[Τύπος, ιστότοποι, πνευματικά ιδρύματα στην Ευρώπη τιμούν τον Αλεξάντερ Σολτζενίτσιν με δημοσιεύματα, ημερίδες ή συνέδρια, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης εκατό χρόνων από τη γέννησή του. Θα ήμουν ευτυχής αν άκουγα και για κάτι παρόμοιο στη χώρα που επικρατεί το πνεύμα που εδίωξε τον συγγραφέα και έστειλε στο θάνατο εκατομμύρια ανθρώπους.
Ο καθηγητής των ιδεών και μεταφραστής του Σολτζενίτσιν στα γαλλικά, Ζωρζ Νιβά κάνει μια ιστορική αναδρομή και αποτιμά τις πολιτικές και τις γενικότερες επιπτώσεις του έργου του ρωσικής καταγωγής παγκόσμιου συγγραφέα… Ε.Δ.Ν.]
Συνέντευξη στον Antoine Lagadec
Revue des Deux Mondes – Πώς χαρακτηρίζετε την υποδοχή που είχε το Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ* από τους Γάλλους διανοούμενους;
Georges Nivat – Για να κατανοήσουμε πλήρως το νόημα αυτής της υποδοχής, είναι απαραίτητο να πάμε στο 1963, κατά τη δημοσίευση του Μια Ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς, του πρώτου απολογισμού του Σολζενίτσιν για τα κομμουνιστικά στρατόπεδα στη Ρωσία. Εάν δεν είχε λάβει την έγκριση του πρώτου γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, δηλαδή του Nικίτα Χρουστσώφ, είναι σαφές ότι αυτό το πρώτο βιβλίο θα είχε πάει στα σκουπίδια και δεν θα είχε εκδοθεί από τη Ρωσία.
Αλλωστε, εκδόθηκαν και άλλα βιβλία για τα στρατόπεδα πριν από το Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ. Το Ταξίδι στη χώρα των Ζε-Κα του Ζουλιούς Μαργκολέν εκδίδεται το 1949 και μεταφράζεται στα γαλλικά από τη Nίνα Μπερμπέροβα. Αυτό το βιβλίο, ωστόσο, πέρασε εντελώς απαρατήρητο και θεωρήθηκε ως το βιβλίο ενός σοσιαλπροδότη. Αλλά η διαφορά μεταξύ αυτού του βιβλίου και του Μια Ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς είναι ότι το τελευταίο επωφελήθηκε από τη συγκατάθεση της Σοβιετικής Ένωσης και του Νικήτα Χρουστσώφ.
Το Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ είχε πάνω κάτω καλή υποδοχή στη Γαλλία. Το πρόβλημα εκείνης της εποχής είναι ότι υπήρχε ένα είδος ελέγχου των Γαλλικών Γραμμάτων του Αραγκόν στη σοβιετική λογοτεχνία. Μόλις ο Nικίτα Χρουστσώφ ανατράπηκε, οι εχθροί του Σολτζενίτσιν ανέλαβαν το πάνω χέρι στη Ρωσία, αλλά και στη Γαλλία. Ενώ το Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ ήταν γενικά ευπρόσδεκτο, παρεμβλήθηκε σε μια εποχή που υπήρχε ένα διπολικό όραμα στις ιδεολογικές συζητήσεις με, από τη μια, τους καθολικούς, και από την άλλη τους κομμουνιστές.
– Ποιοί ήταν οι υποστηρικτές του Σολτζενίτσιν;
– Ο δημοσιογράφος και ιστορικός Πιέρ Νται έχει παίξει έναν συγκεκριμένο ρόλο: μπορούμε να πούμε ότι μετατράπηκε σε Σολτζενίτσιν. Με αφορμή την έκδοση του Αρχιπελάγους Γκούλαγκ, εκδίδει το Αυτό που γνωρίζω για τον Σολτζενίτσιν. Για την Αραγκόν, αυτή η μεταστροφή ήταν καθυστέρησε πολύ. Πέρα από τον Πιέρ Νται, μπορεί κανείς να αναφέρει επίσης τον Φιλίπ Σολέρ, ο οποίος ήταν τότε Mαοϊστής, ως ιδρυτή του περιοδικού Tel Quel. Η καθιέρωση του Σολζενίτσιν ήταν ιδιαίτερα εμφανής στα σχόλια αυτού του περιοδικού για το Ρώσο συγγραφέα. Ο ίδιος ο Σολέρ δήλωσε ότι ο Σολτζενίτσιν ήταν ο Δάντης των νεώτερων χρόνων, ο οποίος άνοιξε τα μάτια μας στον άδη κάτω από τα πόδια μας.
Πολλές προσωπικότητες κύρους συντάχτηκαν πίσω από το λάβαρο του Σολτζενίτσιν. Αυτό δείχνει ότι είχε μεγαλύτερο αντίκτυπο στη Γαλλία από ό, τι στις αγγλοσαξονικές χώρες. Αυτές είχαν πράγματι λιγότερη ανάγκη από εμάς μιας ιδεολογικής κάθαρσης για να ανοίξουν τα μάτια. Γιατί είχαν μεταφράσει το βιβλίο του Ζουλιούς Mαργκολέν και του Μπόρις Σουβάριν για τον Στάλιν, το οποίο δεν είχε βρει εκδότη στο Παρίσι το 1936 και είχε εκδοθεί στο Λονδίνο.
Και άλλα γεγονότα συνέβαλαν στην επιτυχία του Αρχιπελάγους: μια σκληρή συζήτηση μεταξύ του Σουβάριν και του Σολτζενίτσιν, η δράση του Κλωντ Ντυράν, του παρισινού εκδότη του, ο οποίος είχε γίνει ο λογοτεχνικός του πράκτορας και είχε την εμπιστοσύνη του Σολτζενίτσιν. Για να μην αναφέρουμε το επιστέγασμα: το Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ, που μεταφέρθηκε λαθραία στη Δύση, εκδόθηκε παράνομα στα ρωσικά από έναν τυπογράφο …
Στη Ρωσία, η έκδοση του Αρχιπελάγους οδήγησε σε συσκέψεις του Πολιτικού Γραφείου για να δει τι θα κάνει με τον συγγραφέα. Η κατάσταση ήταν λεπτή: η σύλληψη και η καταδίκη του ήταν αδύνατη, δεδομένης της παγκόσμιας δόξας του Σολτζενίτσιν χάρη στην Ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς. Συσκέφθηκαν αρκετές φορές πριν αποφασίσουν να του αφαιρέσουν τη σοβιετική ιθαγένεια και να τον στείλουν, συνοδευόμενο από τέσσερις αξιωματικούς της KGB, στην Ελβετία, όπου τον υποδέχτηκε ο Γερμανός συγγραφέας Χάινριχ Μπελ. Ο ίδιος ο καγκελάριος Σμιτ είχε δηλώσει ότι αν η Σοβιετική Ένωση δεν θέλει πλέον τον Σολτζενίτσιν, η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία θα τον υποδεχόταν πολύ πρόθυμα.
-Τι έλεγαν οι αριστεροί διανοούμενοι που υποστήριζαν το Ρώσο συγγραφέα;
– Αρχικά ένα μήνυμα θαυμασμού. Ένας θαυμασμός γι ‘αυτόν, για την ενέργειά του, για τον ηρωισμό και την μοναχική του σταθερότητα. Ο Eντγκάρ Moρέν μόλις επανέλαβε αυτόν τον θαυμασμό στο μήνυμα που μας έστειλε στο συμπόσιο που πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι, με την ευκαιρία της εκατονταετηρίδας από τη γέννηση του συγγραφέα.
Ήταν επίσης η ιδέα ότι έπρεπε να φτάσουμε σε ένα πραγματικό όραμα αυτού που υπήρξε ο σοσιαλισμός του Λένιν και στη συνέχεια του Στάλιν. Ήταν μια μετάνοια, μια πολύ σημαντική ανατροπή της σκέψης που έπαιξε ρόλο στην ιστορία της γαλλικής κοινής γνώμης. Διότι αργότερα, ο γαλλικός κομμουνισμός υποβιβάστηκε σε δευτερεύοντα ρόλο.
-Ο Ρώσος συγγραφέας ήταν θύμα μιας συκοφαντικής εκστρατείας στη Γαλλία, σε μια εποχή που η ΚΚΓαλλίας είχε ακόμα μεγάλη επιρροή. Τι ήταν αυτή η αντίθεση;
– Η αντίθεση ήταν πολύ μικρότερη από ό, τι για τον σοβιετικό διαφωνούντα Βίκτωρ Κραφτσένκο, τον συγγραφέα του βιβλίου Επέλεξα την ελευθερία, ο οποίος είχε επίσης μιλήσει για σοβιετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αυτό το βιβλίο κυριολεκτικά καταπατήθηκε στο βούρκο. Είχε εναντίον του τα Γαλλικά Γράμματα, τα οποία τον κατηγόρησαν για παραπληροφόρηση και ως πράκτορα των Ηνωμένων Πολιτειών. Ωστόσο στο τέλος κέρδισε τη δίκη: η γαλλική δικαιοσύνη αναγνώρισε ότι η αναφορά του ότι υπήρχαν στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Σοβιετική Ένωση δεν ήταν συκοφαντική.
Το Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ είναι διαφορετικό. Το βιβλίο των 1600 σελίδων συνδυάζει μακρά ιστορία, εγκυκλοπαιδική εργασία, ειρωνικές, λυρικές, δραματικές περιγραφές, προσωπικές ομολογίες … Ένα κεφάλαιο αφιερώνεται στους σοβιετικούς αιχμαλώτους πολέμου που προσχώρησαν στον στρατηγό Αντρέι Βλάσοφ, ο οποίος δέχτηκε να αναλάβει τη διοίκηση ενός ελεύθερου ρωσικού, αντι-σοβιετικού στρατού. Αυτό είναι ένα από τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε η ΚΚΓαλλίας για να πει ότι ο Σολτζενίτσιν ήταν υμνητής των προδοτών. Στην πραγματικότητα, το ερώτημά του ήταν: τι στη χώρα μας εμπνέει μίσος για τον εαυτό μας σε τόσες εκατοντάδες χιλιάδες συμπατριώτες μας;
-Η ιδεολογική μάχη που θα διεξαχθεί γύρω από αυτό το έργο θα συμβάλει στην παρακμή της ιδεολογίας του ΚΚΓαλλίας …
– Το γεγονός ότι τα Γαλλικά Γράμματα χαιρέτισαν τον Σολτζενίτσιν άλλαξαν την κατάσταση. Αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αποσταλινοποίηση του ΚΚΓαλλίας. Από αυτή την άποψη, η αποδοχή του Σολτζενίτσιν είναι ένα γεγονός, ένας σταθμός. Αποδίδω ένα μεγάλο ρόλο στον Πιέρ Νται. Ήταν κομμουνιστής, είχε αποστασιοποιηθεί πολύ νωρίς. Είναι σαν να χαιρετούσε ένας πρώην έναν καινούριο αποστασιοποιημένο. Με τον Σολτζενίτσιν, ήταν σχεδόν στο ίδιο μήκος κύματος.
-Πώς συνέβαλε αυτό το βιβλίο στη μεταπήδηση ενός ολόκληρου τμήματος της αριστεράς στον αντι-ολοκληρωτισμό;
– Ακολούθησαν πολλές άλλες μαρτυρίες αργότερα, επιβεβαιωτικές της ανάλυσης του Σολτζενίτσιν στο Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ. Η σοσιαλιστική ουτοπία υποβαθμίστηκε σε μεγάλο βαθμό. Αυτό επαναλήφθηκε και ενισχύθηκε με τα κάτεργα στο Βιετνάμ, την Κίνα, την Κούβα … και αργότερα με τη Μαύρη Βίβλο του Κομμουνισμού. Ήταν μια κάθαρση των οφθαλμών σε πλανητική κλίμακα. Μπορούμε να πούμε ότι ο Σολτζενίτσιν εξαπέλυσε δυο χιονοστιβάδες: την πρώτη στο σπίτι του, στη Ρωσία και μια δεύτερη σε όλο τον κόσμο, στον κόσμο των ιδεολογιών των διανοουμένων, τόσο του Τρίτου Κόσμου όσο και του Δυτικού.
Υπήρξε εντούτοις ανυποχώρητος απέναντι στον Ζαν-Πωλ Σαρτρ, τον οποίο ο Σολτζενίτσιν αρνήθηκε να συναντήσει. Ο Ρώσος συγγραφέας το διηγείται στα απομνημονεύματά του: σκέφτηκε ότι ο Σαρτρ θέλησε να κερδίσει την κοινή γνώμη, συναντώντας τον στη Μόσχα. Η συνάντηση με τους αντιφρονούντες ήταν πράγματι μέρος των συμβολικών στοιχείων ενός ταξιδιού για διανοούμενους και ανθρώπους της εξουσίας. Αλλά αυτή η άρνηση του Σολτζενίτσιν οφειλόταν σε άλλους λόγους: εκείνη τη εποχή, στα συμπόσια, γινόταν λόγος για το θάνατο του μυθιστορήματος. Εκείνος που βρισκόταν στη μέση της δημιουργίας ενός γιγαντιαίου μυθιστορήματος έβλεπε αυτή την ιδέα με έναν σαρκασμό.
– Εχει να μας πει κάτι σήμερα η σκέψη και ο αγώνας του Σολζενίτσιν;
– Αν και ο αγώνας του έχει τελειώσει, το καύσιμο του είναι πάντα παρόν. Και ειδικά το θέμα που αναφέρεται στο τέταρτο μέρος του Αρχιπελάγους Γκούλαγκ, στην ψυχή και τα συρματοπλέγματα. Όπου υπάρχουν συρματοπλέγματα, η ψυχή υποβαθμίζεται, εκμηδενίζεται ή ρίχνεται σε αγώνα σχεδόν χαμένο εκ των προτέρων.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
Από τη συνέντευξη του Σολτζενίτσιν στον Ζόζεφ Πιρς, τον Φεβρουάριο του 2003, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό St. Austin Review:
“Επρεπε να αποδείξω ότι ο σοσιαλισμός, ο οποίος για πολλούς δυτικούς στοχαστές είναι ένα είδος βασιλείας της δικαιοσύνης, ήταν στην πραγματικότητα γεμάτος εξαναγκασμούς, γραφειοκρατική αλαζονεία, διαφθορά και απληστία, και ότι δεν ήταν δυνατόν να εφαρμοστεί χωρίς τη χρήση βίας.
Η κομμουνιστική προπαγάνδα ανέφερε μερικές φορές ότι «με την ιδεολογία μας πραγματοποιούμε σχεδόν όλες τις εντολές του Ευαγγελίου». Αλλά στο Ευαγγέλιο όλα αυτά πρέπει να επιτευχθούν με αγάπη και ελεύθερη βούληση, ενώ ο σοσιαλισμός χρησιμοποιεί μόνο τη βία “.
Στο Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ:
“Αχ, αν τα πράγματα ήταν τόσο απλά, αν υπήρχαν μόνο κάποιοι άνθρωποι με μαύρη ψυχή που να επιδίδονται κακόβουλα σε απάνθρωπες ενέργειες και αν αρκούσε να τους ξεχωρίσουμε από τους άλλους και να τους εξαφανίσουμε! Αλλά η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο καλό και το κακό περνάει από την καρδιά κάθε ανθρώπινου πλάσματος. Και ποιος θα καταστρέψει ένα κομμάτι της καρδιάς του;’’ ….
Είναι επιτρεπτό να εκτελούμε εντολές μεταθέτοντας σε άλλους το βάρος της συνείδησης; Είναι δυνατόν να μην έχουμε τα δικά μας κριτήρια για το κακό και το καλό και να τα αντλούμε από έντυπες συστάσεις και προφορικές οδηγίες των ηγετών; Όρκοι! Αυτές οι, με παλλόμενη φωνή, επίσημες υποσχέσεις για την υπεράσπιση του λαού από τους εχθρούς του: δέστε πόσο εύκολα μπορούν να εκτρέπονται στην υπηρεσία των εχθρών και εναντίον του λαού!”
Από τον Πρώτο κύκλο (1968):
“Το να έχει μια χώρα έναν μεγάλο συγγραφέα είναι σαν να έχει μια δεύτερη κυβέρνηση. Πουθενά κανείς δεν αγάπησε ποτέ τους μεγάλους συγγραφείς, παρά μόνο τους μικρούς.”
Από την ομιλία του για το βραβείο Νόμπελ (στην τυπωμένη της μορφή, γιατί δεν του επετράπη να βγει από την ΕΣΣΔ):
“Αλλά αλίμονο στη χώρα όπου η λογοτεχνία απειλείται από την παρέμβαση της εξουσίας! Δεν είναι πλέον μόνο παραβίαση του “δικαιώματος γραφής”, συνιστά ασφυξία της καρδιάς ενός έθνους, καταστροφή της μνήμης του. Το έθνος παύει να προσέχει τον εαυτό του, χάνει την πνευματική του ενότητα και, παρά την υποτιθέμενη κοινή γλώσσα, οι πολίτες του παύουν ξαφνικά να αλληλοκατανοούνται».
Και τέλος, αυτή η βαθιά προειδοποίηση του Αρχιπελάγους Γκούλαγκ:
“Ω, εσείς οι Δυτικοί στοχαστές οι τόσο παθιασμένοι με την ελευθερία! Ω, εσείς οι αριστεροί εργάτες! Ω, εσείς οι προοδευτικοί φοιτητές της Αμερικής, της Γερμανίας και της Γαλλίας! Όλα όσα περιέχει αυτό το βιβλίο, τα θεωρείτε ένα τίποτα. Θα καταλάβετε μόνο την ημέρα που “τα χέρια πίσω από την πλάτη σας” – θα αναχωρείτε οι ίδιοι για το δικό σας Αρχιπέλαγος.”
*Ο Σολτζενίτσιν έγραφε το βιβλίο τη δεκαετία 1958-1968. Συνόδευε μάλιστα τη συγγραφή του με την προσευχή: “Κύριε και Θεέ μου! Είναι τόσοι πολλοί από τους δικούς μας που έχασαν τη ζωή τους … Από τη χοντρή τριχιά των κουλάκων, είμαι το μοναδικό νήμα που απέμεινε. Δώσε μου, αυτό το μικρό νήμα να το τεντώσω μέχρι το τέλος! Το βλέπεις – δεν το θέλω για μένα – αλλά για τη δικαιοσύνη. Επίτρεψέ μου να γράψω γι ‘αυτήν ένα ακόμα, το τελευταίο, το μοναδικό, το σημαντικότερο από όλα που έχω γράψει! “(10 Δεκεμβρίου 1968). Το έργο πρωτοεκδόθηκε το 1973 στο Παρίσι.
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
Πηγή: https://www.revuedesdeuxmondes.fr/soljenitsyne-a-declenche-deux-fois-lavalanche-en-russie-puis-dans-le-monde-des-ideologies/
““Το να έχει μια χώρα έναν μεγάλο συγγραφέα είναι σαν να έχει μια δεύτερη κυβέρνηση. Πουθενά κανείς δεν αγάπησε ποτέ τους μεγάλους συγγραφείς, παρά μόνο τους μικρούς.”
Ακριβώς.