[ Ο Νομπελίστας συγγραφέας Αλεξάντερ Σολτζενίτσιν δεν ήταν μόνο αντιφρονών στην κομουνιστική Σοβιετική Ενωση. Υπήρξε επίσης και στη χώρα που τον φιλοξένησε, τις ΗΠΑ, γιατί ως ορθόδοξος χριστιανός βρίσκεται σε αντίθεση με την κυρίαρχη κουλτούρα , απόρροια του Διαφωτισμού, που αυτονομεί τον άνθρωπο από το Δημιουργό του και μάλιστα σφετερίζεται το ρόλο Του. Ο δημοσιογράφος της Revue des Deux Mondes Λωράν Οταβί σχολιάζει στη Le Figaro την προφητική ομιλία του Σολτζενίτσιν στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ... Ε. Δ. Ν.]
Στις 3 Αυγούστου ήταν η δέκατη επέτειος από το θάνατο του Αλεξάντερ Σολτζενίτσιν. Ο Ρώσος αντιφρονών, συγγραφέας – μεταξύ άλλων – των βιβλίων Μια Ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς και το Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ, ήταν μια αμφιλεγόμενη μορφή, που συχνά περιγράφεται ως «αντιδραστική». Η δυσαρέσκεια της αμερικανικής φιλελεύθερης ελίτ απέναντί του απορρέει από μια ηχηρή ομιλία, με τίτλο Η πτώση του θάρρους, από την οποία συμπληρώνονται φέτος 40 χρόνια. Το κείμενο αυτής της ομιλίας που εκδόθηκε στο Χάρβαρντ επανεκδόθηκε [στη Γαλλία] το 2017 από την Editions des Belles lettres. Για να κατανοήσουμε πλήρως τη σημασία της πρέπει να την επανατοποθετήσουμε στο πλαίσιό της και στη ζωή του συντάκτη της.
Από το Γκούλαγκ στο Χάρβαρντ
Τις παραμονές της νίκης των Συμμάχων [1945], ο Αλεξάντερ Σολτζενίτσιν έγραψε σε επιστολή ότι ο Στάλιν είναι ένας ανίκανος πολέμαρχος, ο οποίος αποδυνάμωσε τον Κόκκινο Στρατό με εκκαθαρίσεις και αφελής σύμμαχος του Αδόλφου Χίτλερ. Αυτή η κριτική τον οδήγησε για οκτώ χρόνια στην κόλαση του Γκούλαγκ “όπου ήταν“, γράφει, “της μοίρας μου να επιβιώσω, ενώ άλλοι – ίσως πιο έξυπνοι και δυνατότεροι από εμένα – πέθαναν“. Αποκαλύπτει την ύπαρξη στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας στον κόσμο στο Μια Ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς. Μετά το θάνατο του Στάλιν το κείμενο αυτό δημοσιεύεται σε λογοτεχνικό περιοδικό με την άδεια του Νικήτα Χρουστσόφ. συμβάλλοντας στην καθιέρωσή του ως συγγραφέα στη Ρωσία και στον κόσμο.
Ο Σολζενίτσιν ανταμείβεται με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1970. Ακολουθούν άλλα κείμενα και μετά το αίτημά του για κατάργηση της λογοκρισίας στην τέχνη, εκδίδει στο Παρίσι το 1973 το πιο διάσημο βιβλίο του Το Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ. Ο αντιφρονών στερείται της ιθαγένειάς του και εξορίζεται. Αρχικά ζει στη Ζυρίχη και στη συνέχεια εγκαθίσταται στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μετά από δύο χρόνια, σε πλήρη σχεδόν αφάνεια, προσκαλείται από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ για να μιλήσει στην επίσημη τελετή αποφοίτησης στις 8 Ιουνίου 1978.
Στο πλαίσιο του ψυχρού πολέμου, ο λόγος του αντιφρονούντα αναμένεται με πολύ ενδιαφέρον. Οι Δυτικοί πιστεύουν ότι ο Αλεξάντερ Σολτζενίτσιν θα πλέξει το εγκώμιο του ελεύθερου κόσμου. Ποια ήταν η έκπληξή τους! Ο αντιφρονών δεν εγκαλεί τον κομμουνισμό. Κάνει μια επιβαρυντική προσωπογραφία της Δύσης.
Η πικρή αλήθεια
Το κάνει «ως φίλος», αλλά με την σχεδόν πάντα πικρή απαίτηση για αλήθεια, που είναι το έμβλημα του Χάρβαρντ (Veritas). Το κείμενο που διαβάζει εκείνη τη μέρα ξεπερνούσε την εποχή του Ψυχρού Πολέμου για να μας πληροφορήσει, ακόμα και σήμερα, για το ποιοι είμαστε. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αξίζει όλη μας την προσοχή. Δεν είναι, όπως έφτασε να σκεφτεί η αμερικανική ελίτ, κείμενο ενός αντιδραστικού ή ενός αχάριστου ανθρώπου απέναντι στη χώρα που τον υποδέχθηκε. Σ’ αυτή την ομιλία του, ο Αλέξανδρος Σολζενίτσιν παραμένει πιστός στην προηγούμενη γραμμή συμπεριφοράς του, στην τιμή, στην Αλήθεια. “Μην ζείτε στο ψέμα” ήταν το όνομα του τελευταίου του σαμιζντάτ [πολυγραφημένα παράνομα κείμενα αντιφρονούντων] που κυκλοφόρησε στην ΕΣΣΔ.
Τι είναι, ουσιαστικά, ο ολοκληρωτισμός, αν όχι ένα ψέμα κατά το ότι επιδιώκει να αλλάξει τη φύση του ανθρώπου αψηφώντας την υπόστασή του και να μεταμορφώσει τον κόσμο; Ο Αλεξάντερ Σολτζενίτσιν μιλά πολύ ελεύθερα κατά τη διάρκεια της ομιλίας του στο Χάρβαρντ αφού βρίσκεται σε μια δημοκρατία. Η αμφιλεγόμενη υποδοχή αυτής της ομιλίας θα τον οδηγήσει να προβληματιστεί στα απομνημονεύματά του: «Μέχρι την ομιλία του Χάρβαρντ», γράφει, «φανταζόμουν αφελώς ότι ζω σε μια χώρα όπου θα μπορούσε κανείς να λέει ό,τι θέλει, χωρίς να κολακεύει τη γύρω κοινωνία. Αλλά και η δημοκρατία περιμένει να την κολακεύουμε.”
Η ομιλία του Αλεξάντερ Σολτζενίτσιν, τόσο στοχαστική όσο και τολμηρή, είναι συναγερμός, προειδοποίηση, επισήμανση. Όπως και ο σκοπός επιφυλακής, ο συγγραφέας της στέλνει σήματα. Αυτό που επισημαίνει έχει γίνει χειρότερο από τότε. Εκ των υστέρων, ο λόγος του Χάρβαρντ αποδείχθηκε, λοιπόν, ως επί το πλείστον, προφητικός. Ο Σολτζενίτσιν εξετάζει αρκετά καλά αυτό που υπάρχει, για να προβλέψει τι θα γίνει. ‘’Ως φίλος’’, έχει το θάρρος να το λέει.
Η πτώση του θάρρους
Από την αρχή του κειμένου του, βάζει την υπερηφάνεια του «ελεύθερου κόσμου» στη θέση της, διαβεβαιώνοντας ότι δεν θα συνιστούσε τη δυτική κοινωνία ως «ιδανικό άξιο για να μετατραπεί» η δική του: «Λαμβάνοντας υπόψη τον πλούτο της πνευματικής ανάπτυξης που αποκτήθηκε μέσα στον πόνο από τη χώρα μας σε αυτόν τον αιώνα, το δυτικό σύστημα στη σημερινή του κατάσταση πνευματικής εξάντλησης δεν παρουσιάζει καμία γοητεία. ” Ο χαρακτήρας του ανθρώπου έχει ενισχυθεί στην Ανατολή και εξασθενήσει στη Δύση. Στοχεύει με αυτό, τόσο τον ισχυρισμό των Δυτικών να πιστεύουν ότι αποτελούν την πρωτοπορία της Προόδου στις πολλές διαστάσεις της και να θέλουν να επιβάλουν το μοντέλο τους – οι άλλες χώρες κρίνονται «σύμφωνα με το βαθμό της προόδου προς αυτή την κατεύθυνση» -, αλλά και την παρακμή της Δύσης. Τονίζει την εξασθένισή της, δηλαδή, την αδυναμία της, που συνδέεται με αυτό που ο ίδιος αποκαλεί πτώση του θάρρους «η οποία φαίνεται, λέει, να φτάνει μέχρι την απώλεια κάθε ίχνους ανδρισμού» και η οποία “πάντα θεωρείται ως προάγγελος του τέλους“. Για αυτόν, το πνεύμα του Μονάχου συνεχίζει να κυριαρχεί στον εικοστό αιώνα.
Ο Aλεξάντερ Σολτζενίτσιν στοχεύει ειδικά στην κυβερνώσα τάξη και στην κυρίαρχη πνευματική τάξη, δηλαδή εκείνους που δίνουν «την κατεύθυνσή της στη ζωή της κοινωνίας». Μιλάει ειδικότερα για τα μέσα μαζικής ενημέρωσης τα οποία (απο)πληροφορούν βιαστικά και επιπόλαια. Ο Τύπος, αν και δεν είναι εκλεκτός, είναι, σύμφωνα με τον ίδιο, η πρώτη δύναμη των δυτικών κρατών και παραφορτώνει την ψυχή με ασήμαντα πράγματα στο όνομα του “δικαιώματος να γνωρίζει τα πάντα”. Σηματοδοτείται από το συναινετικό πνεύμα, όπως το πανεπιστημιακό περιβάλλον, εμποδίζοντας τα ωραία και πρωτότυπα μυαλά να εκφράζονται.
Η δειλία, η αδιαφορία των ανώτερων κοινωνικά τάξεων για θυσία βρίσκουν προφανώς απήχηση στον σύγχρονο κόσμο μας που χαρακτηρίζεται από την εξέγερση των ελίτ των δυτικών χωρών και την επέκταση του ισλαμισμού, ο οποίος εκμεταλλεύτηκε έξυπνα τη δειλία μας. Σήμερα, όπως χθες, η έλλειψη θάρρους και η απώθηση του τραγικού από την Ιστορία αναπληρώνεται από τη μεγέθυνση του τέρατος. Σκεφτείτε το Μπατακλάν και τις προσταγές “όλοι στην ταράτσα!” που το συνόδευσαν διαβάζοντας αυτές τις γραμμές: “Ένας πολιτισμένος και δειλός κόσμος δεν βρήκε τίποτα άλλο να αντιτάξει στη βίαιη και απροκάλυπτη αναγέννηση της βαρβαρότητας παρά χαμόγελα και παραχωρήσεις (…) οι οθόνες σας, οι εκδόσεις σας είναι γεμάτες από χαμόγελα κατά παραγγελία και προπόσεις. Γιατί αυτή η χαρά;”
Αψυχη νομοκρατία
Η Δύση, λέει ο Σολτζενίτσιν, χάθηκε επιτυγχάνοντας το στόχο της. Στην αποχριστιανισμένη κοινωνία της αφθονίας, ο άνθρωπος εξασθενεί. Η άνευ προηγουμένου άνεση στην ιστορία τον κάνει να δυσφορεί στη θυσία και να χάνει τη βούλησή του, κάτι που είναι πολύ μεγαλύτερο πρόβλημα από ό, τι ο εξοπλισμός: “Όταν κάποιος αποδυναμώνεται πνευματικά», λέει, «ο ίδιος ο εξοπλισμός γίνεται βάρος για τον ηττοπαθή“. Έχει την ψευδαίσθηση της απεριόριστης ελευθερίας (“τι χρειάζεται η ελευθερία;”) αλλά το μόνο που κάνει είναι να σέρνεται στην ανυποληψία. Όπως ο μαζικός άνθρωπος που περιέγραψε ο Ισπανός φιλόσοφος Oρτέγκα y Γκασέτ, συνεχώς διεκδικεί δικαιώματα και εγκαταλείπει τα καθήκοντά του. Σε αυτό το πλαίσιο, δεν αναδεικνύονται πλέον μεγάλοι άνδρες.
Αυτή η αποχριστιανισμένη κοινωνία αφθονίας είναι το αποτέλεσμα μιας κοσμοαντίληψης που γεννήθηκε με την Αναγέννηση και που “διαποτίζει τα πολιτικά καλούπια από την εποχή του Διαφωτισμού”. Είναι το σχέδιο αυτονομίας: ο άνθρωπος ορίζει τους δικούς του νόμους. Από το Πνεύμα (Μεσαίωνας), ο κέρσορας έχει μετατοπιστεί υπερβολικά προς την Υλη (ξεκινώντας από τη νεωτερικότητα), στον κίνδυνο της υπερβολής. Η διάβρωση όσων παρέμειναν από τους χριστιανικούς αιώνες οδήγησε στη συνέχεια, σύμφωνα με τον Σολτζενίτσιν, στη σύγχρονη κατάσταση.
Απόρροια της κοινωνίας της αφθονίας όπου βασιλεύει η αγορά, ο νόμος είναι πανταχού παρόν στη Δύση. Δεν βοηθά να αντισταθμιστεί η υποβάθμιση των ηθών; Όσο η ΕΣΣΔ είναι κράτος χωρίς νόμους, τόσο η Δύση είναι σήμερα, σύμφωνα με τον Σολτζενίτσιν, μια νομοκρατία χωρίς ψυχή. Απονευρώνεται από ένα δικαίωμα “υπερβολικά κρύο, υπερβολικά τυπικό για να ασκήσει ευεργετική επίδραση στην κοινωνία“. Ενθαρρύνει τη μετριότητα, και όχι την ορμή. Δεν αρκεί για να ανορθώσει τους ανθρώπους, όπως εντούτοις το απαιτούν οι δοκιμασίες της Ιστορίας.
Για να υψωθεί ο ίδιος, ο άνθρωπος χρειάζεται περισσότερα. Για τον ορθόδοξο χριστιανό Σολτζενίτσιν, το αντίδοτο είναι πνευματικό. Ολοκληρώνοντας την ομιλία του, κρίνει ότι «δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να ανεβαίνουμε όλο και ψηλότερα», από τις φθηνές επιπολαιότητες προς ό,τι καλλιεργεί την ψυχή. Αυτό το υψηλότερο είναι ένα φρένο στις παρορμήσεις, στα πάθη, στην ανευθυνότητα. Δίνει νόημα. Δίνει λόγους να θυσιαζόμαστε, να δίνουμε τη ζωή μας. Τα λόγια του Σολζενίτσιν συμπυκνούνται στη περίφημη φράση του Μπερνανός: «δεν καταλαβαίνουμε απολύτως τίποτα για τον σύγχρονο πολιτισμό αν δεν αναγνωρίσουμε πρώτα ότι είναι μια παγκόσμια συνωμοσία εναντίον κάθε είδους εσωτερικής ζωής». Αυτή η εσωτερική ζωή του διαφωνούντα που πέρασε μέσα από την κόλαση του Γκούλαγκ, είναι ό,τι πολυτιμότερο για μας. Στην Ανατολή, καταπατείται από το “τρελοκομείο” του Κόμματος, στη Δύση, εμποδίζεται από το “τρελοκομείο” του εμπορίου.
«Μη στηρίζετε συνειδητά το ψέμα»
Ο φιλόσοφος Σαντάλ Ντελσόλ, βασιζόμενος σε μεγάλο βαθμό στους αντιφρονούντες από την Ανατολή (συμπεριλαμβανομένου του Σολτζενίτσιν), απέδειξε στο βιβλίο του Το μίσος του κόσμου (La Haine du monde) ότι η μετανεωτερικότητα ακολουθεί τους ίδιους στόχους με τους ολοκληρωτισμούς: μεταμόρφωση του κόσμου και αλλαγή της φύσης του ανθρώπου. Μόνο που το κάνει χωρίς τρομοκρατία αλλά με γελοιότητα.
Η μετανεωτερικότητα, όπως ο κομμουνισμός, γεννά δημιουργούς [démiurges: η ελληνική λέξη δημιουργός στη φιλοσοφία χρησιμοποιείται μόνο για το Θεό] οι οποίοι επιλέγουν το ψέμα. Ο δημιουργός αδιαφορεί για την εσωτερική του ζωή. Θέλει, όχι να τελειοποιείται, αλλά να είναι η τελειότητα. Θέλει, όχι να τελειοποιήσει τον κόσμο, αλλά έναν τέλειο κόσμο. Οι απόστολοι της παγκόσμιας διακυβέρνησης ρίχνουν τα έθνη στον κάδο της Ιστορίας. Οι ιδεολόγοι του φύλου αντιπαρέρχονται τις σεξουαλικές διαφορές. Οι μετανθρωπιστές υπόσχονται ότι ο “ανυψωμένος άνθρωπος” θα απαλλαγεί από τη θνητή υπόστασή του και θα είναι ικανός για αυτο-δημιουργία.
Όπως ο Σαντάλ Ντελσόλ, ο Aλεξάντερ Σολζενίτσιν ανάγει τη μακρόχρονη έλξη που ασκεί ο κομμουνισμός στους δυτικούς διανοούμενους στη σχέση με το Γαλλικό Διαφωτισμό και το ιδεώδες τους για διεστραμμένη, υπερβολική χειραφέτηση, που είναι και ιδανικό της μετανεωτερικότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, το εδραίωμα είναι ο εχθρός προς εξόντωση. Ο υλισμός, είτε είναι κομμουνιστικός είτε μετανεωτερικός, αναπτύσσεται στην καταστροφή αυτού που εδραιώνει το άτομο σε ένα μέρος και σε μια ιστορία και σ’ αυτό που τον συνδέει με έναν Υψηλότερο από τον εαυτό του.
Σε άλλη ομιλία, αυτή που σχετίζεται με το βραβείο Νόμπελ που δεν εκφώνησε ποτέ, ο Αλέξανδρος Σολζενίτσιν γράφει ότι μόνο η τέχνη έχει τη δύναμη να καταστρέφει το ψέμα. Ο απλός άνθρωπος, ωστόσο, μπορεί και πρέπει να το αρνείται: “όσο εξαρτάται από μένα, δεν στηρίζω συνειδητά το ψέμα”. Ξαναδιαβάζοντας την ομιλία του Ρώσου αντιφρονούντα συναντούμε ξανά την πηγή της αλήθειας και του θάρρους. Χωρίς αυτή την πηγή, η Δύση δεν θα ορθώσει το ανάστημά της σε εκείνους που δεν της αφήνουν παρά μία από τις δύο επιλογές: υποταγή ή θάνατος.
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
