Η πανδημία του COVID – 19 που εκδηλώνεται στο πλαίσιο των ακόμα εξελισσόμενων επιπτώσεων της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, κατέδειξε πόσο αδύνατα ήταν τα θεμέλια του κυρίαρχου μέχρι τώρα παραγωγικού μοντέλου. Οι συνέπειές της σε όλες τις οικονομίες ανέδειξαν με δραματικό τρόπο πόσο ευάλωτη ήταν η ανάπτυξη σε προβλέψιμες πιέσεις, αφενός, περιβαλλοντικές – όπως η κλιματική αλλαγή και η καταστροφή οικοσυστημάτων, και, αφετέρου, κοινωνικές – όπως η απίσχναση των συστημάτων υγείας και η διευρυνόμενη ανισότητα στην κατανομή εισοδήματος.
Παρά τις εκτιμήσεις για αβέβαια και άνισα κατανεμημένη αναμενόμενη οικονομική μεγέθυνση μετά την πανδημία, η τρέχουσα ύφεση έχει ήδη καταλυτικές επιδράσεις σε βασικές παραμέτρους της ανάπτυξης. Τα χαρακτηριστικά της αποτυπώνουν ευκρινώς τη φθίνουσα πορεία της βιομηχανικής οικονομίας και την επιταχυνόμενη μετάβαση προς ένα νέο παραγωγικό μοντέλο έντασης γνώσης.
Ειδικότερα, οι άμεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ), εστιασμένες κατά βάση στη μεταποίηση, σύμφωνα με την UNCTAD συρρικνώθηκαν παγκοσμίως κατά 41%, από 1,5 τρισ. δολάρια το 2019 σε 859 δισ. δολάρια το 2020. Το 2021 οι ΑΞΕ αναμένεται να υποχωρήσουν περαιτέρω κατά 5%. Στην Κίνα αυξήθηκαν κατά 4% πέρυσι (163 δισ. δολάρια), ενώ εκείνες στις ΗΠΑ μειώθηκαν κατά 49% (134 δισ. δολάρια). Στην Ε.Ε. συρρικνώθηκαν κατά 71%. Σύμφωνα με την Διεθνή Οργάνωση Εργασίας το 2020 χάθηκε το 8.8 % των ωρών εργασίας παγκοσμίως (συγκριτικά με το δ’ τρίμηνο 2019) που ισοδυναμεί με την απώλεια 255 εκ. θέσεων εργασίας πλήρους απασχόλησης, αριθμός σχεδόν τετραπλάσιος από τις απώλειες λόγω της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης το 2009. Αυτές οι μαζικές απώλειες επέφεραν πτώση στο παγκόσμιο εισόδημα της εργασίας κατά 8,3% που ισοδυναμεί με 3,7 τρισ. δολάρια ή το 4.4% του παγκόσμιου ΑΕΠ.
Στην αντίθετη κατεύθυνση, η συνολική χρηματιστηριακή κεφαλαιοποίηση των επτά κολοσσών της υψηλής τεχνολογίας, Apple, Microsoft, Amazon, Alphabet (μητρική της Google), Facebook, Tesla και Nvidia, αυξήθηκε το 2020 κατά 3,4 τρισ. δολάρια, Παράλληλα, η ραγδαία ψηφιοποίηση της καθημερινότητας, όπως αποτυπώνεται στην αλματώδη αύξηση της ζήτησης για υπηρεσίες ανέπαφων πληρωμών, για λύσεις cloud και εφαρμογές τηλεργασίας, έχει γίνει ήδη ορατή, και αναμένεται να επιταχυνθεί τα επόμενα χρόνια. Οι επενδύσεις σε τεχνολογίες ψηφιακού μετασχηματισμού εκτιμάται ότι θα ανέλθουν σε 6,8 τρισ. δολάρια παγκοσμίως έως το 2023. Μάλιστα, οι άμεσες επενδύσεις στον ψηφιακό μετασχηματισμό εκτιμάται ότι θα αυξάνονται με μέσο ετήσιο ρυθμό 15,5% παγκοσμίως, μεταξύ 2020 και 2023. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της International Data Corporation το 65% του παγκόσμιου ΑΕΠ θα παράγεται ψηφιακά έως το 2022.
Η σχεδιαζόμενη ανάκαμψη στην Ε.Ε., σύμφωνα με τον Μηχανισμό Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας που έχει εγκριθεί με προϋπολογισμό 750 δισ. ευρώ, αποσκοπεί πράγματι στην προώθηση της πράσινης και ψηφιακής μετάβασης των οικονομιών και υποδηλώνει τη βούληση των χωρών μελών να επιταχύνουν τη μετάβασή τους σε ένα νέο παραγωγικό μοντέλο, την οικονομία της γνώσης. Το κρίσιμο ερώτημα που εγείρεται στο πλαίσιο αυτό για την σχεδιαζόμενη ανάκαμψη στη μετά COVID εποχή, είναι αν η αναμενόμενη ανάπτυξη θα είναι βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς (inclusive) ικανή να αναχαιτίσει τις ισχυρές περιβαλλοντικές και κοινωνικές πιέσεις που εκδηλώθηκαν στην πορεία της.
H οικονομία της γνώσης είναι μια νέα ριζοσπαστικά καινοτομική πρακτική παραγωγής έντασης γνώσης που αναδύεται από τη δεκαετία του 1970 σε όλες τις μεγάλες οικονομίες και κυρίως των χωρών μελών του ΟΟΣΑ και έχει σταδιακά εδραιωθεί ως η πιο προηγμένη της σύγχρονης εποχής, υπερκεράζοντας τη βιομηχανική. Εκδηλώνεται σε όλους τους παραγωγικούς κλάδους και δεν περιορίζεται στην υψηλή τεχνολογία ή στην ψηφιοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας, τομείς με τους οποίους συχνά ταυτίζεται λαθεμένα. Εντούτοις σε κάθε κλάδο εμφανίζεται μέχρι σήμερα ως ένας περιθωριακός θύλακας πρωτοπορίας στις παρυφές της συμβατικής (βιομηχανικής) παραγωγικής πρακτικής, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία των επιχειρήσεων και των εργαζομένων παραμένει αποκλεισμένη από τη συμμετοχή στο γίγνεσθαι και στους καρπούς της.
Η καθήλωσή της στο πλαίσιο μιας απομονωμένης εσωστρεφούς πρωτοπορίας υπό τον έλεγχο επιχειρηματικών και τεχνολογικών ελίτ (λίγων μεγάλων παγκόσμιων επιχειρήσεων και μερικών start ups στην περιφέρειά τους) θεωρείται πηγή της οικονομικής στασιμότητας και της ταυτόχρονης επιδείνωσης της οικονομικής ανισότητας στις ΗΠΑ και σε άλλες χώρες μέλη του ΟΟΣΑ. Η περιοριστική αυτή μορφή της αντιστρατεύεται την επαγγελία της για ριζοσπαστική αλλαγή των βαθύτερων και καθολικότερων χαρακτηριστικών της οικονομικής ζωής που θα διευρύνουν τα σύνορα της παραγωγικότητας και της οικονομικής μεγέθυνσης, μειώνοντας ταυτόχρονα το περιβαλλοντικό αποτύπωμα.
Παράλληλα, η συσσώρευση τεράστιων τεχνολογικών δυνατοτήτων και μέσων χειραγώγησης της δημόσιας σφαίρας στα χέρια αυτής της ελίτ, εγκυμονεί κινδύνους σε συνθήκες κρίσεων, όπως αυτή του COVID-19, για τη δημοκρατία και τους θεσμούς της. Η ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς έτσι ώστε τα οφέλη της να είναι μεγαλύτερα και να διαχέονται δικαιότερα στις επιχειρήσεις και στην εργασία, απαιτεί τη μετάβαση από τη σημερινή περιοριστική σε μια ανοικτή και συμμετοχική μορφή της οικονομίας της γνώσης.
