Αγροτικός τομέας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και Επανάσταση

Print Friendly, PDF & Email
- Advertisement -

Νίκος Χ. Βαρσακέλης

Καθηγητής Βιομηχανικής Πολιτικής

Τμήμα Οικονομικών Επιστημών

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

barsak@econ.auth.gr

Στους προηγούμενους αιώνες, δυο ήταν οι βασικές πήγες αποταμίευσης – συσσώρευσης χρηματικού κεφαλαίου: ο αγροτικός και ο εμπορικός τομέας. Η αποταμίευση συνιστά το αναγκαίο κεφαλαίο για την επένδυση σε φυσικό κεφάλαιο, την αύξηση της παραγωγής και της παραγωγικότητας και τελικά του εισοδήματος. Ένας από τους βασικούς λίγους που η οικονομία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απέκλινε από τις οικονομίες της δύσης ήταν η πολιτική των οθωμανικών ελίτ να μετατρέπουν την αποταμίευση, που συγκεντρωνόταν μέσω των φόρων, σε πρόσοδο. Η ιδιωτική αποταμίευση που απέμενε ήταν ελάχιστη και δεν επαρκούσε για την αύξηση του φυσικού κεφαλαίου, κυρίως στον αγροτικό τομέα της οικονομίας που παρήγαγε το μεγαλύτερο ποσοστό του ΑΕΠ της ΟΑ.

Μέχρι τα μέσα 17ου αιώνα, η άνοδος της ΟΑ ήταν στενά συνδεδεμένη με τις στρατιωτικές κατακτήσεις. Οι στρατιωτικές επιτυχίες εξαρτώντο, σε σημαντικό βαθμό, από το σύστημα των τιμαρίων, που υποστήριζε το σημαντικό στρατιωτικό σώμα ιππέων-σπαχήδων. Μετά δε από κάθε κατάκτηση, η γραφειοκρατία έκανε απογραφή της κατακτημένης περιοχής για να εκτιμήσει τις δημοσιονομικές δυνατότητές της.  Επομένως, η γεωργία ήταν ο βασικός οικονομικός πυλώνας της επεκτατικής πολιτικής της ΟΑ. Η σημαντικότητα της γεωργίας για την οικονομική επιβίωση (στο 90%) του πληθυσμού και την δημοσιονομική υποστήριξη του κράτους συνεχίσθηκε και μετά τον τερματισμό των κατακτήσεων.

Σύμφωνα με τον θεμελιώδη ισλαμικό νόμο, η γη ανήκει στον Θεό και κατ’ επέκταση στον χαλίφη-σουλτάνο, ο οποίος ενεργούσε ως εντολοδόχος του. Ο σουλτάνος παραχωρούσε για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα ή και για πάντα την γη, με ορισμένα δικαιώματα στην σοδειά. Επομένως, οι καλλιεργητές της γης (πχ τιμαριώτες), μικροί και μεγάλοι, δεν ήταν ιδιοκτήτες αλλά επικαρπωτές. Οι μεγάλοι «γαιοκτήμονες»  παραχωρούσαν σε επίμορτους αγρότες γη ίση με αυτή που μπορούσε ένα ζευγάρι βόδια να καλλιεργήσει σε μια καλλιεργητική περίοδο. Η παραχώρηση γινόταν με συμβόλαιο και μεταβιβάζονταν από τον αγρότη στους κληρονόμους του, σύμφωνα με το ισλαμικό κληρονομικό δίκαιο που ακολουθούσαν ακόμη και μη μουσουλμάνοι, όπως καταγράφεται σε πολλές δικαστικές περιπτώσεις των ισλαμικών δικαστηρίων. Στην περίπτωση αυτή δεν υπήρχε κατάτμηση διότι η γη δεν ανήκε στον αγρότη αλλά μόνο το δικαίωμα καλλιέργειας. Άρα μεταβιβαζόταν το δικαίωμα και όχι η ιδιοκτησία. Τα ιδιόκτητα κτήματα, είτε ήταν λάφυρα, είτε μη μουσουλμάνων που εθελούσια έγιναν υποτελείς της ΟΑ δεν είχαν διάρκεια στον χρόνο λόγω του ισλαμικού κληρονομικού δικαίου, που οδηγούσε στην κατάτμηση της περιουσίας.

Εφόσον η γη ανήκε στον σουλτάνο, δεν μπορούσε να πωληθεί ή λόγω χρεών να κατασχεθεί. Σύμφωνα με το συμβόλαιο, ο επίμορτος αγρότης μοιραζόταν την παραγωγή με τον «κάτοχο» της γης. Στο συμβόλαιο καταγραφόταν ποιος θα πλήρωνε τις εισφορές για τα προϊόντα, ποιος θα πλήρωνε το κόστος της καλλιέργειας και πως θα γινόταν η μοιρασιά της σοδειάς. Ο τρόπος διαμοιρασμού διαφοροποιούνταν από περιοχή σε περιοχή.

Οι φόροι που επιβάλλονταν στην αγροτική παραγωγή ήταν: α) η δεκάτη, το κράτος έπαιρνε ως φόρο το 1/10 της παραγωγής, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις το ποσοστό ανέβαινε στο 1/3 ακόμη και στο ½, β) ο κεφαλικός φόρος σε μη μουσουλμάνους υπηκόους με το επιχείρημα ότι οι μουσουλμάνοι προσέφεραν και στρατιωτικές υπηρεσίες. Μεταξύ του 1574 και 1640, ο κεφαλικός φόρος τετραπλασιάστηκε. Σε πολλές δε περιπτώσεις ο σουλτάνος προχωρούσε σε απαλλοτρίωση χωρίς πληρωμή μέρους της σοδειάς για την κάλυψη των πρόσθετων διατροφικών αναγκών του στρατού κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις.

Η αγροτική παραγωγή ήταν, τουλάχιστον μέχρι την Επανάσταση, απηρχαιωμένη. Τα γεωργικά εργαλεία ήταν ξύλινα και το άροτρο (ξύλινο και αυτό) ήταν επιφανειακής άροσης. Τα περισσότερα χωράφια έπρεπε να παραμείνουν σε αγρανάπαυση για δύο χρόνια. Τα δίκτυα άρδευσης είτε δεν υπήρχαν είτε ήταν υποτυπώδη. Τα δίκτυα επικοινωνίας και μεταφορών ήταν υποβαθμισμένα έως ανύπαρκτα και λίγοι δρόμοι ήταν αμαξιτοί, ενώ οι μεταφορές γίνονταν με υποζύγια. Έτσι, η μεταφορά των αγροτικών προϊόντων από την ενδοχώρα στο λιμάνι προκειμένου να εξαχθούν ήταν ακριβή και κοπιώδης. Κατά συνέπεια, πολλές περιοχές στην ενδοχώρα δεν παρήγαν για εξαγωγές αλλά μόνο για την οικογενειακή επιβίωση. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο επίμορτος αγρότης δεν μπορούσε να μεγαλώσει την έκταση που καλλιεργούσε με αποτέλεσμα την μικρού μεγέθους αγροτική εγκατάσταση και την αδυναμία εκμετάλλευσης των οικονομίων κλίμακας, συνέβαλαν στην πολύ χαμηλή παραγωγικότητα της αγροτικής παραγωγής. Επιπλέον, ο «γαιοκτήμονας» αδιαφορούσε για την βελτίωση της παραγωγικότητας καθώς απολάμβανε την πρόσοδο χωρίς καμία επένδυση.

Όμως, ακόμη και εάν ένας αγρότης κατάφερνε να κάνει την γη του πιο παραγωγική, με καλύτερη άρδευση ή εναλλαγή καλλιεργειών, το όφελος ήταν ελάχιστο ή ενδεχομένως αρνητικό. Ένα μέρος της αυξημένης παραγωγής πήγαινε κατευθείαν στον «γαιοκτήμονα», πλήρωνε τους αυθαίρετους φόρους και τα υψηλά έξοδα, υφίστατο την αυθαιρεσία στην προστασία των δικαιωμάτων περιουσίας (απαλλοτρίωση από τον σουλτάνο για τον στρατό). Επίσης, στρατιωτικές περίπολοι, αποτελούμενες από αδικαιολόγητα πολλούς στρατιώτες, έμπαιναν στα χωριά και «απαλλοτρίωναν» αγαθά, ακόμη και με γελοίες δικαιολογίες για υποτιθέμενες καταδιώξεις εγκληματιών. Επιπλέον, οι δικαστές – καδήδες– ενέσκηπταν με την ακολουθία τους στα χωριά για να δικάσουν εγκληματίες ή άλλες νομικές υποθέσεις και «απαλλοτρίωναν» αγαθά χωρίς να πληρώνουν. Επίσης οι δικαστές εξαπατούσαν στις κληρονομικές υποθέσεις, διογκώνοντας την αξία της κληρονομιάς και αυξάνοντας έτσι τους φόρους, επαναπροσδιόριζαν πολλές φορές την αξία της σε υψηλότερη τιμή και την φορολογούσαν επανειλημμένα με την πρόφαση ότι η προηγούμενη εκτίμηση ήταν αδικαιολόγητη. Τέλος το υψηλό κόστος και ο κόπος μεταφοράς της αυξημένης παραγωγής στην αγορά καθιστούσαν ασύμφορη την προσπάθεια.

Συμπερασματικά: Οι «γαιοκτήμονες» δεν είχαν κίνητρο να αυξηθεί η παραγωγικότητα της αγροτικής παραγωγής, διότι αποκλειστικός στόχος τους ήταν η πρόσοδος. Οι επίμορτοι καλλιεργητές, όσο η οικογένεια τους είχε να ζήσει, δεν είχαν επίσης κίνητρο να κάνουν κάτι περισσότερο. Επομένως, η  ιδιωτική αποταμίευση του αγροτικού τομέα, που θα χρηματοδοτούσε μια επανάσταση ήταν μηδενική και ήταν ένας από τους παράγοντες που δεν επέτρεψαν την επιτυχία των προηγούμενων ελληνικών εξεγέρσεων και επαναστάσεων.

 

spot_img

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Διαβάστε ακόμα

Stay Connected

2,900ΥποστηρικτέςΚάντε Like
2,767ΑκόλουθοιΑκολουθήστε
29,800ΣυνδρομητέςΓίνετε συνδρομητής
- Advertisement -

Τελευταία Άρθρα