[Aυτή η εκτίμηση του συγγραφέα γράφτηκε με αφορμή, και για, τον Λένιν χωρίς να διευκρινίζεται αν αφορά και στους επιγόνους του… επαναστάτες υπό κοινοβουλευτικό μανδύα (αυτούς που στο λεξιλόγιο της CIA αποκαλούνται ‘’συμβατή αριστερά’’). Δημοσιογράφος, συγγραφέας του βιβλίου Ο Πόλεμος των Αριστερών (La Guerre des Gauches), ο Κέβιν Μπουκώ-Βικτουάρ είναι ο καταλληλότερος να μας μιλήσει για την πολιτική – αντικαπιταλιστική, δημοκρατική και αντιολοκληρωτική, όπως υποστηρίζει – σκέψη του Οργουελ, καθώς πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του, Οργουελ, συγγραφέας κοινών ανθρώπων (Orwell, écrivain des gens ordinaires) Ε. Δ. Ν.]
Ο Τζωρτζ Οργουελ πέθανε το 1950, σε μια Ευρώπη που κατατρύχεται ακόμα από το φασισμό και τον σταλινισμό. Πώς μπορεί σήμερα να μας βοηθήσει να καταλάβουμε την σύγχρονη εποχή;
Η σημερινή εποχή έχει πράγματι ελάχιστη σχέση με αυτή του Oργουελ, παρά την μερικές φορές υστερική, εστίαση στη δεκαετία του 1930. Η παγκοσμιοποίηση, η καταναλωτική κοινωνία, η GAFAM [ακρωνύμιο των οικονομικών κολοσσών Google, Apple, Facebook, Amazon, Microsoft], η τεχνολογική επιρροή, ο τζιχαντισμός, η κατάρρευση του μαρξισμού και η νίκη του νεοφιλελευθερισμού καθιστούν την εποχή μας μοναδική. Σε κάθε περίπτωση, η ιστορία μερικές φορές κάνει φάρσες η ίδια – όπως σημείωσε ο Kαρλ Μαρξ στο Η 18η του Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη – αλλά ποτέ δεν επαναλαμβάνεται. Γιατί λοιπόν να διαβάζουμε τον Oργουελ;
Yπάρχουν, ήδη, παγκόσμια ζητήματα, για τα οποία οι καλύτερες απαντήσεις δόθηκαν από παλιά. Γι ‘αυτό πρέπει να διαβάζουμε ακόμα Αριστοτέλη ή Σπινόζα. Δεύτερον, επειδή ορισμένες από τις προβληματικές που αναλύθηκαν από τον Oργουελ παραμένουν επίκαιρες. Η προσαρμογή της αριστεράς, η υποταγή της στην μικροαστική τάξη, ο κίνδυνος της άκρας δεξιάς ή η εκμετάλλευση των λαϊκών τάξεων από τον καπιταλισμό: όλα αυτά τα προβλήματα απέχουν ακόμη από το να έχουν λυθεί σήμερα, αλλά ο συγγραφέας έχει δώσει κατάλληλες απαντήσεις για αυτά αλλά υπερβολικά παραγνωρισμένες. Θα πρόσθετα ότι η ριζοσπαστική κριτική του για την τεχνική πρόοδο, που περιέχεται ουσιαστικά στο Κεφάλαιο XII του Wigan Quay, πριν 70 χρόνια, είναι σήμερα περισσότερο από ποτέ επίκαιρη, στο πλαίσιο της οικολογικής κρίσης και του ψηφιακού εθισμού!
Πώς εξηγείτε το ανανεωμένο ενδιαφέρον που ο Orwell προκαλεί εδώ και μερικά χρόνια, τόσο στην αριστερά όσο και στη δεξιά;
Αυτό οφείλεται ήδη σε μεγάλο βαθμό στην αύξηση της επιρροής του Jean–Claude Michéa από το 1995 και στην έκδοση του βιβλίου Οργουελ, ο αναρχικός συντηρητικός (Orwell, anarchiste tory). Bέβαια, ο σοσιαλιστής φιλόσοφος πρόσφατα γνώρισε την επιτυχία στα βιβλιοπωλεία, αλλά έχει επηρεάσει πολλούς δημοσιογράφους και διανοούμενους της αριστεράς όσο και της δεξιάς, από τον Eric Zemmour μέχρι τη Natacha Polony, περνώντας από την Aude Lancelin, τον Alain de Benoist, τον Patrick Marcolini ή τον Vincent Cheynet. Προκάλεσε επίσης πολλές κριτικές, οι οποίες έστρεψαν την προσοχή, όχι απαραίτητα για καλό λόγο, και άρα μια ώθηση του ενδιαφέροντος για τον Αγγλο συγγραφέα. Σε μικρότερο βαθμό, έχουν επίσης συμβάλει οι εκδόσεις Agone, κυρίως με τον Jean-Jacques Rosat, και τον Bruce Bégout με το απαραίτητο δοκίμιό του για την “common decency”, (Περί της στοιχειώδους ευπρέπειας). Αλλά δεν είναι μόνο αυτό.
Στην αριστερά, η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ άφησε ένα μεγάλο κενό. Τα παραδοσιακά ρεύματα σκέψης κλονίστηκαν. Ο Oργουελ προσφέρει μια σοβαρή και ελκυστική σκέψη, αντικαπιταλιστική, δημοκρατική και ταυτόχρονα αντι-ολοκληρωτική. Δίνει επίσης ιδιαίτερη προσοχή στις εργατικές τάξεις, απαλλαγμένη από τον μαρξιστικό προλεταριακό μεσσιανισμό, η οποία έχει κάτι το ελκυστικό.
Στη δεξιά, τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Πρώτον, έδειξαν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τον Oργουελ. ‘’Αιχμάλωτος’’ της Φάρμας των ζώων και του 1984, ο συγγραφέας απορρίφθηκε από τους κομμουνιστές που κυριαρχούσαν στην αριστερά και ανακτήθηκε, χωρίς να το θέλει, από τους φιλελεύθερους και τους συντηρητικούς, χαρούμενους που βρήκαν έναν αριστερό επικριτή της ΕΣΣΔ. Αυτό το εγχείρημα ήταν προφανώς δυνατό μόνο με την απόρριψη ενός μεγάλου μέρους της σκέψης του. Υπενθυμίζεται ότι εξήγησε το 1946: “Ό, τι σοβαρό έγραψα από το 1936, κάθε λέξη, κάθε γραμμή, γράφτηκε, άμεσα ή έμμεσα, εναντίον του ολοκληρωτισμού και υπέρ του δημοκρατικού σοσιαλισμού, όπως τον αντιλαμβάνομαι.». Η πρόσφατη επανανακάλυψη του Oργουελ έδωσε σίγουρα το δικαίωμα στη δεξιά να επικαιροποιήσει τις ριζοσπαστικές επικρίσεις που απηύθυνε προς την αριστερά. Στη συνέχεια, σε έναν κόσμο τραυματισμένο από δύο μεγάλους ολοκληρωτισμούς, Ναζιστικό και Μπολσεβίκικο, ο Οργουελ απολαμβάνει μια καλή εικόνα. Η δεξιά, η οποία συνήθως στερείται σημαντικών θεωρητικών, έχει τα πάντα να κερδίσει υιοθετώντας το. Τελικά, ο Oργουελ είναι επιπλέον πρότυπο υπεράσπισης της ελευθερίας της έκφρασης. Μια συγκεκριμένη δεξιά που προσποιείται ότι πιστεύει ότι βρισκόμαστε ακόμα στη δεκαετία του ’90, όπου η “πολιτική ορθότητα” κατέπνιγε κάθε συντηρητικό λόγο, τον αναγορεύει ήρωα. Κάνοντας χρήση του Oργουελ σημαίνει ότι διεκδικείς το δικαίωμα να “πεις στους ανθρώπους τι δεν θέλουν να ακούσουν.’’ Πρέπει εντούτοις να ομολογήσουμε ότι ο Άγγλος δεν ήταν δογματικός και δεν φοβόταν τη δεξιά.
Η ‘’ common decency’’ (στοιχειώδης ευπρέπεια) είναι μια βασική ιδέα στην σκέψη του Orwell. Οι σημερινές εξελίξεις του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού δεν καταστρέφουν αυτήν την “αυθόρμητη αλληλεγγύη” των λαϊκών τάξεων;
Ας θυμίσουμε τι είναι η βασική ιδέα του Orwell, την οποία ποτέ δεν μπήκε στον κόπο να εξηγήσει. Για τον Bruce Bégout, είναι “η ενστικτώδης ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε το καλό και το κακό”. Προσθέτει ότι αντιστοιχεί σε «ένα αυθόρμητο αίσθημα καλοσύνης που είναι, ταυτόχρονα, η συναισθηματική ικανότητα να νιώθεις στη σάρκα σου το δίκαιο και το άδικο». Πρόκειται για ένα σύνολο συμπεριφορών που επιτρέπουν τη ζωή σε κοινωνία ή τη “συνύπαρξη”, όπως θα λέγαμε σήμερα, η οποία αναπτύσσεται σε επαφή με τον άλλο. Προέρχεται από τη συνηθισμένη πρακτική της αυτοβοήθειας, της αμοιβαίας εμπιστοσύνης, των ελάχιστων αλλά θεμελιωδών κοινωνικών δεσμών και της κοινοτοπίας της ζωής.
Από την πλευρά του, ο Jean–Claude Michéa συνδέει τη “στοιχειώδη ευπρέπεια” με το έργο του Marcel Mauss και των διαδόχων του La Revue MAUSS, κυρίως τον Alain Caillé και τον Jacques Godbout. Σύμφωνα με αυτόν, αντιστοιχεί στη «σύγχρονη ανακατανομή του πνεύματος της δωρεάς, με τη μορφή κανόνων εσωτερικοποιημένων από την ατομική «ηθική συνείδηση ». Θυμηθείτε ότι ο Marcel Mauss βλέπει στο δώρο – αντι-δώρο και στο τρίπτυχο δίνω – παίρνω – ανταποδίδω το θεμέλιο κάθε κοινοτικής ζωής. Συμπερασματικά, για την Michèa, η «στοιχειώδης ευπρέπεια» είναι το «κοινό αίσθημα που μας προειδοποιεί ότι υπάρχουν πράγματα που δεν γίνονται», ενώ για τον Bruce Bégout είναι «πολιτικά αναρχική: περιλαμβάνει μέσα της την κριτική κάθε θεσμοποιημένης εξουσίας υπέρ μιας άμεσης εκπλήρωσης χωρίς την παρεμβολή της αίσθησης του δίκαιου και του άδικου.»
Συνοψίζοντας, η «κοινή ευπρέπεια» κρύβεται σε κάθε χειρονομία που ξεφεύγει από τη λογική του homo oeconomicus, του εγωισμού και του ψυχρού και ορθολογικού υπολογισμού: στο δάνειο – χωρίς τόκο – στα δώρα ή τη φιλοφροσύνη. Η ευγένεια είναι η αρχή της ‘’στοιχειώδους ευπρέπειας’’.
Αφού εξηγήθηκε η έννοια, δεν μπορώ παρά να συμπεράνω ότι έχετε δίκιο. Η επέκταση του τομέα της εμπορευματοποίησης – σημειώστε ότι για τον Guy Debord, η κοινωνία του θεάματος, στην οποία ζούμε, ορίζεται ως «η αχαλίνωτη εκπλήρωση των βουλήσεων του εμπορευματικού λόγου» – ο ναρκισσισμός, η αστικοποίηση οι μεγάλες πόλεις συμβάλλουν όντως στην εξασθένιση της “στοιχειώδους ευπρέπειας”. Μέχρι πού; Κανείς δεν ξέρει, αλλά είναι προφανές ότι καμία κοινωνία δεν μπορεί να κάνει χωρίς ελάχιστους κοινωνικούς δεσμούς, οι οποίοι δεν μπορούν να αντικατασταθούν από τις εμπορικές και ορθολογικές ανταλλαγές.
Η απουσία ενός δομημένου θεωρητικού συστήματος είναι ένα από τα στοιχεία που καθιστούν την σκέψη του Orwell τόσο ελκυστική. Δεν είναι εντούτοις ταυτόχρονα αδυναμία;
Το πρόβλημα της σκέψης ως συστήματος είναι ότι παραδόξως στερείται πάντοτε πολυπλοκότητας. Οποιοδήποτε σύστημα είναι απαραιτήτως απλοποίηση. Επιπλέον, καμία θεωρία δεν μπορεί να ισχύει οπουδήποτε και ανά πάσα στιγμή. Αυτό που ισχύει για την «καθυστερημένη», στη μαρξιστική γλώσσα, Ρωσία του 1917 – αν παραδεχτούμε, κάτι που δεν είναι έγκυρο, ότι κάτι πραγματικά λειτούργησε – δεν ισχύει αναγκαστικά για τη Γαλλία ταυτόχρονα. Ο Oργουελ μας δίνει μια κοσμοθεωρία, η οποία ταυτόχρονα επιδέχεται προσαρμογή σε διαφορετικά πλαίσια. Ακόμη και χωρίς να έχει αναπτύξει ένα σύστημα, η πολιτική του σκέψη είναι πολύ πλούσια. Μετά από αυτά, αν αυτό που θέλετε να μου πείτε είναι ότι η σκέψη του Άγγλου δεν είναι αρκετή από μόνη της, θα συμφωνήσω μαζί σας. Αλλά τόσο το καλύτερο! Το προπατορικό αμάρτημα του μαρξισμού ήταν να θεωρεί ότι ο Καρλ Μαρξ – του οποίου η σκέψη έχει ανυπέρβλητο βάθος – είχε δίκαιο σε όλα και έπρεπε να θεωρείται Μεσσίας.
Είστε συνιδρυτής του σοσιαλιστικού περιοδικού Le Comptoir. Κατά την άποψή σας, πώς μπορούμε να λύσουμε αυτόν το τετραγωνισμό του κύκλου του σοσιαλισμού: μια επανάσταση χωρίς ηγέτη είναι μια εξέγερση, μια κατευθυνόμενη επανάσταση καταλήγει στο να αντικαταστήσει μια ολιγαρχική ελίτ με μια καινούρια επίσης ολιγαρχική ελίτ;
Δεν πιστεύω πλέον ότι μια επανάσταση χωρίς ηγέτη είναι αναγκαστικά εξέγερση: ποιος ήταν ο αρχηγός της Παρισινής Κομμούνας του 1871; Σύμφωνα με τον Kαρλ Μαρξ, η εξέγερση απέτυχε επειδή έλειπε ο αρχηγός που χρειάζονταν οι επαναστάτες και αυτός ήταν ο Ωγκύστ Μπλανκί. Αλλά αυτό είναι άλλο ζήτημα. Στη συνέχεια, μια εξέγερση μπορεί να αποκτήσει ηγέτη.
Ωστόσο, μπορώ να δω πού το πάτε. “Αυτό το είδος επανάστασης (μια βίαιη επανάσταση που πραγματοποιείται ως συνωμοσία από ανθρώπους που δεν έχουν επίγνωση ότι είναι πεινασμένοι για εξουσία) μπορεί να οδηγήσει μόνο σε αλλαγή αφεντικών. […] Το δίδαγμα, κατά τη γνώμη μου, είναι ότι οι επαναστάσεις δεν επιφέρουν ριζική βελτίωση παρά αν οι μάζες επαγρυπνούν και ξέρουν πώς να απομακρύνουν τους ηγέτες τους μόλις έχουν κάνει τη δουλειά τους», έγραφε ο Oργουελ σχετικά με τη Φάρμα των ζώων και τη μπολσεβίκικη επανάσταση.
Δεν έχω μια καθαρή απάντηση. Και αυτό επειδή σίγουρα δεν υπάρχει θαυματουργική συνταγή. Αλλά θα σας παρουσιάσω ένα δρόμο. Η επανάσταση πιθανότατα χρειάζεται ηγέτες και ενσάρκωση. Αλλά αυτοί δεν πρέπει να είναι ηγέτες ή ‘’αστέρες’’, αλλά μάλλον εκπρόσωποι. Αυτό που έχει σημασία είναι να δημιουργηθούν μηχανισμοί ελέγχου και εναλλαγής καθηκόντων. Κατά τη γνώμη μου, αυτό είναι το ενδιαφέρον που έχει η “κατηγορηματική εντολή”. Ωστόσο, πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί απέναντι στους επαγγελματίες επαναστάτες, όπως ήταν ο Λένιν. Ο Oργουελ έλεγε ότι “εννέα φορές στις δέκα φορές , ένας επαναστάτης δεν είναι παρά τυχοδιώκτης, με μια βόμβα στην τσέπη του.” Τα γεγονότα, τα οποία συχνά είναι πεισματάρικα, φαίνεται να τον δικαιώνουν.
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
Πηγή : Un Bruit Blanc, Kévin Boucaud-Victoire, Christophe Penaguin, 03-06-2018
