Κρίσιμες εξελίξεις στα Βαλκάνια: η θέση της Ελλάδας;

Δρ. Δημήτρης Μοσχόπουλος, πρέσβυς ε.τ.

Τα Βαλκάνια συνεχίζουν ακάθεκτα να παράγουν ιστορία! Μια παραγωγή στην οποία η χώρα μας είναι αναγκασμένη εξ ορισμού (δηλ. εκ γεωγραφίας και ιστορίας) να μη μπορεί να παραμένει ουδέτερος παρατηρητής. Ακόμη και στις περιπτώσεις που η χώρα μας δεν πρωταγωνιστεί, ή δεν συμπρωταγωνιστεί, όπως συνέβη στο ζήτημα του ονοματολογικού του βόρειου γείτονά μας, γεγονός παραμένει πως ο,τιδήποτε συμβαίνει στα Βαλκάνια θίγει οπωσδήποτε – περισσότερο ή λιγότερο, άμεσα ή έμμεσα – και δικά μας συμφέροντα (ενίοτε ζωτικά).

Μετά την επίλυση του ονοματολογικού προβλήματος της Βόρειας Μακεδονίας, και ενώ οι συμπρωταγωνιστές της επιτυχίας έχουν ήδη λάβει ένα πρώτο διεθνές βραβείο και ονειρεύονται κι άλλα, σπουδαιότερα, το ενδιαφέρον της διεθνούς διπλωματίας στρέφεται πλέον στα δύο άλλα μεγάλα προβλήματα της περιοχής που δημιουργήθηκαν με την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και παραμένουν εκκρεμή, δηλαδή στο πρόβλημα μεταξύ Σερβίας και Κοσόβου και σ’ αυτό της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης, προβλήματα που θεωρούνται ευρέως, και δικαίως, πολύ πιο δύσκολα από το πρώτο.

Το πρόβλημα μεταξύ Σερβίας και Κοσόβου συγκεντρώνει αμεσότερα το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας, καθώς η σημερινή συγκυρία αφήνει να διαφανεί μια αχνή έστω ελπίδα επίτευξης κάποιας καταλυτικής προόδου στην κατεύθυνση επίλυσής του. Και οι δύο πλευρές, υπό την πίεση της διεθνούς συγκυρίας, δηλώνουν ότι η μεταξύ τους διαπραγμάτευση, γνωστή ως διάλογος των Βρυξελλών, που διεξάγεται υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) ήδη από το 2011 με σκοπό την εξομάλυνση των σχέσεών τους, πρόκειται σύντομα να εισέλθει στην τελική της φάση.

Τόσο ο Σέρβος πρόεδρος όσο και ο Κοσοβάρος ομόλογός του συγκλίνουν στην ιδέα ότι ο  συμβιβασμός στον οποίο αποβλέπουν θα στηρίζεται στην επαναχάραξη των συνόρων μεταξύ των δύο χωρών, ιδέα που παρουσιάζουν με αποκλίνουσες διατυπώσεις, ανάλογα με την επίσημη θέση της χώρας του καθενός επί του Κοσοβαρικού ζητήματος: «οριοθέτηση» μεταξύ Σέρβων και Αλβανών, λέει ο πρώτος (η Σερβία φυσικά δεν αναγνωρίζει το Κόσοβο ως κράτος), ενώ ο δεύτερος μιλάει για «διόρθωση των συνόρων» μεταξύ δύο κρατών. Η ιδέα πάντως είναι σαφής, πρόκειται για επαναχάραξη συνόρων και ανταλλαγή εδαφών μεταξύ των δύο χωρών. Διευκρινίζεται ότι η Σερβία διεκδικεί το βόρειο Κόσοβο (ένα δέκατο της συνολικής έκτασης της χώρας), όπου υπερισχύει το Σερβικό στοιχείο, ενώ το Κόσοβο θα ήθελε μερικές νοτιο-δυτικές Σερβικές επαρχίες που εφάπτονται των ανατολικών του συνόρων και έχουν κυρίως Αλβανικό πληθυσμό.

Η ιδέα έχει προκαλέσει έντονες αντιδράσεις τόσο στο εσωτερικό των δύο εμπλεκομένων χωρών όσο και εκ μέρους της διεθνούς κοινότητας που ενδιαφέρεται για την κατάσταση στην περιοχή. Σ’ αυτούς που αντιδρούν εντός των δύο χωρών περιλαμβάνονται κατά κύριο λόγο εθνικιστές, που αντιτίθενται στην παραχώρηση έστω και σπιθαμής εδάφους «στον εχθρό».

Σοβαρές αντιρρήσεις εκφράζονται όμως και από σώφρονες και ρεαλιστές παρατηρητές, καθώς και από μέλη της διεθνούς κοινότητας, που τονίζουν ότι τυχόν επαναχάραξη συνόρων στα σημερινά Βαλκάνια, και η αναπόφευκτα συνεπαγόμενη μετακίνηση πληθυσμών, δεν θα είναι παρά «εθνοκάθαρση με ειρηνικά μέσα» και θα αποτελεί παραδοχή αποτυχίας και ήττας της βασικής αρχής σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και προστασίας των μειονοτήτων, δια της δημιουργίας πολυεθνοτικών κοινωνιών· στην αρχή αυτή στηρίζεται σήμερα ο Δυτικός πολιτικός πολιτισμός, και ειδικότερα το Ευρωπαϊκό οικοδόμημα, χάριν της ένταξης στο οποίο καλούνται οι δύο χώρες να επιλύσουν τις διαφορές τους.

Επί πλέον της ανθρωπιστικής κρίσης που θα προκαλούσε μια τέτοια εξέλιξη, κυρίως μεταξύ των Σέρβων του Κοσόβου, η σοβαρότερη επίπτωση θα είναι ασφαλώς η δημιουργία προηγούμενου, το περίφημο domino effect, σε μια περιοχή όπου δεν υπάρχει χώρα που να μη περιλαμβάνει εντός των συνόρων της κάποια εθνική μειονότητα που επιθυμεί απόσχιση από το κράτος στο οποίο βρίσκεται σήμερα και προσχώρηση σε γειτονικό ομόεθνο κράτος. Διευκρινίζεται ότι η διεθνώς κατοχυρωμένη έννοια «εθνική μειονότητα» (national minority) περιλαμβάνει τέσσερα είδη μειονότητας: εθνοτική (ethnic), πολιτιστική, γλωσσική, θρησκευτική. Παρέλκει στο παρόν, σύντομο, άρθρο να απαριθμήσω τις χώρες της περιοχής μας και τις εντός αυτών μειονότητες.

Το μέτωπο που είχε δημιουργήσει η (Δυτική) διεθνής κοινότητα ενάντια στην ιδέα επαναχάραξης συνόρων στα Βαλκάνια διερράγη τον περασμένο Σεπτέμβριο από την κυβέρνηση των ΗΠΑ, η οποία δήλωσε ότι θα ήταν διατεθειμένη να αποδεχθεί οποιαδήποτε λύση συμφωνήσουν μεταξύ τους το Κόσοβο και η Σερβία, περιλαμβανομένης και της ανταλλαγής εδαφών.

Είναι προς τιμήν της Γερμανίας ότι αυτή δεν έπαψε ποτέ να τονίζει ότι ανταλλαγή εδαφών στα Βαλκάνια θα είχε δυνητικά καταστρεπτικές συνέπειες στην περιοχή, και να επιμένει ότι η συμφωνία μεταξύ Σερβίας και Κοσόβου δεν αρκεί να είναι αποδεκτή κι από τις δύο χώρες, αλλά θα πρέπει επί πλέον και να είναι σύμφωνη με το διεθνές δίκαιο και με τις αρχές της ΕΕ, καθώς και να συμβάλλει στην ειρήνη και σταθερότητα στην περιοχή. Την θέση αυτή επαναλαμβάνουν πρόσφατα και οι Βρυξέλλες, διορθώνοντας διατυπώσεις που παρέπεμπαν σε φλερτ με τις αναθεωρητικές τοποθετήσεις των ΗΠΑ. Για άλλη μια φορά η Γερμανία της καγκελαρίου Μέρκελ αναδεικνύεται ως η πιο συνεπής, συνετή και αξιόπιστη δύναμη στην διαχείριση θεμάτων των Βαλκανίων.

Είναι φανερό ότι η εν εξελίξει διάζευξη (decoupling) της Ευρώπης από τις ΗΠΑ, η οποία κατά κάποιο τρόπο επισημοποιήθηκε στην πρόσφατη Διάσκεψη Ασφάλειας στο Μόναχο, «παίζει» και στα Βαλκάνια. Το μειούμενο ενδιαφέρον των ΗΠΑ για την περιοχή, σε συνδυασμό με τον βολονταρισμό του προέδρου Trump, δημιουργεί ένα περίεργο πλέγμα πολιτικών, καθώς ο πρόεδρος ο ίδιος και οι άμεσοι συνεργάτες του (Pompeo) δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα, και την καθημερινή διαχείριση έχουν αναλάβει οι υπηρεσίες του State Department, σε επίπεδο όχι ανώτερο του Assistant Secretary, οι οποίες διατηρούν μια συνέπεια προς τις προηγούμενες πολιτικές. Είναι, π.χ., προφανές ότι ο πρόεδρος απλώς υπέγραψε τις, πολύ καλές, αλλεπάλληλες επιστολές που απηύθυνε πρόσφατα στους προέδρους του Κοσόβου και της Σερβίας, με τις οποίες τους παρότρυνε να καταλήξουν σύντομα σε συμφωνία που να περιλαμβάνει αμοιβαία αναγνώριση μεταξύ τους. Στις λίγες όμως περιπτώσεις που ο πρόεδρος έχει επαφή με τους, πολιτικά ομοϊδεάτες του, ανώτατους Σέρβους ηγέτες, τους αντιμετωπίζει με μια θερμότητα που τους πείθει ότι είναι με το μέρος τους. Εξ ου και ο Σέρβος ΥΠΕΞ τονίζει πλέον καθημερινά την ανάγκη να επιλυθεί το Κοσοβαρικό πρόβλημα όσο είναι στην εξουσία ο Trump, και αναγορεύει τις ΗΠΑ του Trump σε φίλο της Σερβίας, ενώ την ΕΕ, στην οποία θέλει να ενταχθεί η χώρα του, την χαρακτηρίζει ανεπιφύλακτα ως εχθρό.

Η χώρας μας οφείλει να μη μείνει αδιάφορη μπροστά στην προοπτική αλλαγής συνόρων στην γειτονιά μας. Ως χώρα μέλος της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, δηλ. των οργανισμών, η ομόφωνη συναίνεση των οποίων είναι απαραίτητη για την υλοποίηση των σχεδιαζόμενων κινήσεων, έχει κάθε δικαίωμα να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της και να αντιταχθεί σε πειραματισμούς που θέτουν σε κίνδυνο την ειρήνη και σταθερότητα στην περιοχή και μπορεί να βλάψουν δικά της ζωτικά συμφέροντα. Και μη ξεχνάμε ότι η γεωγραφία της και η ιστορία της την κατατάσσουν σε μια περιοχή όπου, όπως επισημαίνεται και παραπάνω, δεν υπάρχει καμμία απολύτως χώρα που να μη περιλαμβάνει εντός των συνόρων της κάποια εθνική μειονότητα που επιθυμεί απόσχιση από το κράτος στο οποίο βρίσκεται σήμερα και προσχώρηση σε γειτονικό ομόεθνο κράτος.

ΔΜ 21.02.2019