Δήμητρα Πέτρου
Τον αποκαλούν «σκοτεινό φιλόσοφο» λόγω της έλλειψης γνώσης για το σύνολο του έργου του
Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, ο αποκαλούμενος Σκοτεινός και επίσης ο φιλόσοφος του πυρός, εξέφρασε την αρχή της μη αναστρεψιμότητας λέγοντας: «Ουκ αν εμβαίης δις τοις αυτοίς ποταμοίς, ου γαρ ρέουσι τα αυτά ύδατα», «Δεν μπορείς να μπεις δύο φορές στους ίδιους ποταμούς, γιατί δεν ρέουν τα ίδια νερά».
Με τη λέξη ύδατα εννοούσε επίσης τις συνθήκες που ποτέ δεν είναι οι ίδιες αλλά πάντα αλλάζουν. Εννοούσε επίσης τον χρόνο.
Ο πρώτος και ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής φαίνεται να είναι το αποτέλεσμα μακράς φιλοσοφικής έρευνας, και εν σπέρματι διατυπώθηκαν από τους προσωκρατικούς Έλληνες φιλοσόφους.
Ένα άλλο περίφημο απόσπασμα του Ηράκλειτου που συμπεριλαμβάνει τον πρώτο και δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής είναι: «Κόσμον τόνδε, τον αυτόν απάντων, ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν αλλ’ήν αεί και εστίν και έσται πυρ αείζωον, απτόμενον μέτρα και αποσβεννύμενον μέτρα» (Αυτόν τον κόσμο που είναι ο ίδιος για όλα τα όντα, ούτε κάποιος θεός ούτε άνθρωπος τον έκανε αλλά ήταν πάντα και είναι και θα είναι πυρ αείζωο. που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο)
Εάν υποκαταστήσουμε τη λέξη “πυρ” με τη λέξη “ενέργεια” φθάνουμε σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα.
Ένα άλλο απόσπασμα που περιγράφει τις τέσσερεις καταστάσεις της ύλης δηλαδή την στερεή, την υγρή, την αέριο και την αέριο σε διάπυρη κατάσταση (που αντιστοιχούν στις λέξεις γη. ύδωρ, αήρ, πυρ) είναι το ακόλουθο: “Το πυρ ζει από τον θάνατο του αέρα, και ο αέρας ζει τον θάνατο του πυρός, το ύδωρ ζει από τον θάνατο της γης, και η γη από τον θάνατο του ύδατος” και η περιγραφή της ψυχρής, θερμής, υγρής και ξηρής κατάστασης της ύλης: “Τα ψυχρά γίνονται θερμά και ότι είναι θερμό γίνεται ψυχρό ότι είναι υγρό ξηραίνεται, και το ξηρό υγραίνεται″.
Ένα άλλο χωρίο του Ηράκλειτου μπορεί να ερμηνευθεί με τον τρόπο σκέψης ενός θερμοδυναμικού που γνωρίζει ότι χωρίς διαφορά θερμοκρασίας, πίεσης, συγκέντρωσης κ.λ.π. δεν υπάρχει ροή. «Ο Πόλεμος (διαφορά) είναι ο πατέρας και ο Βασιλιάς όλων και μερικούς έκανε θεούς και άλλους ανθρώπους, μερικούς δούλους και άλλους ελεύθερους». Αυτό μας θυμίζει την ελεύθερη ενέργεια του Gibbs. To γινόμενο της εντροπίας και της απόλυτης θερμοκρασίας είναι η δεσμευμένη ενέργεια εντός ενός συστήματος (ανέργεια).
Το παίξιμο των ζαριών είναι η βάση της θεωρίας της στατιστικής. “Ο χρόνος είναι παιδί που παίζει ζάρια, «του παιδιού η Βασιλεία». Η αρχή της αβεβαιότητας και της ασαφούς λογικής: “Στο ίδιο νερό των ποταμών μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε, και βρισκόμαστε μέσα και δεν βρισκόμαστε” και “Το σοφό είναι ένα μόνο, θέλει και δεν θέλει να ονομάζεται με το όνομα του Διός”. Επίσης και για το θέμα μας που είναι ο διαχωρισμός: “Ακόμη και ο χυλός διαχωρίζεται εάν δεν αναδεύεται″.
Το γεγονός ότι ο διαχωρισμός πολύτιμων συστατικών από άλλα λιγότερο επιθυμητά απαιτεί τεράστια προσπάθεια και ενέργεια, εκφράστηκε επίσης από τον Ηράκλειτο: “Αυτοί που ψάχνουν για χρυσάφι, πολύ χώμα σκάβουν και λίγο βρίσκουν”. Ο Ηράκλειτος με τον αξιωματικό τρόπο που διατυπώνει τις έννοιες προείπε την εξέλιξη των μαθηματικών και φυσικών επιστημών του 19ου και 20ου αιώνα που κέρδισαν ακρίβεια και διαύγεια με τις αξιωματικές μεθόδους.
Ο Εμπεδοκλής, ο Παρμενίδης, ο Αναξαγόρας και ο Δημόκριτος (460-390 π.Χ.) εξέφρασαν την αρχή της διατηρήσεως της μάζας και της ενέργειας μ’ αυτά τα λόγια: “Τίποτε δεν γεννιέται από το τίποτε και τίποτε δεν φθείρεται στο τίποτε”.
Είναι ενδιαφέρον ότι οι περισσότερες λέξεις που χρησιμοποιούνται στη θερμοδυναμική, όπως και σε άλλες επιστημονικές περιοχές είναι Ελληνικής προέλευσης.
Μερικές απ’ αυτές προέρχονται απ’ ευθείας από την αρχαία Ελληνική γραμματεία, όπως η ενέργεια και η οικονομία και μερικές διατυπώθηκαν από σύγχρονους επιστήμονες που χρησιμοποίησαν Ελληνικά λήμματα όπως η “εντροπία” που την εισήγαγε ως έννοια ο Clausius και σημαίνει εκείνο το μέρος της ενέργειας που επιστρέφει εντός του συστήματος και δεν είναι πλέον διαθέσιμο.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι η έννοια της εξέργειας. που διατυπώθηκε το 1952 από τον Rant από τις λέξεις “εξ” και “έργον” που σημαίνει εκείνο το μέρος της ενέργειας που είναι διαθέσιμο να παράγει έργο.
https://www.pronews.gr/istoria/irakleitos-i-istoria-tou-skoteinou-filosofou-vinteo-3/
«Ο Πόλεμος (διαφορά) είναι ο πατέρας και ο Βασιλιάς όλων και μερικούς έκανε θεούς και άλλους ανθρώπους, μερικούς δούλους και άλλους ελεύθερους»
Είχα κάπου διαβάσει και μία διαφορετική ερμηνεία για την λέξη πόλεμος. Σημαίνει παλμός και όντως τα πάντα γίνονται ορατά, αντιληπτά, σ’ εμάς, λόγω τής παλμικής κίνησης των μορίων τής ύλης. Κατά πόσον ευσταθεί μία τέτοια ερμηνεία δεν μπορώ να γνωρίζω. Απλώς την αναφέρω.
Δεν στέκει ότι “Τον αποκαλούν «σκοτεινό φιλόσοφο» λόγω της έλλειψης γνώσης για το σύνολο του έργου του”. Αν συνέβαινε αυτό, τότε σκοτεινοί θα ήταν όλοι οι Έλληνες φιλόσοφοι. Ούτε ότι αν ο όρος “πυρ” αντικατασταθεί απο τον όρο “ενέργεια” βγαίνει ξαφνικά νέο νόημα (εκεί που δεν έβγαινε πριν). Εν πάσει περιπτώσει, ένσταση στο πρώτο σημείο και διαφωνία στο δεύτερο. Δεν επεκτείνομαι σε άλλα σημεία. Ακολουθούν κάποια επεξηγηματικά σχόλια-διευκρινήσεις.
Αποκαλείται “σκοτεινός” ο Ηράκλειτος διότι “η πυκνότητα του λόγου του και η πολυσημία των χρησιμοποιούμενων όρων απαιτούσαν απ’ τη μεριά του αναγνώστη βαθύ κριτικό πνεύμα κι ερμηνευτική ικανότητα.” βλ. Προσωκρατικοί, Τομ. 8ος (Ηράκλειτος), εκδ. Κάκτος – Εισαγωγή σελ. 15. Αποτέλεσμα αυτού άλλωστε είναι και οι διάφορες παρανοήσεις αυτού του τύπου, που απλά επιβεβαιώνουν ότι κι αν λάμπει κάτι (λάμψη με την έννοια του “αληθεύοντος Λόγου”), τόσο μερικοί θα βρίσκουν τρόπους να δυσκολεύονται να το δουν. Είναι και αυτο μέσα στή δομική ελευθερία του σύμπαντος που τόσο σωστά προσεγγίζει ο καθολικός Λόγος του Ηράκλειτου.
Αν πούμε το “πυρ” ενέργεια, χάνουμε το “πλοίο” του νοήματος, διότι ενέργεια είναι και το ύδωρ και όλα όσα υπάρχουν μεταξύ των δύο αυτων καταστάσεων. Στη καλύτερη περίπτωση, μπορούμε να ερμηνεύσουμε το Πυρ ως Φώς (πχ. Big Bang), αλλά η συλλογιστική απαιτεί προσοχή και σοβαρότητα για να μην εκτροχιαστούμε λογικά και φιλοσοφικά.
Ευχαριστώ.
ΥΓ1. Το βιβλίο, έκτασης 470 σελίδων, απο τις εκδ. Κάκτος αξίζει να βρίσκεται στη βιβλιοθήκη όσων θέλουν να μελετήσουν και να κατανοήσουν τον ΦΩΤΕΙΝΟΤΑΤΟ Λόγο του Ηράκλειτου, στο πρωτότυπο και σε μετάφραση. Καλό να ανατρέχουμε στις πηγές αντί να στηριζόμαστε αποκλειστικά σε εργα τρίτων, όσο καλοπροαίρετα κι αν είναι αυτά. ‘Αλλωστε, σπάνια ένα τόσο πολύτιμο βοήθημα κοστίζει μόνο 18 ευρώ!
ΥΓ2. Βιβλία για τον Ηράκλειτο έχουν γραφτεί πολλά, αλλά δυστυχώς, περιέχουν λάθη και απαιτείται προσοχή. Ενδεικτικά αναφέρω ως παράδειγμα ένα γνωστό βιβλίο με τίτλο “Ηράκλειτος – Άπαντα” απο τις εκδ. Ζήτρος (1999) όπου στη σελ. 98, σε ένα απο το πιο περίφημα (και χαρακτηριστικά) Ηρακλείτια αποσπασματα, η λέξη “αρμονίη” έχει αποδοθεί ως “αμονίη” (!). Πριν μερικούς μήνες, απο περιέργεια, το ξανατσέκαρα σε βιβλιοπωλείο των Αθηνών, παραμένει δυστυχώς εξόφθαλμα αδιόρθωτο. Ο δαίμων του τυπογραφείου ξέρει να χτυπά στο ψαχνό και να συσκοτίζει…Στο ίδιο βιβλίο, αξίζει να διαβασει κάποιος την μελέτη του W.K.C. Guthrie (σελ. 179-291), σε ΑΡΙΣΤΗ ελληνική μετάφραση των Ι.Σ. Χριστοδούλου – Τάσου Δαρβέρη, αν δεν έχει τη δυνατότητα να την διαβάσει στο αγγλικό πρωτότυπο (A History of Greek Pholosophy – The earlier Presocratics and Pythagoreans, Cambridge Univ. Press, κεφάλαιο VII (Heraclitus) σελ. 403-492).