Γεωεπιστήμες και κοινωνία,

Print Friendly, PDF & Email
- Advertisement -

του ΣΠΥΡΟΥ ΠΑΥΛΙΔΗ, καθηγητή Γεωλογικού ΑΠΘ

Το βιβλίο του καθηγητή Λ. Θάροου του ΜΙΤ με τίτλο «Το μέλλον του καπιταλισμού» (Lester C. Thurow: The Future of Capitalism 1996) και υπότιτλο «Πώς οι σημερινές οικονομικές δυνάμεις θα μορφοποιήσουν τον αυριανό κόσμο», αν και πραγματεύεται ένα σύγχρονο οικονομικό θέμα, ξαφνιάζει τον αναγνώστη με την εκτεταμένη χρήση ορολογίας δανεισμένης από τις γεωεπιστήμες.

Είναι συχνές οι αναφορές σε όρους και εκφράσεις όπως «κίνηση τεκτονικών πλακών», «ηφαιστειακές εκρήξεις», «τεκτονικές επωθήσεις», «ορογένεση», «εξαφάνιση δεινοσαύρων», «σεισμοί στον γήινο φλοιό», «αλλαγή της ποτάμιας όχθης» κ.ά. Άλλωστε όλη η διάρθρωση του βιβλίου βασίζεται σε πέντε «τεκτονικές πλάκες». Παρ’ όλα αυτά είναι ένα απλά γραμμένο βιβλίο οικονομίας που προσπαθεί να ανιχνεύσει τη δυναμική του νέου οικονομικού κόσμου. Για τον λόγο αυτόν δανείζεται από τις γεωεπιστήμες τη θεωρία των «λιθοσφαιρικών (τεκτονικών) πλακών» και επισημαίνει ότι, όπως στη γεωλογία οι σεισμοί και οι ηφαιστειακές εκρήξεις είναι ξαφνικά φαινόμενα που οφείλονται στις «αόρατες» και διαρκείς κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών και των γεωτεκτονικών δυνάμεων, έτσι ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται και στην οικονομία. Είναι ουσιαστικά η νέα διεπιστημονική προσέγγιση κοινωνικών και φυσικων φαινομένω στο πλάισιο της θεωρίας του χάους και της πολυπλοκότητας και ειδικότερα της «κρίσιμης κατάστασης».

Κάνει μια ενδιαφέρουσα διαδρομή στην οικονομική επιφάνεια του πλανήτη μας στο τέλος του 20ού αιώνα και συμπερασματικά επισημαίνει ότι η ραγδαία αναπτυσσόμενη τεχνολογία και οι «νέες» ιδεολογίες (εθνικισμός κυρίως) «ταρακουνούν συθέμελα» τον καπιταλισμό στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα. «Όταν η τεχνολογία και η ιδεολογία αρχίζουν να κινούνται, η μόνη ερώτηση που τίθεται είναι: Πότε θα συμβεί το “μεγάλο γεγονός” (οι σεισμοί που θα ταρακουνήσουν το σύστημα);».

Σκοπός αυτού του σημειώματος δεν είναι να κάνει μια κριτική στο βιβλίο που αναφέρεται παραπάνω, αλλά με την ευκαιρία του παράδοξου αυτού παντρέματος γεωεπιστημονικών θεωριών και οικονομίας να επισημάνει δύο στοιχεία από την πλευρά των επιστημών της Γης, που μπορεί να έχουν ευρύτερη σημασία: την «οικουμενικότητα», «σφαιρικότητα» και επιστημονική «πληρότητα» της θεωρίας της Νέας Παγκόσμιας Τεκτονικής και την έννοια του «γεωλογικού χρόνου».

Η νέα «θεωρία», μοντέλο, υπόθεση ή «παράδειγμα», κατά την έκφραση του ιστορικού της επιστήμης Τ. Κουν, της Τεκτονικής των Πλακών της γήινης Λιθόσφαιρας, που διατυπώθηκε στο τέλος δεκαετίας 1960 και τις αρχές του 1970, έχει τα χαρακτηριστικά μιας μεγάλης και σημαντικής επιστημονικής σύλληψης με: παγκοσμιότητα, σφαιρικότητα και πληρότητα, αφού γενικεύει και ενοποιεί σε πλανητική κλίμακα όλα τα επιμέρους τοπικά γεωλογικά φαινόμενα, τα οποία ως τη διατύπωσή της αντιμετωπίζονταν αποσπασματικά ή από ελλιπείς, μη γενικευμένες θεωρίες – υποθέσεις. Παρέχει έναν σαφή και ενιαίο μηχανισμό εξήγησης των γεωλογικών φαινομένωνγια τους σεισμούς, τις ηφαιστειακές εκρήξεις, το μαγματισμό, τη μεταμόρφωση των πετρωμάτων τη δομή του γήινου φλοιού κ.α., αν και σήμερα η «έκρηξη στη γνώση» στον χώρο των γεωεπιστημών που προσέφερε η θεωρία στη διάρκεια των 50 χρόνων εφαρμογής της τείνει να την οδηγήσει στην τροποποίησή της ­ή στην αντικατάστασή της ακόμη ­ στα πλαίσια μιας νέας «επιστημονικής επανάστασης».

Μόνο από τη σκοπιά της νοητικής σύλληψης για την ερμηνεία φυσικών φαινομένων μπορεί να συνεισφέρει έμμεσα στην ανθρώπινη σκέψη, σε κοινωνικό επίπεδο, στην ευρύτητα του πνεύματος του μη ειδικού, του ερευνητή άλλων φυσικών, κοινωνικών ή οικονομικών φαινομένων, και όχι άμεσα ως εργαλείο ερμηνείας, π.χ., οικονομικών διεργασιών. Η θεωρία της Παγκόσμιας Τεκτονικής αποτελεί τη μεγάλη προσφορά των γεωεπιστημών στην ανθρώπινη σκέψη. Η διδασκαλία της σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης και η μεγάλη διάδοσή της σε επιστημονικό και σε εκλαϊκευτικό επίπεδο την έχουν κάνει ιδιαίτερα δημοφιλή και αναδεικνύουν τη σπουδαιότητά της.

Η «απλότητα» των γενικών αρχών της και η ενοποίηση σε παγκόσμια κλίμακα των γεωλογικών φαινομένων είναι βασικά στοιχεία της υπεροχής της. Η βαθύτερη φιλοσοφική θεώρηση του τρόπου σύλληψης και των μηχανισμών που ερμηνεύουν τα φαινόμενα είναι αυτά που υστερούν από τη σύγχρονη επιστημονική σκέψη και κυρίως από την εκπαιδευτική διαδικασία, σε σχέση με τη «μηχανιστική» αποστήθιση και απομνημόνευση έτοιμων φορμαλισμένων συμπερασμάτων. Η επιστημονική εμβάθυνση στα γεωλογικά φαινόμενα μέσα στα πλαίσια της θεωρίας και οι εμφανείς αδυναμίες της ανήκουν στον χώρο των ειδικών, οι οποίοι είναι καιρός πλέον να διευρύνουν τους ορίζοντές τους και πέραν αυτής.

Ένα δεύτερο σημαντικό στοιχείο της γεωλογικής σκέψης αποτελεί η «έννοια του γεωλογικού χρόνου». Στην καθημερινή ζωή ο χρόνος σημαίνει λεπτά, ώρες, μήνες, χρόνια, δεκαετίες. Η ιστορική μνήμη επεκτείνεται σε αιώνες και για μερικές μόνο χιλιετίες. Για έναν γεωλόγο η κλίμακα χρόνου είναι της τάξεως δεκάδων ή εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων και κυρίως εκατομμυρίων. Ξεκινά από το «παρόν» και διαπερνά την παλαιοντολογική ιστορία του ανθρώπου (2-5 εκατ. χρόνια), των θηλαστικών (60-70 εκατ. χρόνια), της ζωής στην ξηρά (500 εκατ. χρόνια), της απαρχής της ζωής στον πλανήτη μας (1-3 δισ. χρόνια), της δημιουργίας της Γης (4,5 δισ. χρόνια). Μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα τα βουνά, οι κοιλάδες, η έκταση των θαλασσών, που φαίνονται να είναι αιώνια στην κλίμακα μιας ανθρώπινης ζωής, μεταβάλλονται «ραγδαία» και «συστηματικά». Φαίνονται να βρίσκονται σε μια διαρκή κίνηση υπό την επίδραση πολύ ισχυρών δυνάμεων. Η ισχυρότητα και η βιαιότητα αυτών των δυνάμεων, που εμφανίζονται λίγα μόνο χιλιόμετρα κάτω από τα πόδια μας, εκδηλώνονται μέσα στα όρια μιας ανθρώπινης ζωής με τα «στιγμιαία» γεωδυναμικά φαινόμενα, σεισμούς και ηφαιστειακές εκρήξεις.

Ο γεωλογικός χρόνος είναι σήμερα έννοια «προσιτή» και «οικεία» στον σύγχρονο άνθρωπο, σε αντίθεση με τον αστρονομικό χρόνο, που παραμένει στην ψυχρή σφαίρα των αριθμών. Συνδέεται άμεσα και επεκτείνει την εξαιρετικά περιορισμένη ιστορική και αρχαιολογική μνήμη σε ιδιαίτερα μεγάλο βάθος. Η μελέτη και συνειδητοποίηση του γεωλογικού χρόνου από τον άνθρωπο σήμερα δίνει μιαν άλλη, σημαντική διάσταση στην ανθρώπινη σκέψη για τη διαχρονική κατανόηση του περιβάλλοντος, τη μεταβλητότητα και ποικιλομορφία του. Ισως αποτελεί τη σημαντικότερη συμβολή της Γεωλογίας στη σύγχρονη σκέψη, όπως ανάλογη ήταν η συμβολή της Βιολογίας στην τοποθέτηση του ανθρώπου ως μικρού κρίκου στην αλυσίδα των βιολογικών όντων.

Επανερχόμενοι στο αρχικό ερώτημα αν είναι δυνατόν οι σύγχρονες γεωεπιστημονικές θεωρίες να χρησιμεύουν ως εργαλείο ερμηνείας οικονομικών και κοινωνικών φαινομένων, η απάντηση είναι όχι. Άλλωστε το παράδειγμα της «κοινωνιοβιολογίας» και η χρήση πολλές φορές θεωριών, απόψεων και παραδειγμάτων από τον χώρο των βιολογικών επιστημών για την ερμηνεία κοινωνικών φαινομένων δεν υπήρξαν ιδιαίτερα επιτυχημένα. Συχνά μάλιστα οδήγησαν σε αυθαίρετες ερμηνείες και επικίνδυνες ρατσιστικές απόψεις.

Αντίθετα η χρήση παραδειγμάτων ή όρων από τις γεωεπιστήμες σε γραπτά άλλων επιστημών ή δημοσιογραφικών κειμένων είναι σαφώς μικρότερη και περιορίζεται στα εντυπωσιακά γεωλογικά φαινόμενα, π.χ. στους σεισμούς (σεισμικές δονήσεις στην κοινωνία), στις ηφαιστειακές εκρήξεις (κοινωνικά ηφαίστεια) και στις εξαφανίσεις των δεινοσαύρων (παραλληλισμός με τις συντηρητικές και αναχρονιστικές κοινωνικές δομές ή ιδέες).

Ο παραλληλισμός όμως οικονομικών διεργασιών του σύγχρονου παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος με τις γεωδυναμικές θεωρίες ήταν περισσότερο συστηματικός και επιτυχημένος στο βιβλίο του Thurow, επιφανειακός όμως. Δείχνει ωστόσο τη σωστή γνώση γεωεπιστημονικών θεωριών ενός καθηγητή Οικονομίας. Ίσως ο συγγραφέας έκανε περισσότερο κατανοητή τη δυναμική της σύγχρονης οικονομίας και ελκυστική την ανάγνωση ενός βιβλίου οικονομίας στα πλαίσια του σύγχρονου μάρκετινγκ. Η σωστή γνώση επίσης της Παγκόσμιας Τεκτονικής και άλλων γεωλογικών απόψεων και η κατανόηση των μηχανισμών λειτουργίας από ειδικούς άλλων επιστημονικών χώρων σπάζουν τα στεγανά της «υπερειδίκευσης» και αναδεικνύουν τη σημασία της πλατιάς και πολύπλευρης επιστημονικής γνώσης, ως διεπιστημονικής προσέγγισης, στην κατανόηση της δομής και λειτουργίας του σύγχρονου κόσμου ως ενιαίου συνόλου.

 

 

Σπύρος Β. Παυλίδης

Καθηγητής Γεωλογίας Α.Π.Θ.

 

spot_img

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Διαβάστε ακόμα

Stay Connected

2,900ΥποστηρικτέςΚάντε Like
2,767ΑκόλουθοιΑκολουθήστε
29,900ΣυνδρομητέςΓίνετε συνδρομητής
- Advertisement -

Τελευταία Άρθρα