«Η στατιστική και τα εμβόλια εφευρέθηκαν περίπου την ίδια εποχή, πριν από 250 χρόνια». Με αυτό το δεδομένο ως «κλειδί» για την κατανόηση της δυσπιστίας πολλών ανθρώπων έναντι των εμβολίων, ξεκινάει η συζήτησή μας με τον καθηγητή της Επιστήμης των Υπολογιστών στο Wellesley College των ΗΠΑ Παναγιώτη Μεταξά, που αποκωδικοποιεί το κίνημα των αντιεμβολιαστών, αναλύοντας ψηφιακά δεδομένα αλλά και αξιοποιώντας εργαλεία από τις κοινωνικές επιστήμες. «Ο ανθρώπινος νους λειτουργεί καλύτερα όταν έχει να αντιμετωπίσει τη δυαδική λογική, όταν καλείται να επιλέξει ανάμεσα στο καλό και στο κακό, στο άσπρο και στο μαύρο», λέει ο κ. Μεταξάς. Τείνουμε, επομένως, να απλοποιούμε τα δεδομένα, στο μυαλό μας θέλουμε το εμβόλιο «είτε να σώζει είτε να σκοτώνει». Ομως, ο τρόπος δράσης του εμβολίου βασίζεται επί της ουσίας στον νόμο των πιθανοτήτων. «Δεν κάνουμε, λοιπόν, το εμβόλιο και αποκτούμε αυτόματα ανοσία, απλώς έχουμε λιγότερες πιθανότητες να νοσήσουμε βαριά και περισσότερες να μη νοσήσουμε καθόλου», τονίζει ο Ελληνας καθηγητής, «είναι, όμως, δύσκολο να σκεφτόμαστε με πιθανότητες, πρόκειται για έναν περιορισμό του ανθρώπινου μυαλού». Επίσης, κατά κανόνα λαμβάνουμε αποφάσεις όχι βάσει λογικής αλλά συναισθήματος, ακόμα και για τα πιο σοβαρά ζητήματα. «Ακόμα και αν κάποιος έχει ακούσει όλα τα λογικά επιχειρήματα υπέρ του εμβολιασμού, συχνά μπορεί να αλλάξει αιφνιδίως άποψη μόνο και μόνο επειδή τον συνεκίνησε συναισθηματικά ένα αφήγημα σχετικά με τις παρενέργειες σε ένα μόνο άτομο».
Η ετυμολογία της λέξης εμβόλιο, vaccine, μας αποκαλύπτει και την προέλευσή του, από τη vacca που στα λατινικά σημαίνει… αγελάδα. «Το πρώτο εμβόλιο που εφευρέθηκε αφορούσε την ευλογιά και προέκυψε από την παρατήρηση ότι ο ανθρώπινος οργανισμός ανέπτυσσε αντισώματα κατά της ευλογιάς αν προηγουμένως είχε μολυνθεί με δαμαλίτιδα, την ευλογιά δηλαδή των αγελάδων», περιγράφει ο ίδιος, «πολλοί τότε αντιτάχθηκαν σε αυτό, καθώς δεν δέχονταν να βάλουν στο σώμα τους κάτι που προερχόταν από αγελάδα». Αλλοι αρνούνταν να ταλαιπωρηθεί ένα ζώο. «Ο Γκάντι δεν δεχόταν ότι κάνεις ένα ζώο και δη αγελάδα να υποφέρει με την ελπίδα εσύ να γίνεις καλά», διηγείται ο κ. Μεταξάς, «εξ ου και είχε γράψει μια διατριβή με επτά επιχειρήματα, για τα οποία δεν θα έπρεπε ο κόσμος να κάνει εμβόλια». Οταν όμως 15 χρόνια αργότερα έπεσε μια επιδημία ευλογιάς στην Ινδία και άρχισαν να πεθαίνουν μαζικά παιδιά, «το μετάνιωσε και έγραψε ότι τελικά “δεν θα έπρεπε να είμαι τόσο κάθετος, γιατί αισθάνομαι τώρα ότι από τα δικά μου λόγια έχει πεθάνει κόσμος”».
Η ιδέα του εμβολίου ξένισε αρχικά πολλούς. Σε αυτό συνέβαλαν και επιπλοκές που άλλοτε σχετίζονταν με τη σύσταση ενός εμβολίου και άλλοτε όχι. «Την εποχή εκείνη, δεν είχε καν κατακτηθεί η γνώση ότι οποιοδήποτε εργαλείο έρχεται σε επαφή με τον ανθρώπινο οργανισμό πρέπει να αποστειρώνεται, με αποτέλεσμα να γίνονται εμβολιασμοί με μολυσμένες βελόνες», αναφέρει ενδεικτικά ο καθηγητής. Ωστόσο, η δυσπιστία που πέρασε στη συλλογική μνήμη πολλών πληθυσμών σχετίζεται με την παντελή απουσία κώδικα δεοντολογίας στις δοκιμές των υπό σχεδιασμού φαρμάκων και εμβολίων. «Μαύρες» σελίδες στην ιστορία της ιατρικής έρευνας αφορούν τα πειράματα που ξεκίνησαν τη δεκαετία του ’40 στην Αλαμπάμα των ΗΠΑ και στη Γουατεμάλα, με απώτερο στόχο την εξεύρεση θεραπείας για τη σύφιλη.
Στη σύγχρονη εποχή, κύμα αμφισβήτησης προκλήθηκε από τη δημοσιοποίηση το 1985 στη Βρετανία ενός επιστημονικού paper, που συνέδεε το εμβόλιο για την παρωτίτιδα με την εμφάνιση αυτισμού στα παιδιά. «Η παραπάνω μελέτη δεν ήταν επαρκώς τεκμηριωμένη και επόμενες μελέτες κατέρριψαν πλήρως τον συλλογισμό της», επισημαίνει ο κ. Μεταξάς, «όμως, πήρε μεγάλη δημοσιότητα, καθώς την ενστερνίστηκαν πολλοί Αμερικανοί αριστερών φρονημάτων αλλά και επώνυμοι, παράγοντες του Χόλιγουντ, που είχαν βήμα και ευρύ κοινό». Η εν λόγω πεποίθηση συναντάται ακόμα ευρέως μεταξύ των αρνητών του εμβολίου. «Ο άνθρωπος ως “ψευδολογικό ον” αρέσκεται να δίνει απλές ερμηνείες στα πάντα, δεν μπορεί να δεχθεί ότι κάποια πράγματα συμβαίνουν για τυχαίους λόγους, όπως είναι η μετάλλαξη του DNA». Σφυγμομετρήσεις στις ΗΠΑ έως πρόσφατα συνέδεαν τη στάση έναντι των εμβολίων με τις πολιτικές πεποιθήσεις.
Στα καθ’ ημάς, μια ενδελεχής ανάλυση των συνομιλιών επί τρεις ημέρες στο ελληνικό Τwitter με το εργαλείο Τwitter trails, που έχει αναπτύξει ο κ. Μεταξάς στο εργαστήριό του, έδωσε –μάλλον– καθησυχαστικά αποτελέσματα. «Εντοπίσαμε 3.000 tweets από 1.200 χρήστες, που χρησιμοποιούσαν τη λέξη “εμβόλια”, αριθμό σχετικά χαμηλό, που υποδεικνύει ότι στη δεδομένη φάση η συζήτηση μάλλον έχει λίγο κοπάσει, τουλάχιστον στο Τwitter», λέει στην «Κ»· «διακρίνω τρεις κατηγορίες χρηστών, όσους προέρχονται από τα δύο άκρα του ιδεολογικού φάσματος και αμφισβητούν τα εμβόλια με διαφορετική επιχειρηματολογία, και μια τρίτη που διακωμωδεί κυρίως το ζήτημα των εμβολίων». Ενας λογαριασμός-τρολ και ένα έντυπο φαίνονται να προσπαθούν συστηματικά να προκαλέσουν σύγχυση επί του θέματος προωθώντας ψευδείς ειδήσεις. Στο στόχαστρο των παραπάνω βρίσκονται ο Μπιλ Γκέιτς, οι Εβραίοι, ο Αλμπερτ Μπουρλά, ο Ηλίας Μόσιαλος και προς… έκπληξη των αναλυτών ο Τάκης Τσουκαλάς, λόγω της πρόσφατης δήλωσής του για τα εμβόλια, που απέσπασε πλήθος re-tweets.
