Αρμάνδος Σκαραγκάς
«Τι είναι ο άνθρωπος εκτός από το σύνολο των αναμνήσεών του; Είμαστε οι ιστορίες που ζούμε! Τα παραμύθια που λέμε στον εαυτό μας!»
— Ανώνυμος
Τι σημαίνει παιδεία; Παιδεία είναι το συνολικό ποσό πληροφορίας που το άτομο έχει επεξεργαστεί και αφομοιώσει στον προσωπικό του κόσμο. Η παιδεία μπορεί να διακριθεί σε δύο είδη. Την πληροφοριακή παιδεία και την ηθική παιδεία.
Πληροφοριακή παιδεία είναι οι εγκυκλοπαιδικές πληροφορίες που λαμβάνουμε για τον κόσμο και συνθέτουν τη σημασιολογική μας μνήμη, όπως την όρισε ο νευροεπιστήμονας Endel Tulving το 1972. Δηλαδή τις γενικές μας γνώσεις για τον κόσμο.
Ηθική παιδεία είναι η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης και των προσωπικών αξιών. Σύμφωνα με τον αναπτυξιακό ψυχολόγο Lawrence Kohlberg (1958), το άτομο περνάει από τρία επίπεδα ηθικής ανάπτυξης. Το πρώτο επίπεδο είναι η Προσυμβατική Ηθική, όπου το νεαρό άτομο (έως περίπου την ηλικία του Γυμνασίου) αντιλαμβάνεται μόνο την επιβράβευση και την τιμωρία και παρουσιάζει μηδενική ανεξάρτητη ηθική συλλογιστική. Το δεύτερο επίπεδο είναι η Συμβατική Ηθική, όπου το άτομο (έως περίπου τα χρόνια του λυκείου) έχει μεν αντιληφθεί ότι οι άνθρωποι έχουν διαφορετικές και ποικίλες ηθικές αξίες, όμως υποστηρίζει άκριτα τους νόμους και τους κανόνες της κοινωνίας που ζει. Το τρίτο επίπεδο είναι η Μετασυμβατική Ηθική, όπου το άτομο έχει συγκριτικά και συνειδητά χτίσει τις δικές του αξίες που θεωρεί πανανθρώπινες και υποστηρίζει ανεξαρτήτως των κανόνων της κοινωνίας του. Παρουσιάζει ευαισθησία σε κοινωνικές αδικίες και ανυπακοή σε νόμους που εκλαμβάνει ως άδικους. Το τελευταίο αυτό επίπεδο ηθικής μπορεί να εμφανιστεί στα έτη της πρώιμης ενηλικίωσης, αλλά σύμφωνα με τον ίδιο τον Kohlberg, η πραγμάτωσή του είναι ολοκληρωτικά απούσα σε μεγάλο μέρος του παγκοσμίου πληθυσμού.
Αναπόφευκτα, αναδύεται ένα σημαντικό ερώτημα. Ποιος είναι ο σημαντικότερος ρυθμιστής των περιβαλλοντικών συνθηκών ανατροφής που επηρεάζουν την παιδεία ενός ατόμου, τόσο πληροφοριακά όσο και ηθικά; Ασφαλώς οι διαθέσιμοι διανοητικοί πόροι του ατόμου κατά τη διάρκεια της ζωής του. Συστήνω τον όρο αυτό εννοώντας τους πόρους οι οποίοι διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της διανόησης ενός ατόμου. Ένα προσωπικό διανοητικό κεφάλαιο πληροφοριών από τους οποίους διαμορφώνεται η συνολική παιδεία του ατόμου. Τόσο παθητικά, όσο και ενεργητικά από μια ηλικία και έπειτα. Διαμέσου αυτών των πόρων, το άτομο θα εκπαιδευθεί, θα εμπνευσθεί και θα αναλογισθεί. Η οικογένεια και η επίσημη εκπαίδευση που το άτομο λαμβάνει από το σχολείο και από τους υπόλοιπους θεσμούς όπως το πανεπιστήμιο είναι μέρος αυτής της παιδείας.
Η αλήθεια αυτή δίνει νέο φως στην έντονη σημασία της διαθεσιμότητας των διανοητικών πόρων στη ζωή του ατόμου. Η περιορισμένη, ή ακόμη και απαγορευμένη πρόσβαση σε ένα πόρο μειώνει αυτόματα τις πιθανότητες για το άτομο να ανακαλύψει εξαρχής αυτόν τον πόρο.
Οτιδήποτε είναι εκτεθειμένο στη δημόσια ζωή είναι εξ’ ορισμού ο πιο προσβάσιμος διανοητικός πόρος. Ορίζουμε ένα πόρο ως εύκολα προσβάσιμο όταν φτάνει στις αισθήσεις και την προσοχή του ατόμου μέσω της λιγότερης δυνατής προσπάθειας από το άτομο. Σήμερα, οι πιο εύκολα προσβάσιμοι διανοητικοί πόροι φτάνουν στο άτομο μέσα από το πάτημα ενός κουμπιού μιας οικιακής συσκευής, δηλαδή της τηλεόρασης και του ραδιοφώνου. Το πιο ευρέως διαδεδομένο εργαλείο είναι η τηλεόραση, επειδή συνδυάζει οπτικοακουστικά ερεθίσματα με τρόπο εύκολο (πάτημα κουμπιού) και παθητικό (αυτόματη λήψη χωρίς έλεγχο του περιεχομένου). Το διαδίκτυο είναι ένα σαφώς πιο ενεργητικό εργαλείο διανοητικών πόρων, καθώς απαιτείται από το άτομο η εισαγωγή λέξεων-κλειδιών και καθορισμού επιθυμητών συνδέσμων.
Η διακίνηση ιδεών και η διαθεσιμότητα των εργαλείων εξασφάλισης διανοητικών πόρων σε μια κοινωνία είναι άμεσα συνυφασμένες αφενός με την ευρωστία της κοινωνίας και αφετέρου με την κοινωνικοπολιτική της κατάσταση. Σε χώρες όπως η Σομαλία και το Μπαγκλαντές, όπου υπάρχει φτώχια, θα υπάρξει και έλλειψη διακίνησης πληροφοριών από όλο τον κόσμο λόγω έλλειψης των εργαλείων που θα επιφέρουν τους διανοητικούς πόρους. Όταν το άτομο πασχίζει για να εξασφαλίσει την τροφή του, η αγωγή του πνεύματος και της διανόησης είναι εξαιρετικά δύσκολη αν όχι αδύνατη. Υπάρχουν όμως κοινωνίες οικονομικά εύρωστες όπου η διαθεσιμότητα διανοητικών πόρων είναι περιορισμένη για κοινωνικοπολιτικούς λόγους, όπως η Κίνα και η Τουρκία (απαγόρευση συγκεκριμένων πηγών ενημέρωσης), καθώς και η Βόρειος Κορέα (πλήρης απαγόρευση του διαδικτύου). Οι πολίτες αυτών των χωρών – εφόσον δεν βρουν τρόπο παράκαμψης των απαγορεύσεων – είναι καταδικασμένοι σε περιορισμένους διανοητικούς πόρους, συνεπώς και σε περιορισμένη παιδεία.
Εδώ αναδύεται ένα ακόμα ερώτημα. Σε μια χώρα όπου κάποιοι πόροι είναι παράνομοι από το κράτος, έχουν οι πολίτες το δικαίωμα να παρανομήσουν χαρίζοντας στους εαυτούς τους ποικιλία διανοητικών πόρων, συνεπώς πλουσιότερη παιδεία; Ένας νους που βρίσκεται σε επίπεδο χαμηλότερο της Μετασυμβατικής Ηθικής θα απαντούσε ένα ψυχρό «όχι» λόγω τυφλού σεβασμού στο νόμο. Όμως θα έπρεπε να αναλογισθεί τα εξής ερωτήματα. Είναι πάντοτε οι νόμοι φτιαγμένοι για το καλό μας; Πρέπει να υπακούμε ένα νόμο όταν είναι επιζήμιος για τον άνθρωπο; Εδώ λοιπόν βρίσκεται η μεγάλη ευθύνη της κοινωνίας.
Οι νόμοι δεν θα έπρεπε να φτιάχνονται ούτε πολιτικοκεντρικά με βάση την επιβίωση ενός καθεστώτος, ούτε οικονομοκεντρικά με βάση τη μακροημέρευση μιας αόρατης «αγοράς». Αλλά με βάση τις αντικειμενικές ανάγκες του ανθρώπου, τόσο υλικά – για να μπορέσει να ζήσει χωρίς να πεινάσει – όσο και πνευματικά – για να διευρυνθεί και να αυτοπραγματωθεί. Μέχρι σήμερα ελάχιστες αυτοδιαχειριζόμενες μικροκοινότητες έχουν ιδρυθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο, όπως το Rajneeshpuram κατά τη δεκαετία του 1980 στο Oregon των Ηνωμένων Πολιτειών. Όμως δεν μακροημέρευσαν καθώς υπέστησαν σαμποτάζ εκ των έσω από άνωθεν οικονομικά συμφέροντα.
Μπορούμε να κατηγορήσουμε το λαό της Βόρειας Κορέας αν συναινέσει σε πυρηνική επίθεση εφόσον έχει γαλουχηθεί καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του από την κρατική προπαγάνδα χωρίς να έχει πρόσβαση σε οποιαδήποτε εξωτερική πηγή πληροφόρησης; Μάλλον όχι. Μπορούμε σίγουρα όμως να κατηγορήσουμε ένα λαό που θα συναινέσει σε στρατιωτική επέμβαση της χώρας του ενώ έχει στη διάθεσή του κάθε πιθανό εργαλείο εξασφάλισης διανοητικών πόρων. Διότι όταν η πληροφορία είναι ελεύθερη, δεν μπορεί να γίνει δεκτή καμία δικαιολογία. Όταν η πληροφορία είναι στα χέρια μας, είμαστε υπεύθυνοι όχι μόνο για τον εαυτό μας, αλλά και για τη διακίνηση της πληροφορίας εντός της κοινωνίας μας. Συχνά ξεχνάμε ότι η επανάληψη μιας πληροφορίας γίνεται η πραγματικότητά μας. Ακόμα συχνότερα ξεχνάμε ότι σε αυτό το γεγονός δε βασίζεται μόνο η πολιτική προπαγάνδα, αλλά και ο εσωτερικός κόσμος του ίδιου μας του παιδιού.
