλειοψηφία του πληθυσμού στις περιοχές αυτές ήταν αρμένικης καταγωγής. Η δυτική Αρμενία ήταν οθωμανική κτήση. Στο διάστημα 18941896 οι Αρμένιοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υφίστανται διωγμούς και σφαγές με απόφαση του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ Β’. Οι Αρμένιοι αντιστέκονται και καταφεύγουν και στα βουνά του Καραμπάχ.
Συχνά ξεσπούν στην περιοχή συγκρούσεις μεταξύ των Τατάρων Αζέρων και των Αρμενίων, υποκινούμενες είτε από τη Ρωσία είτε από την Τουρκία αναλόγως των γεωπολιτικών συμφερόντων των δύο αυτοκρατοριών. Κατά την εκστρατεία του Καυκάσου στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι νίκες των Ρώσων κατά των Οθωμανών έδωσαν ελπίδες στους γηγενείς αρμένικους πληθυσμούς για την απελευθέρωση της Αρμενίας και έτσι αυτοί συντάσσονται με τους Ρώσους. Η προέλαση των ρωσικών στρατευμάτων ανακόπηκε το 1917 με το ξέσπασμα της Ρωσικής Επανάστασης. Ο τουρκικός στρατός κινήθηκε ανατολικά, λεηλατώντας περιοχές που κατοικούσαν γηγενείς αρμένικοι πληθυσμοί.
Στις 27 Μαΐου 1918 το Αζερμπαϊτζάν κήρυξε την ανεξαρτησία του, η Αρμενία, μία μέρα μετά, στις 28 Μαΐου 1918. Στις 5 Αυγούστου 1918 πραγματοποιήθηκε το Πρώτο Συνέδριο των Αρμενίων του θύλακα στο οποίο ανακηρύσσεται η ανεξαρτησία του. Η σύγκρουση Αζέρων – Αρμενίων εντείνεται, και τις 20 Σεπτεμβρίου 1918 οι Αρμένιοι της περιοχής διακηρύσσουν την άρνησή τους να υποταχθούν στους Αζέρους. Ο τουρκικός στρατός εισβάλλει στην πρωτεύουσα Σούσι, αλλά αποτυγχάνει να πάρει τον έλεγχο.
Οι εξελίξεις αυτές προκάλεσαν το ενδιαφέρον των Βρετανών, οι οποίοι μετακίνησαν ένα τμήμα του στρατού τους από τη Βαγδάτη στο Βόρειο Ιράν. Τελικά, το φθινόπωρο του 1918 υπογράφηκε μεταξύ της Αντάντ και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η Συνθήκη του Μούδρου, σύμφωνα με την οποία ο Καύκασος ανήκε στη σφαίρα επιρροής της Βρετανίας. Μόλις έναν χρόνο αργότερα οι Βρετανοί αποχωρούν από την περιοχή, και οι Αζέροι επιβάλλουν στρατιωτικό αποκλεισμό του Καραμπάχ, το οποίο τελικά προσαρτούν.
Στις 29 Απριλίου 1920 ο ρωσικός στρατός επωφελήθηκε από την αναταραχή στην περιοχή και εισέβαλε στο Μπακού, μετατρέποντας το Αζερμπαϊτζάν σε Σοβιετική Δημοκρατία. Οι Σοβιετικοί Αζέροι απαιτούν η Αρμενία να αποσύρει τις δυνάμεις της από τις περιοχές της Ζάνγκεζουρ και του Καραμπάχ. Οι Αρμένιοι του Καραμπάχ απέρριψαν το τελεσίγραφο και αποφάσισαν την ένωσή τους με την Αρμενία. Τελικά, υπό τον φόβο της πτώσης της περιοχής στα χέρια των Αζέρων, αποφασίστηκε να παραδοθεί ο θύλακας στους μπολσεβίκους. Στη Γενική Συνέλευση του
Κομμουνιστικού Κόμματος (7 Ιουλίου 1920) αποφασίστηκε τα ρωσικά στρατεύματα να κατέχουν τις τρεις διαφιλονικούμενες επαρχίες.
Τον Σεπτέμβριο του 1920 ο Κεμάλ αντιλήφθηκε ότι η Ρωσία δεν ήταν διατεθειμένη να βοηθήσει την Αρμενία και εξαπέλυσε εναντίον της σφοδρή επίθεση. Σε απάντηση, ο ρωσικός στρατός εισέβαλε από τον βορρά τον Νοέμβριο του 1920 και έτσι δημιουργήθηκε η Σοβιετική Δημοκρατία της Αρμενίας. Πλέον δυο σοβιετικές δημοκρατίες (Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν) διεκδικούσαν τρεις διαφιλονικούμενες περιοχές (Ναχιτσεβάν, Καραμπάχ και Ζάνγκεζουρ).
Το Γραφείο του Καυκάσου του Κομμουνιστικού Κόμματος στις 4 Ιουλίου αποφάσισε να ενώσει την Αρμενία με το Καραμπάχ, ύστερα από τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος. Η πλευρά των Αζέρων προέβαλε ισχυρές ενστάσεις. Το Γραφείο συγκαλεί νέα συνεδρίαση την επόμενη μέρα και αποφασίζει το Ναγκόρνο Καραμπάχ να ενταχθεί στα εδάφη του Αζερμπαϊτζάν υπό καθεστώς «εκτεταμένης τοπικής αυτονομίας» (ομπλάστ). Ομοίως, στις 9 Φεβρουαρίου 1924 και η «Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Ναχιτσεβάν» ενώθηκε διοικητικά με το Αζερμπαϊτζάν, ενώ η τρίτη διαφιλονικούμενη περιοχή (Ζάνγκεζουρ) παρέμεινε στην κατοχή της Σοβιετικής Αρμενίας. Το μοίρασμα έγινε με απόφαση του Στάλιν, ο οποίος προσαρτά επίσης περιοχή με πλειονότητα αρμενικού πληθυσμού, που συνορεύει με τη Γεωργία, στην ιδιαίτερη πατρίδα του.
Το 1936 καταργήθηκε η «Ομοσπονδία Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών της Υπερκαυκασίας» (Αρμενία, Γεωργία, Αζερμπαϊτζάν). Η Αρμενία έθεσε αμέσως στον Στάλιν το θέμα της συνένωσής της με τον θύλακα, χωρίς όμως να καταφέρει να αλλάξει την αρχική επιλογή του Στάλιν. 40 χρόνια από την ένταξη της Αρμενίας στη Σοβιετική Ομοσπονδία, τον Μάιο του 1963, παραδόθηκε στον τότε ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Νικίτα Χρουστσόφ αίτημα με την υπογραφή 2.500 Αρμένιων του Καραμπάχ για την ένωσή τους είτε με την Αρμενία είτε ακόμη και με τη Ρωσία, το οποίο απορρίφθηκε. Τον Απρίλιο του 1965, πραγματοποιήθηκε μια μεγαλειώδης συγκέντρωση στην πρωτεύουσα της Αρμενίας κατά τη διάρκεια του εορτασμού των 50 χρόνων από την Αρμένικη Γενοκτονία. Το κύριο αίτημα ήταν η ένωση του θύλακα με την Αρμενία ή τη Ρωσία· το Κρεμλίνο αρνείται.
Η άνοδος στην ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ (perestroika – glasnost) δημιούργησαν νέες προσδοκίες στην πλευρά των Αρμένιων για την ένωση που εκφράστηκαν σε αίτημα της Αρμένικης Ακαδημίας Επιστημών προς τον νέο ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης. Τον Φεβρουάριο του 1988, το Ομπλάστ του Καραμπάχ ζήτησε από τα αντίστοιχα της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν να συνεργαστούν, ώστε να υπάρξει θετική εξέλιξη στη μεταφορά της περιοχής από τη διοικητική εξουσία της ΣΣΔ του Αζερμπαϊτζάν στην αντίστοιχη της Αρμενίας. Όπως ήταν αναμενόμενο, τα νέα έτυχαν θερμής υποδοχής από το Γ ερεβάν αλλά και έντονης αντίδρασης από το Μπακού, με τη βία να κυριαρχεί τόσο στην περιοχή του θύλακα όσο και σε περιοχές κοντά στην πρωτεύουσα του Αζερμπαϊτζάν.
Ο Γκορμπατσόφ ζήτησε και από τις δύο μεριές να σταματήσουν οι διαδηλώσεις και η βία και να ξεκινήσουν οι διαπραγματεύσεις υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου Ανατολικών Σπουδών της Μόσχας. Η ετυμηγορία του Ινστιτούτου ήταν η διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης, ενώ καταλόγιζε ευθύνες στους Αρμένιους για τις κατά καιρούς συγκρούσεις στην περιοχή. Οι Αρμένιοι αντιλήφθηκαν ότι η πολυπόθητη λύση στο χρονίζον πρόβλημα του θύλακα δεν θα έρχονταν, ούτε από την κυβέρνηση Γκορμπατσόφ. Οι διαδηλώσεις στην πρωτεύουσα Γερεβάν εντάθηκαν, όπως επίσης και οι συγκρούσεις μεταξύ Αρμένιων και Αζέρων.
Η τεταμένη κατάσταση οδήγησε στη σύγκλιση του 19ου Συνεδρίου στη Μόσχα, χωρίς όμως να υπάρξει κάποια ουσιαστική διαφοροποίηση. Η ρωσική πλευρά απέκλεισε για άλλη μια φορά οποιαδήποτε αλλαγή στα εσωτερικά της σύνορα. Η ηγεσία του Ναγκόρνο Καραμπάχ αποφάσισε την απόσχιση από το Αζερμπαϊτζάν. Χιλιάδες Αρμένιοι εγκαταλείπουν τις πατρογονικές εστίες στο έδαφος του Αζερμπαϊτζάν.
Στις αρχές του 1989 η Μόσχα εγγυήθηκε για τον θύλακα μια ειδική μορφή διοίκησης: θα διοικούνταν απευθείας από τη Μόσχα, θα παρέμενε όμως στο εσωτερικό του Αζερμπαϊτζάν. Η υιοθέτηση της συγκεκριμένης πρότασης δεν οδήγησε σε αποκλιμάκωση της κατάστασης και αντικαταστάθηκε, πριν το τέλος του 1989, από ρώσικη στρατιωτική διοίκηση. Το κλίμα έντασης και οι βίαιες συγκρούσεις συνεχίστηκαν με αμείωτο ρυθμό. Τα σύνορα των δύο χωρών, που είχαν χαραχτεί το 1923, έπαιρναν ολοένα και περισσότερο το χαρακτήρα εθνικών συνόρων ενώ η κατάσταση είχε οδηγηθεί στην πόλωση.
Στο μεταξύ στις 9 Νοεμβρίου του 1989 πέφτει το τείχος του Βερολίνου.
Μέρος B’
Όπως είδαμε παραπάνω, από το 1988 οι Αρμένιοι του Καραμπάχ επαναδιατυπώνουν το αίτημά τους για ένωση με την Αρμενία στην τότε ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης (Γκορμπατσόφ). Στο αίτημα οι Αζέροι απαντούν με διώξεις του αρμένικου πληθυσμού που κατοικούν στην επικράτεια του Αζερμπαϊτζάν που διαρκούν μέχρι το 1990 (Σουμγκάιτ, Μπακού και αλλού). Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι τον Ιανουάριο του 1990, μόνο 35.000-40.000 από τους 250.000 Αρμένιους κατοίκους παρέμειναν στο Μπακού.
Στις 2 Σεπτεμβρίου 1991 το ομπλάστ του Ορεινού Καραμπάχ και μέρος της παρακείμενης περιοχής Σαουμιάν διακηρύσσουν τη σύσταση της Δημοκρατίας του Ορεινού Καραμπάχ. Βασιζόμενοι στην ισχύουσα σοβιετική νομοθεσία και στην εκπνοή της Σοβιετικής Ένωσης (διαλύθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 1991), οι αρχές του θύλακα διεξαγάγουν στις 10 Δεκεμβρίου 1991 δημοψήφισμα εν μέσω βομβαρδισμών από τις ένοπλες δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν. Στο δημοψήφισμα συμμετείχε το 82.2% των ψηφοφόρων· απείχαν οι κάτοικοι αζέρικης καταγωγής. Η ανεξαρτησία υπερψηφίστηκε αλλά οι στρατιωτικές επιχειρήσεις συνεχίζονταν, τα αζέρικα και τα αρμένικα χωριά ερημώνονταν, ανάλογα με το ποιος επικρατούσε στρατιωτικά· μία ένθεν κακείθεν τακτική, η συμβίωση των κοινοτήτων ήταν συνδυασμένη με καταπίεση του δικαιώματος για αυτοδιάθεση.
Το Αζερμπαϊτζάν μέσα σε 2 χρόνια είχε καταλάβει σχεδόν το μισό Καραμπάχ. Αζερμπαϊτζάν και Αρμενία βρίσκονται πλέον σε εμπόλεμη κατάσταση. Από την άλλη πλευρά: Οι Αρμένιοι διασπούν τον αποκλεισμό του Ορεινού Καραμπάχ και δημιουργούν μια χερσαία δίοδο επικοινωνίας με την Αρμενία καταλαμβάνοντας αζερικά εδάφη και εκτός των συνόρων του θύλακα, όπως αυτά είχαν οριστεί από τον Στάλιν. Ο πόλεμος θα λήξει τον Μάιο του 1994 με διαμεσολάβηση αρχικά των Ρώσων (Ομάδα του Μινσκ- Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη) και την υπογραφή από τα εμπλεκόμενα μέρη συμφωνίας για κατάπαυση πυρός.
Μετά την υπογραφή της συμφωνίας για εκεχειρία τα επεισόδια δεν έληξαν. To 2008 οι Αζέροι, εκμεταλλευόμενοι τον πολιτικό αναβρασμό στην Αρμενία λόγω αμφισβήτησης του αποτελέσματος των προεδρικών εκλογών, επιχειρούν να καταλάβουν το Μανταρκέτ στο βορειοανατολικό άκρο του Καραμπάχ. Οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν μέχρι το 2010. Από το 201115 τα σποραδικά μεθοριακά επεισόδια συνεχίζονται με θύματα και από τις δύο πλευρές, (π.χ. κατάρριψη στρατιωτικού ελικοπτέρου του Καραμπάχ από τους Αζέρους το 2014).
Στις 2 Απριλίου του 2016, το Αζερμπαϊτζάν εξαπολύει επίθεση κατά του Καραμπάχ. Ο πόλεμος είναι σφοδρός παρόλο που διαρκεί μόνο 4 ημέρες. Οι αζέρικες δυνάμεις δεν καταφέρνουν να επικρατήσουν της σθεναρής αντίστασης των Αρμενίων.
Τον Φεβρουάριο του 2017 αλλάζει το όνομα στο Ναγκόρνο Καραμπάχ και τις περιοχές μεταξύ του θύλακα και της Αρμενίας σε Δημοκρατία του Αρτσάχ. Είναι ένα de facto ανακηρυγμένο κράτος, de jura η περιοχή ανήκει στο Αζερμπαϊτζάν.
Το πρωί της 30ης Μαρτίου 2020 (η πανδημία δεν εμποδίζει τον πόλεμο) το Αζερμπαϊτζάν επιτίθεται στη βορειοανατολική επαρχία Tavush και γίνεται πλέον φανερό ότι ούτε η πανδημία εμποδίζει τον πόλεμο. Τα επεισόδια συνεχίστηκαν σποραδικά έως και τις 27 Σεπτεμβρίου όταν το Αζερμπαϊτζάν κορύφωσε την επίθεσή του βομβαρδίζοντας το Αρτσάχ και την πρωτεύουσά
του το Στεπανακέρτ. Οι συγκρούσεις συνεχίζονται με τη διεθνή κοινότητα στον ρόλο του απλού παρατηρητή, διότι (όπως άλλωστε και όλοι οι πόλεμοι) αυτή η διαμάχη έχει πολλές πολιτικές και οικονομικές προεκτάσεις. 
Η ιστορική και ενεργειακά πλούσια περιοχή του Νοτίου Καυκάσου αποτελεί αρένα ανταγωνισμού μεταξύ των κρατών που βρίσκονται ή συνορεύουν με την περιοχή. Ο ρόλος της Τουρκίας στο πνεύμα της ιδεολογίας του παντουρκισμού είναι αδιαμφισβήτητος. Οι αγωγοί φυσικού αερίου και πετρελαίου από το Μπακού είναι σε επικίνδυνη εγγύτητα με τη φλεγόμενη περιοχή, γεγονός που ασφαλώς περιπλέκει την ήδη εξαιρετικά περίπλοκη κατάσταση.
Το πρόβλημα της αυτοδιάθεσης του Αρτσάχ (και στο παρελθόν η εγγύηση της αυτονομίας του Ναγκόρνο Καραμπάχ) θεωρείτο για τη διεθνή διπλωματία ένα “frozen” (παγωμένο) ζήτημα. Δυστυχώς η ιστορία και η επικαιρότητα μας διδάσκει ότι είναι ένα «καυτό» ζήτημα και το μόνο που μπορούμε να ευχηθούμε είναι να “δοθεί μια ευκαιρία στην ειρήνη” και να σιγήσουν τα όπλα και οι θρήνοι στα ματωμένα βουνά.
