Η γένεση της καπιταλιστικής αγοράς και η οικονομιστική πλάνη

Print Friendly, PDF & Email
- Advertisement -

Α. Προνεωτερικές αγορές και καπιταλιστική αγορά

Ακόμη και σήμερα ο μύθος της αυθόρμητης ανάδυσης της καπιταλιστικής αγοράς παραμένει ισχυρός. Η ανάδυση αυτή υποτίθεται ότι προέρχεται από ατομικές επιλογές ορθολογικώς δρώντων υποκειμένων που αποσκοπούν στην μεγιστοποίηση του οφέλους των.

Ο μύθος του ορθολογικά συναλλασσόμενου ανθρώπου γίνεται προσπάθεια να προβληθεί και στις προνεωτερικές κοινωνίες. Όμως ακόμη και στην αρχαία Ελλάδα, όπου το εμπόριο ήταν εκτεταμένο και ο θεσμός της αγοράς αναπτυγμένος, κέντρο της οικονομίας παρέμενε ο οίκος. Η παραγωγή του οίκου προορίζονταν κυρίως για αυτοκατανάλωση και όχι για πώληση. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Αριστοτέλης σημειώνει ότι η παραγωγή με σκοπό το κέρδος είναι αφύσικη.

Η αγορά είναι λοιπόν θεσμός που  προϋπήρχε του καπιταλισμού. Μόνον όμως στα πλαίσια της καπιταλιστικής αγοράς, όπως πρώτος ξεκαθάρισε ο Πολάνυι, γίνεται προσπάθεια ολοκληρωτικής εμπορευματοποίησης των «πλασματικών» κατά τον Πολάνυι εμπορευμάτων. Της εργασίας δηλαδή, της γης και του χρήματος.

Η πτώση της τιμής για ένα εμπόρευμα, πλην των πλασματικών, που βρίσκεται σε περίσσεια ενθαρρύνει την αύξηση της κατανάλωσης του και αποθαρρύνει τη νέα παραγωγή του. Αποκαθίσταται έτσι εύκολα η ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Δεν ισχύει το ίδιο όμως για την εργασία, τη γη και το χρήμα. Στην περίπτωση τους δεν μπορούν να υπάρξουν αυτόματες και ευλύγιστες αυξήσεις ή μειώσεις της προσφοράς τους ανάλογα με τις τιμές τους στην αγορά.

Η ατελέσφορη εν τέλει προσπάθεια να μετατραπούν πλήρως σε πραγματικά τα πλασματικά εμπορεύματα χαρακτηρίζει τις αγορές του καπιταλισμού. Η παραπάνω προσπάθεια προωθήθηκε για πρώτη φορά από το αγγλικό κράτος των αρχών του 19ουαιωνα, όπως τονίζει και πάλι ο Πολάνυι.

Β.Η γένεση της καπιταλιστικής αγοράς και ο οικονομισμός

Σε αντίθεση με τον υποτιθέμενο περιορισμένο παρεμβατισμό του φιλελεύθερου κράτους-«νυχτοφύλακα», το αγγλικό κράτος των αρχών του 19ου αιώνα παρενέβη αποφασιστικά, κάνοντας χρήση και φυσικής βίας, για να θεσπίσει και να εφαρμόσει νόμους που αφορούσαν την κινητικότητα της εργασίας, το εμπόριο αγροτικών προϊόντων και την προσφορά χρήματος και πιστώσεων. Οι νόμοι αυτοί υπήγαγαν την προσφορά εργασίας στους μηχανισμούς διαμόρφωσης τιμών της αγοράς, άνοιξαν την αγγλική αγορά αγροτικών προϊόντων στις εισαγωγές σιτηρών και τέλος συνέδεσαν τη νομισματική κυκλοφορία με τον κανόνα του χρυσού.

Χωρίς κρατική παρέμβαση, λοιπόν, οι καπιταλιστικές αγορές δεν μπορούν ούτε να αναδυθούν, ούτε να επεκταθούν, ούτε να επιβιώσουν. Οι αγορές αυτές είναι αποτέλεσμα θέσμισης και όχι φυσικό και ανιστορικό γεγονός. Οι αγορές δεν πρέπει να γίνονται αντιληπτές ως ξεχωριστές πραγματικότητες από τους κοινωνικούς θεσμούς, κατά τον Πολάνυι. Ούτε οι θεσμοί ως εξωτερικοί περιορισμοί των αγορών, αλλά ως συστατικό στοιχείο τους.

Ενώ ο Πολάνυι επιμένει, ότι η οικονομία δεν είναι αυτόνομη πραγματικότητα αλλά ριζώνει και υπάγεται στην πολιτική, την θρησκεία και γενικότερα τις κοινωνικές σχέσεις, οι απόψεις του Ούγγρου αυτού στοχαστή συχνά διαστρεβλώνονται. Θεωρούν ότι ισχυρίζεται πως, με την ανάδυση του καπιταλισμού στις αρχές του 19ουαιώνα, η οικονομία αυτονομήθηκε πλήρως από την κοινωνία και κυριάρχησε απολύτως πάνω της.

Η  σκέψη του Πολάνυι όμως δεν είναι οικονομίστικη, όπως εκείνη αρκετών φιλελεύθερων, αλλά και μαρξιστών. Ο Ούγγρος στοχαστής δεν αρνείται το γεγονός ότι, με την εξαίρεση του Άνταμ Σμιθ, που ήταν έντονα ουμανιστής, οι κλασσικοί οικονομολόγοι ήθελαν να δημιουργηθεί μια κοινωνία με πλήρως αυτονομημένη οικονομία και ενθάρρυναν του πολιτικούς να επιδιώξουν αυτόν το στόχο. Ο Πολάνυι όμως υπογραμμίζει ταυτόχρονα, ότι αυτός ο στόχος δεν επιτεύχθηκε και ότι δεν μπορούσε να επιτευχθεί, πλήρως τουλάχιστον.

Με τους ανθρώπους και το φυσικό περιβάλλον να μετατρέπονται πλήρως σε εμπορεύματα θα ήταν βέβαιη η διάσπαση της κοινωνικής συνοχής, η αποσάθρωση όλων των κοινωνικών δεσμών περιλαμβανομένης και της οικογένειας και η καταστροφή της φύσης. Οι αντιστάσεις που εγείρονται όμως απέναντι στη γενικευμένη εμπορευματοποίηση, παρεμποδίζουν την ολοκλήρωση του σχεδίου μετατροπής της αγοράς σε αυτορρυθμιζόμενη και αυτόνομη πραγματικότητα. Καθιστούν αυτό το σχέδιο ουτοπία. Μια ουτοπία πάντως που η επιδίωξη υλοποίησης της έχει τραγικές συνέπειες.

Όλη η ιστορία του καπιταλισμού, από τις αρχές του 19ου αιώνα και μετά, είναι στην ουσία αποτέλεσμα μιας διπλής και επαναλαμβανόμενης κίνησης. Της προσπάθειας, από τη μια μεριά, για πλήρη εμπορευματοποίηση των πάντων και της αντίστασης, από τη άλλη, σε αυτήν την τάση. Ο Πολάνυι συμφωνεί με τον Μαρξ, ότι η εργατική τάξη πρωτοστατεί σε αυτά τα κινήματα αντίστασης και αυτοπροστασίας. Τονίζει όμως, παράλληλα, ότι και αρκετοί επιχειρηματίες αντιστέκονται στην αβεβαιότητα και τις βίαιες διακυμάνσεις των οιονεί αυτορρυθμιζόμενων αγορών, που προκαλούν πολλές φορές μαζικές χρεωκοπίες.

Γ. Επίλογος

Οι τελευταίες δεκαετίες χαρακτηρίζονται από την κυριαρχία της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, που κύριο  διακριτικό της γνώρισμα είναι η σε μεγάλη έκταση αυτονόμηση των παγκόσμιων χρηματοοικονομικών αγορών και η διεύρυνση της επιρροής των. Απέναντι σε αυτήν την πραγματικότητα και ευρύτερα την τάση εξάλειψης κάθε εμποδίου στη διακίνηση αγαθών, κεφαλαίων και ανθρώπων, απέναντι σε έναν κόσμο δίχως σύνορα δηλαδή, ορθώνονται και πάλι υπολογίσιμες αντιστάσεις.

Γίνεται λόγος για τις προσπάθειες απο-παγκοσμιοποίησης και προώθησης νέο-προστατευτικών πολιτικών. Την πρωτοβουλία των  κινήσεων σε αυτές τις προσπάθειες έχουν ακροδεξιάς προέλευσης κινήματα και κυβερνήσεις. Δεν έχει αναφανεί ακόμη μια πειστική δημοκρατική απάντηση στην αποσαθρωτική λειτουργία των αγορών, κατά τα πρότυπα του νιού ντιλ της δεκαετίας του 1930 στην Αμερική. Ίσως γιατί το δημοκρατικό κίνημα είναι δέσμιο χωριστικών και φατριαστικών απόψεων, των λεγόμενων identity politics.

Πηγές

The great transformation. By Karl Polanyi. Beacon press. Boston. 1957

Karl Polanyi. Ο μεγάλος μετασχηματισμός. Ανθρωπολογική και ιστορική κριτική της οικονομίας της αγοράς. Του Μιχάλη Σκομβούλη. Επιστήμη και κοινωνία:Επιθεώρηση πολιτικής και ηθικής θεωρίας, 16, 285-310.

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Πάνου Τζωρτζίνη.

antifono.gr

spot_img

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Διαβάστε ακόμα

Stay Connected

2,900ΥποστηρικτέςΚάντε Like
2,767ΑκόλουθοιΑκολουθήστε
29,900ΣυνδρομητέςΓίνετε συνδρομητής
- Advertisement -

Τελευταία Άρθρα