Φώτης Καγγελάρης
Με αφορμή το Συμπόσιο του περιοδικού ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ
Τεχνόπολις Δήμου Αθηναίων
Ο αναμενόμενος θάνατος του «punctum»
(Κάποιες σκέψεις για το μέλλον της φωτογραφίας)
Ιστορικά, η εμφάνιση της φωτογραφίας συμβαίνει λίγο μετά την Γαλλική Επανάσταση, καταμεσής του Ορθού Λόγου, των Εγκυκλοπαιδιστών, του Διαφωτισμού. Συμβαίνει λίγο πριν το Παρίσι του 1848 και την έκδοση την ίδια χρονιά του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» και περίπου την εποχή που ο Goya ζωγραφίζει τους περίφημους πίνακες για την τρέλα. Είναι, άλλωστε, η εποχή που ο Pinel -και το τονίζω αυτό γιατί έχει μέγιστη σημασία για την έννοια της υποκειμενικότητας-έχει βγάλει τις αλυσίδες από τους τρελούς, αναγνωρίζοντάς τους ανθρώπινη υπόσταση και δικαιώματα. Είναι, ταυτόχρονα, η εποχή του Ρομαντισμού ως το πιο βίαιο κίνημα στην ιστορία, όχι μόνο της τέχνης, στο κυνήγι του απόλυτου. Λίγο αργότερα θα τυπωθεί το πόνημα του Darwin «Το ταξίδι του Beagle» ενώ ο Μαρκήσιος de Sade με την «Justine» έχει ήδη χαράξει ανεξίτηλα τον δρόμο από τον Spinoza στον Lacan, τον δρόμο της επιθυμίας ως φύσης του ανθρώπου.
Γιατί, εμφανίζεται τότε;
Ή, μάλλον, θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε τι είναι μια φωτογραφία, ούτως ώστε να εφευρεθεί τότε;
Μια φωτογραφία είναι η αγωνία του υποκειμένου να δει πέραν της πραγματικότητας, αυτό που η όραση δεν του δίνει τη δυνατότητα να δει. Όχι γιατί η όραση στερείται δυνατοτήτων. Αλλά, η όραση, όπως το κατέγραψε η μεγαλοφυία του Freud, είναι πάντοτε το επιτρεπτό και το επιτρεπτό είναι κοινωνικό, πολιτικό, θρησκευτικό, ιστορικό. Όταν ανοίγουμε τα μάτια δεν βλέπουμε ότι θέλουμε ή ότι να ‘ναι. Βλέπουμε το επιτρεπτό. Αλλιώς, το τίμημα μπορεί να είναι πολύ μεγάλο. Όπως συνέβη με τον Ορφέα, την γυναίκα του Λωτ στα Σόδομα, στον Οιδίποδα…
Η φωτογραφία έρχεται να σηκώσει το πέπλο από την όραση του ανθρώπου. Για να δει κάτι πέραν της όρασης. Για να μπορέσει να δει την άλλη φύση του ανθρώπου, όχι την φύση του καθήκοντος, του κοινωνικού πολιτισμού, αλλά της επιθυμίας. Της σκοτεινής επιθυμίας, εκείνης, ωστόσο, που είναι τόσο πραγματική όσο και αυτό που ονομάζουμε αντικειμενική πραγματικότητα. Και με αυτή την έννοια, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την φωτογραφία προδρομική διαδικασία της ψυχανάλυσης, τέκνα, άλλωστε, του Ρομαντισμού και τα δύο. Με αυτήν την έννοια, επίσης, η φωτογραφία δεν υπήρξε ποτέ αναπαράσταση, εξεικόνιση, αντιγραφή της πραγματικότητας, παρότι οφείλεται στη χρήση της. Η ιστορία της φωτογραφίας μας δείχνει ότι ουδέποτε η φωτογραφία χρησιμοποιήθηκε για να αποτυπώσει την πραγματικότητα, αλλά, για να δει και να δείξει κάτι πέραν αυτής.
Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, που η ψυχιατρική και η εγκληματολογία, αμέσως μετά την εφεύρεση της φωτογραφίας κάνουν χρήση της για να δουν κάτι πέραν της απτής πραγματικότητας των υποκειμένων.
Η φωτογραφία, ως δημιουργία, συμπληρώνει τον λόγο του Descartes και τη ματιά του Kopernik. O Niepce στέκεται ισότιμα δίπλα τους για να φτιάξουν έναν κόσμο στα μέτρα του ανθρώπου και όχι του Θεού.
Είναι λίγο αργότερα που ο Nietzsche θα πει «ο Θεός πέθανε και τον σκοτώσαμε εμείς με τα ίδια μας τα χέρια». Πράγματι, ο Λόγος του Descartes και το Βλέμμα του Daguerre κάνουν τον άνθρωπο δημιουργό-Θεό, στη θέση του Θεού. Με τον Descartes ποιεί το σύμπαν του μέσω των λέξεων όπως ακριβώς ο Θεός, και με τον Daguerre ποιεί την εικόνα του σύμπαντος εντός του οποίου θα ενοικήσει.
Η φωτογραφία έτσι εκφράζει το ύστατο σημείο της συνισταμένης της υποκειμενικότητας, η οποία εκκινεί με το πορτρέτο του Van Eyck, τέλος 15ου αιώνα.
Σήμερα, ποιες θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι οι ιστορικές συνθήκες και πως αυτές εγκυμονούν την εξέλιξη της φωτογραφίας;
Ιστορικές συγκυρίες, σήμερα, είναι εκείνες της παγκοσμιοποίησης, της ομαδοποίησης, περιστολής της υποκειμενικότητας, εξαφάνισης της προσωπικής επιθυμίας και κατάληψη της θέσης της από εκείνη που υπαγορεύεται από τα κυρίαρχα σημαίνοντα. Και, κυρίως, επικράτηση μίας εποχής ατομικισμού, ναρκισσισμού, αυτισμού–η «selfie» είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα- συρρίκνωσης του εαυτού, έλλειψης σχέσης με τον Άλλον αλλά και έλλειψη της εικόνας του εαυτού, αφού κανένας συνθηκολογημένος κοινωνικός καθρέφτης δεν μπορεί να προσφέρει υποκειμενικότητα.
Δεν είναι, βέβαια, η ώρα να αναλύσουμε το που οφείλονται και από που προέρχονται αυτά τα φαινόμενα που συγκροτούν τις παρούσες ιστορικές συγκυρίες και κοινωνικές συνθήκες…
Αν, όντως, ζούμε σε μία εποχή την οποία ο Guy Debord ήδη χαρακτήριζε ως «εποχή εικόνων», όχι με την έννοια μιας οπτικής υπέρβασης της πραγματικότητας, αλλά, με την έννοια της απώλειας της ζώσας σχέσης με τον Άλλον -και κατ’ επέκταση των κοινωνικών σχέσεων- ο οποίος Άλλος υπάρχει πια ως σχέση-εικόνας…
Αν, τελικά, η τέχνη μας έχει δείξει μέσω της Orlan, του Manzoni, του Flannegan, του Beuys, του Schwarzkogler ή στη φωτογραφία μέσω της Arbus, του Mollinier, του Witkin, του Serrano, της Sherman ότι, τελικά, δεν υπάρχει τίποτα, πια, να δούμε, τι μένει να μας δείξει η φωτογραφία;
Ποια η σχέση μας με την φωτογραφία;
Έφτασε, άραγε, η εποχή της επαλήθευσης του Hegel και του Marx για το τέλος της τέχνης και, άρα, της φωτογραφίας ή της άποψης του Debord ότι η τέχνη, πια, παράγει έλλειψη τέχνης ή του Baudrilliard ότι οι σύγχρονες εικόνες είναι «μηδέν» ή τον συλλογισμό του Adorno για το τι νόημα έχει η τέχνη μετά το Άουσβιτς;
Με σημερινούς όρους, τι νόημα έχει η τέχνη μετά το Γκουαντάναμο, τα ναυάγια των μεταναστών, την ρομποτοποίηση του κόσμου, την κατάθλιψη στην πρώτη θέση των νόσων του ανθρώπου;
Η τέχνη, κάποτε, ήταν ένα παραβάν για να μην βλέπουμε την καταστροφική φύση του ανθρώπου.
Η τέχνη, εν συνεχεία, ήταν το «πέραν» του παραβάν για να δούμε την φύση του ανθρώπου.
Σήμερα;
Σήμερα ο κόσμος τείνει να καλυφθεί με εικόνες φωτογραφικές ή μη, οι οποίες επικαλύπτoντας τον κόσμο, μας δίνουν τον κόσμο ως εικόνα, μη πραγματικό. Πραγματικό πια, όπως προέλεγε η Sontag, είναι αυτό που έχει φωτογραφηθεί.
Σήμερα, ο κόσμος ως φωτογραφία και μάλιστα, ελεγχόμενη, καθοδηγούμενη, απολιτική και γι’ αυτό βαθιά πολιτική μας προτρέπει σε μια στροφή προς τον εαυτό μας, απ’ όπου η μόνη μας έξοδος θα είναι αυτός, ακριβώς, ο κόσμος, δηλαδή, ένας εικονικός κόσμος χωρίς σάρκα και χωρίς αίμα, χωρίς μύες, χωρίς οστά. Ένας κόσμος-θέαμα, αλλά χωρίς βλέμμα.
Με μόνο βλέμμα, εκείνο, των εικόνων που θα κοιτούν από παντού το άτομο, μήπως ανυπακούσει, μήπως δεν είναι πολιτικά ορθό, μήπως έπαψε να βλέπει τηλεόραση. Ένας κόσμος που παρότι πια δεν υπάρχει ένα παγκόσμιο κέντρο εξουσίας και ελέγχου- όλος ο κόσμος είναι κέντρο ελέγχου-, θα μας θυμίζει το «Πανοπτικόν» του Foucault, ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης με σκοπιές και ελέγχους από βλέμματα-εικόνες παντού.
Ναι, η φωτογραφία, και μάλιστα η τέλεια φωτογραφία, θα συνεχίσει να υπάρχει, έχει μέλλον μέσα στον υπερσυντηρητικό και τεχνολογικά τέλειο κόσμο του μέλλοντος.
Όμως, η τέλεια φωτογραφία θα είναι πια εκείνη όπου το «punctum» του Barthes θα κείται στραγγαλισμένο στο δάπεδο της hi-tech φυλακής του «studium», της άψογα σκηνοθετημένης φωτογραφίας. Ίσως, μαζί με την ψυχή μας.
Nαι, η φωτογραφία θα συνεχίσει να υπάρχει.
Για την τέχνη, δεν ξέρω.
Δεν μένει, ίσως, παρά να ορίσουμε εκ νέου τι είναι τέχνη, ούτως ώστε να βρούμε κριτήρια που να ταιριάζουν σε έναν ορισμό που θα εξυπηρετούσε την παρούσα κατάσταση. Έναν κάποιο ορισμό…
Οι αφελείς και οι αθώοι μπορούν ν’ αρχίσουν να ορίζουν: «τέχνη είναι…»
Mα, αγαπητοί φίλοι, έχει νόημα σήμερα ένας ορισμός για την τέχνη;
Ήδη, ο Danto, απέφευγε τον ορισμό του «τι» είναι τέχνη, λέγοντας ότι αναρωτιέται «πότε» είναι τέχνη κάτι. Ο δε Dubuffet, από την δεκαετία του ’40, όχι τυχαία, αμέσως μετά την φρικαλεότητα του πολέμου, λέει ότι ο καλύτερος ορισμός της τέχνης είναι όταν ξεχνάει τον ορισμό της.
Ίσως, τέχνη είναι πια αυτό που ο Bοurriaud ονομάζει «σχεσιακή» (art relationnel) και την οποία ορίζει ως το σύνολο των καλλιτεχνικών πρακτικών επί του συνόλου των διανθρώπινων σχέσεων. Βέβαια, το ερώτημα, εδώ, είναι, αν πρόκειται για εξάντληση της τέχνης η οποία καταφεύγει στο συλλογισμό του Bourriaud, πριν πάψει να υπάρχει τελείως, αλλά και το τι είναι σήμερα αυτές οι λεγόμενες ανθρώπινες σχέσεις.
Τελειώνω, αφενός, με Guattari και Deleuze οι οποίοι κλείνοντας μας το μάτι, μας λένε ότι το υπόλοιπο επιθυμίας που έχουμε ανέκφραστο μέσα μας, είναι εκείνο από το οποίο μπορούμε να περιμένουμε κάτι και, άρα, μία διέξοδο, ένα μονοπάτι για την τέχνη, ίσως. Φυσικά, πρωτεύουσα θέση εδώ έχει το ψυχιατρείο, η «art brut» η «outsider art», το λούμπεν προλεταριάτο, ο μετανάστης, οι άστεγοι, η παιδική τέχνη, το «παιγνίδι» του Schiller και του Lefebvre ή το «κοινωνικό ξεφάντωμα» όπως το ορίζει o Bakhtin και που σήμερα ανταποκρίνεται στις βραδινές αψιμαχίες Αναρχικών οργανώσεων-ΜΑΤ, στο σπάσιμο μιας βιτρίνας.
Τελειώνω, αφετέρου, με Adorno: «Πώς θα υπάρχει τέχνη όταν ο άνθρωπος θα έχει ισοπεδωθεί τόσο που δεν θα υπάρχει λόγος, δεν θα έχει ψυχή για να κάνει τέχνη»;
Αναρωτιέμαι:
Μήπως, ωστόσο, αυτή η ίδια κατάσταση συσσωρεύει πίεση για μια «ρήξη» (Badiou) όπου θα δούμε να αναδύονται νέες μορφές τέχνης, νέες εικόνες, άξιες φωτογραφίες που θα μπορέσουν να εκφράσουν αυτό που θα συμβαίνει, αυτό που θέλουμε να πούμε, τον αυτοπροσδιορισμό μας, την επιθυμία μας, την ζώσα σχέση μας με τον Άλλο;
Μήπως η «selfie» μπορεί να διαβαστεί κι αλλιώς, δηλαδή όχι μόνο ως αυτιστικό αποτύπωμα της εποχής αλλά και ως παρουσία διαμαρτυρίας, ως κραυγή σε μια πολιτική σκηνή που αρνείται το λόγο; «Je selfie donc je suis» (κάνω selfie άρα υπάρχω) υπογραμμίζει η Godar, προτείνοντας το αμφίσημο της πράξης. Φανταστείτε τις εκατομμύρια «selfies» που ανεβαίνουν καθημερινά στο διαδίκτυο, -εκτός της εκλιπάρησης, έστω για εικονική ύπαρξη στο Διαδίκτυο-, σαν μια τεράστια διαδήλωση, ένα δάσος από σηκωμένες γροθιές: «είμαστε εδώ».
Αναρωτιέμαι:
Μήπως η φωτογραφία θα πάψει να είναι ο ραγισμένος καθρέφτης των ονείρων μας και της εικόνας του εαυτού μας και γίνει ο ιδανικός καθρέφτης της ποίησης μας;
Θα δούμε σύντομα.
Το μέλλον είναι πίσω μας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (ενδεικτική)
ΚΑΓΓΕΛΑΡΗΣ Φ. Homo photographicus, εκδ. ΡΟΠΗ
ΚΑΓΓΕΛΑΡΗΣ Φ. Το πράγμα, η λέξη και ο κόσμος, εκδ. ΑΡΜΟΣ
ΜΠΑΡΤ Ρ. Ο φωτεινός θάλαμος, εκδ. ΚΕΔΡΟΣ
