Αριστείδης Χατζής: “Επιχειρήματα Ελευθερίας”.

του ΠΑΝΤΕΛΗ ΣΑΒΒΙΔΗ*

Μετά το βιβλίο του Φιλελευθερισμός που πρέπει να γνώρισε εκδοτική επιτυχία αφού κατάφερε μέσα σε λίγες σελίδες να μας εξηγήσει τι είναι ο φιλελευθερισμός και ποια τα ρεύματά του, ο Αριστείδης Χατζής έγραψε ένα νέο βιβλίο, αυτό που παρουσιάζουμε σήμερα με τίτλο Επιχειρήματα Ελευθερίας.

ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΙ ΠΡΕΣΒΕΥΕΙ Ο ΧΑΤΖΗΣ

Ο κ. Χατζής είναι ένας νέος σχετικά επιστήμονας, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου διδάσκει φιλοσοφία του δικαίου και θεωρία θεσμών.

Στο βιβλίο του, αν και υπάρχουν κείμενα που αναφέρονται στην οικονομία, είναι ευνόητο πως θα κυριαρχεί, λόγω και της ειδικότητάς του, η αναφορά στα δικαιώματα και τις ελευθερίες.

Άλλωστε επιγραμματικά αυτό είναι ο φιλελευθερισμός. Μια πολιτική ιδεολογία και ένα φιλοσοφικό ρεύμα που δίνει έμφαση στα δικαιώματα του ατόμου και τις ελευθερίες του.

Σε αντίθεση, πολλές φορές, με την αντίπαλη αντίληψή, τη σοσιαλιστική, που δίνει έμφαση στη δικαιοσύνη και την ισότητα, αξίες τις οποίες, πολλές φορές επιτυγχάνει δια της βίας.

Όμως, καμιά φιλοσοφική αντίληψη που σημάδεψε σε πρακτικό επίπεδο την ιστορία της ανθρωπότητας, δεν έμεινε χωρίς ρεύματα στο εσωτερικό της.

Και στον φιλελευθερισμό, υπάρχουν ρεύματα. Δεν είναι όλοι οι φιλελεύθεροι το ίδιο.

Υπάρχει μια φιλελεύθερη τάση που δίνει έμφαση σε μια πιο δίκαιη οικονομική κατανομή αλλά και προσπαθεί να φέρει πιο κοντά τα ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες με τη δικαιοσύνη και την ισότητα.

Ο κ. Χατζής είναι επιφανής εκπρόσωπος αυτής της τάσης στην Ελλάδα. Θα έλεγα πως είναι ο κύριος θεωρητικός και πρακτικός παραγωγός των αντιλήψεων αυτής της τάσης στον ελλαδικό χώρο.

Αυτή η τάση που πήρε και το όνομα κοινωνικός φιλελευθερισμός είναι παγκοσμίως γνωστή.

Προσφάτως, όμως, όταν χρησιμοποίησα τον όρο δέχθηκα επικρίσεις. Φαίνεται πως οι ακραιφνείς φιλελεύθεροι στην Ελλάδα δεν τη δέχονται.

Αλλά, το ρεύμα αυτό ανήκει στο φιλελευθερισμό.

Στον συγγραφέα αρέσει να γράφει.

Τα πρώτα του κείμενα τα έγραψε φοιτητής, τέλη ογδόντα. Έγραφε για τον κινηματογράφο σε περιθωριακά έντυπα.

Τώρα γράφει στα πιο mainstream έντυπα, όχι, μόνο της Ελλάδας αλλά και του εξωτερικού.

Έγραφα πάντα για να τα διαβάζουν οι άλλοι, λέει. Ακόμη και σήμερα, μετά από εκατοντάδες μικρές και μεγάλες δημοσιεύσεις δεν βλέπω κάθε φορά την ώρα να δω τυπωμένες τις λέξεις μου.

Πολιτικά κείμενα έγραψε για πρώτη φορά στην Εποπτεία.

Έγραφα πάντα ό,τι ήθελα να γράψω χωρίς κανένα περιορισμό, λέει στο βιβλίο του.

Δεν είναι επιφυλλιδογράφος, ούτε πολιτικός αρθρογράφος. Είναι- όπως ο ίδιος δηλώνει- φιλελεύθερος ακτιβιστής με ξεκάθαρη, διάφανη πολιτική ατζέντα.

Δεν γράφει ουδέτερα, προσπαθεί να πείσει τον αναγνώστη ότι έχει δίκαιο.

Είναι ένας ιδεολόγος του φιλελευθερισμού.

Το κυρίως θέμα του είναι τα δικαιώματα. Τα περισσότερα από τα άρθρα του βιβλίου έχουν να κάνουν με τα δικαιώματα. Υπάρχουν, όμως, ορισμένα δικαιώματα που τον ενδιαφέρουν περισσότερο. Το δικαίωμα στην ελευθερία λόγου, έκφρασης και τύπου.

Τον απασχολούν και όσα δικαιώματα έχουν να κάνουν με τον έλεγχο του σώματός μας, την κυριότητά μας πάνω σ αυτό (αυτοκτησία), τα δικαιώματα των ομόφυλων ζευγαριών, τα δικαιώματα των μεταναστών και φυσικά την ακαδημαϊκή ελευθερία.

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Το πρώτο βιβλίο του ήταν θεωρητικό. Αυτό, είναι ένα ανθολόγιο εφαρμοσμένου φιλελευθερισμού. Συγκεκριμένες πρακτικές προτάσεις από τη φιλελεύθερη σκοπιά για ζητήματα της καθημερινής ζωής.

Η συλλογή αποτελείται από άρθρα που έχουν δημοσιευθεί, κυρίως τα τελευταία χρόνια. Ο συγγραφέας τα έχει επεξεργαστεί ξανά σε βάθος, προσθέτοντας μια πλουσιότατη τεκμηρίωση για όσες/ους θέλουν να εμβαθύνουν στα επιμέρους ζητήματα.

Τα κείμενα που περιλαμβάνονται στον τόμο αυτόν καλύπτουν θέματα όπως η φιλελεύθερη δημοκρατία, το κράτος δικαίου και τα ατομικά δικαιώματα (με έμφαση στην ελευθερία του λόγου, της έκφρασης και του Τύπου, την ακαδημαϊκή ελευθερία, τα δικαιώματα που έχουν να κάνουν με τον έλεγχο του σώματός μας, τα δικαιώματα των ομόφυλων ζευγαριών, των μεταναστών και των αδύναμων ομάδων).

Ο Αριστείδης Χατζής εξηγεί γιατί πρέπει να επιτρέπεται η ευθανασία, να μην απαγορεύεται ο λόγος μίσους, να έχουν το δικαίωμα παιδοθεσίας τα ομόφυλα ζευγάρια, γιατί η πολυπολιτισμικότητα είναι επιθυμητή, γιατί ο εθνολαϊκισμός αποτελεί τον μεγαλύτερο κίνδυνο που απειλεί τη φιλελεύθερη δημοκρατία και γιατί η τελευταία πρέπει να εξασφαλίζει την προστασία των δικαιωμάτων ακόμα και των εχθρών της.

Επέλεξε τα κείμενα που όταν τα έγραφε τον ευχαριστούσαν. Και όσα είχαν να πούν κάτι περισσότερο από μια προσέγγιση στην επικαιρότητα.. Και βέβαια όσα εκφράζουν περισσότερο τη δική του προσέγγιση του φιλελευθερισμού.

Τα άρθρα είναι ξαναδουλεμένα και γλωσσικά και αφαιρέθηκαν πλεονασμοί τους.

Ο συγγραφέας φιλοδοξεί να αποτελέσει το βιβλίο του ένα μικρό ανθολόγιο φιλελευθερισμού, μια καταγραφή προβλημάτων και ιδεών.

Έγινε προσπάθεια το βιβλίο να μπορεί κάποιος να το διαβάσει είτε από την πρώτη μέχρι την τελευταία σελίδα του είτε επιλεκτικά.

Τα κείμενα είναι χωρισμένα σε ομάδες, είναι αυτόνομα αλλά και συνδέονται μεταξύ τους.

Σχεδόν σε κάθε άρθρο υπάρχουν αναφορές σε άλλα άρθρα στον ίδιο τόμο. Στο τέλος, δε, υπάρχει και ευρετήριο.

ΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τα πρώτα έξη (πλην του 5^ου) μέρη του βιβλίου επικεντρώνονται στα δικαιώματα και στην ιδέα του Κράτους Δικαίου.

Το 5^ο μέρος είναι αφιερωμένο στην οικονομική ελευθερία. Αν κατάλαβα καλά ο φιλελευθερισμός του κ. Χατζή δεν αντιτίθεται στην διακριτική παρέμβαση του κράτους σε τομείς που απαιτείται . Δεν αναφέρεται στην οικονομική ελευθερία μόνο ως δικαίωμα αλλά και ως απαραίτητη προϋπόθεση ευημερίας.

Οικονομική ελευθερία αλλά και αποτελεσματικό θεσμικό πλαίσιο που πρέπει να τη συνοδεύει για να εξασφαλιστεί η οικονομική ανάπτυξη.

Είναι χαρακτηριστικός ο τίτλος της ενότητας:

Ανοικτή αγορά, αποτελεσματικοί θεσμοί και η στρέβλωση του παρεοκρατικού καπιταλισμού.

Στην Ελλάδα αυτό έχουμε. Όχι μόνο παρεοκρατικό αλλά και πατερναλιστικό καπιταλισμό. Πατερναλισμός του κράτους. Γι αυτό αποτελεί ερώτημα κατά πόσο σε μια χώρα σαν τη δική μας μπορεί να εφαρμοστεί ο φιλελευθερισμός στην οικονομία. Για να έχεις φιλελεύθερη οικονομία πρέπει να έχεις και οικονομία.

Δεν ξέρω τι άλλα δικαιώματα πρέπει να παρασχεθούν σε έναν τέτοιο καπιταλισμό.

Ο συγγραφέας αφιερώνει επίσης ένα κεφάλαιο στο φαινόμενο της πολιτικής βίας.

Η διάχυτη βία στην ελληνική κοινωνία είναι εξοργιστική, ιδίως η αποδοχή της από μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας αλλά και της ελίτ της χώρας.

Τέτοιας μορφής βία, όπως στην Ελλάδα, δεν υπάρχει τα τελευταία αρκετά χρόνια σε ευρωπαϊκές χώρες.

Τα φαινόμενα πολιτικής βίας έκαναν τον κύκλο τους και οι κοινωνίες τα απέρριψαν. Στην Ελλάδα το φαινόμενο ανθεί, ακόμη και ενάντια στην κοινωνία.

Σήμερα, δε, το κράτος δεν είναι και διατεθειμένο να την περιστείλει λόγω μιας σύγχυσης μεταξύ πολιτικών δικαιωμάτων και υπέρβασής τους με την μορφή παράνομης βίας.

Το τελευταίο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στη μάχη των ιδεών με κείμενα γραμμένα από το ΄84 που ο συγγραφέας διάβασε το πρώτο φιλελεύθερο βιβλίο του, ως σήμερα.

“Να επιτραπεί η ευθανασία; Να υιοθετούν παιδιά τα ομόφυλα ζευγάρια; Οι μετανάστες και οι πρόσφυγες είναι απειλή για την κοινωνία μας; Γιατί η Ηριάννα δεν έπρεπε να βρίσκεται στη φυλακή; Υπάρχει ιδεολογία με το όνομα νεοφιλελευθερισμός; Ανθρώπινη ευτυχία ή εταιρικά κέρδη; Επίπλαστη ή πραγματική η ισότητα των πολιτών εντός των δημοκρατιών; Είναι η ακροδεξιά επικίνδυνη για τη φιλελεύθερη δημοκρατία; Υπάρχει εν κατακλείδι φιλελευθερισμός μόνος του, στο πεδίο της οικονομίας, με συντηρητικές αντιλήψεις στα ζητήματα των δικαιωμάτων και της πολυπολιτισμικότητας;”

Είναι μερικά από τα ερωτήματα στα οποία απαντά στο βιβλίο του ο Αριστείδης Χατζής.

Ο ΝΕΟΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ

Μετά από μια μακρόχρονη κυριαρχία των αριστερών αντιλήψεων, έρχεται και πάλι στην επικαιρότητα ο φιλελευθερισμός και στην Ελλάδα.

Ποιος φιλελευθερισμός, όμως; Όχι ο ακραίος αλλά ο φιλελευθερισμός που χωρίς να περιορίζει δικαιώματα, εξισορροπεί  μεταξύ ελευθερίας και δικαιοσύνης.

Το βιβλίο του Χατζή με την σαφήνεια των άρθρων του βοηθά τον αναγνώστη να καταλάβει τι είναι ο φιλελευθερισμός, διότι έχει παρεξηγηθεί ως έννοια και ως περιεχόμενο.

Η Ελλάδα βιώνει τις εξελίξεις με μια διαφορά φάσης σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές, ή δυτικές χώρες.

Όταν στην Ευρώπη και στην Αμερική κυριαρχούσαν οι φιλελεύθερες αντιλήψεις στην οικονομία, στην Ελλάδα οι κυρίαρχες αντιλήψεις ήσαν σοσιαλιστικές.

Δεν ξέρω αν αυτό εμπόδισε τη δημιουργία μιας διαφορετικής οικονομικής δομής που θα οδηγούσε στην ανάπτυξη και στην αποφυγή της κρίσης.

Αλλά δεν είμαι και σίγουρος ότι ο ελληνικός καπιταλισμός επιδιώκει να βγει από την κρατική προστασία;

Λόγω των πολύχρονων πολιτικών εμπειριών της ελληνικής κοινωνίας με σοσιαλιστικά ρεύματα, και την αποτυχία τους να διαχειριστούν την κρίση, η έννοια του φιλελευθερισμού παρά την κριτική που δέχεται στην Ελλάδα, εν πολλοίς διαστρεβλωμένη, αρχίζει και βρίσκει ανταπόκριση.

Βρίσκει ανταπόκριση τη στιγμή που διεθνώς, και λόγω της πολιτικής Τράμπ υποχωρεί.

Το σημείο είναι τόσο κομβικό που ανάγκασε τον πρόεδρο του περίφημου Ατλαντικού Συμβουλίου Ρίτσαρντ Χάας να παρομοιάσει την εποχή μας ως εποχή παρακμής και να τη συγκρίνει με την εποχή που ο Όσβαλντ Σπέγκλερ κυκλοφορούσε το βιβλίο του «Η παρακμή της Δύσης», το 1918, εκατό χρόνια από σήμερα.

Η ειρωνεία είναι ότι όλα αυτά συμβαίνουν εικοσιπέντε χρόνια μετά την ενθουσιώδη διακήρυξη του Φράνσις Φουκουγιάμα περί του τέλους της ιστορίας με την επικράτηση του Φιλελευθερισμού.

Το ερώτημα, βεβαίως, είναι πως τόσο ευφυείς άνθρωποι κάνουν τόσο χοντροκομμένα λάθη. Η ιστορία παρουσιάζει και γραμμική εξέλιξη και χαοτική συμπεριφορά και κάνει κύκλους όταν και αν χρειαστεί.

Η ΔΙΑΦΟΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

Η βασική διαφορά του φιλελευθερισμού από το σοσιαλισμό είναι η διαμάχη γύρω από τις έννοιες της ελευθερίας και της ισότητας. Η ελευθερία προέχει για το φιλελευθερισμό, η ισότητα για τον σοσιαλισμό.

Στο φιλελευθερισμό υπήρξε μια βαθμιαία στροφή του ενδιαφέροντος και προς την ισότητα, τη δικαιοσύνη και την ευημερία. Για πολλούς φιλελεύθερους δεν είναι αποδεκτή η μεγάλη οικονομική ανισότητα.   (Περιπτώσεις Keynes και εξισωτιστών φιλελευθέρων John Rawls και Ronald Dworkin). Υπό κάποια έννοια ο φιλελευθερισμός αυτός αποτελεί τη σοσιαλδημοκρατία της εποχής μας, την οποία εβίωσε η μεταπολεμική Δυτική Ευρώπη.

–           Η μεγάλη σύγχρονη διαμάχη είναι μεταξύ φιλελεύθερων και κοινοτιστών.

Κατά τους κοινοτιστές ο φιλελευθερισμός παραβλέπει τη σχέση μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας,

Αδιαφορεί για το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι ριζωμένος, τοποθετημένος μέσα σε ορισμένες συλλογικότητες, (θρησκεία, γλωσσική, πολιτιστική κοινότητα κ.λ.π.) οι οποίες και προσδιορίζουν την ταυτότητά του.

Κατηγορούν τους φιλελεύθερους ότι στην άκριτη προσπάθειά τους  να ενισχύσουν την αξιοπρέπεια και την αυτονομία του ατόμου έχουν υπονομεύσει τις κοινότητες και τις συλλογικότητες οι οποίες μόνο μπορούν να εκθρέψουν την ανθρώπινη ευδοκίμηση και την ελευθερία.

Κύριοι εκπρόσωποι του κοινοτισμού, ο οποίος κατά κύριο λόγο αναπτύχθηκε στις Η.Π.Α , είναι  οι Michael Sandel, Charles Taylor, Alasdair MacIntyre και  Michael Walzer, παρότι σε πολλά σημεία οι απόψεις τους διαφέρουν μεταξύ τους.

-Ωστόσο, άλλη σύγχρονη τάση (βλ. Will Kymlicka) υποστηρίζει ότι οι διαφορές μεταξύ φιλελεύθερων και κοινοτιστών δεν είναι αγεφύρωτες και ότι είναι εφικτή η συνύπαρξη μέσα σε ένα φιλελεύθερο κράτος και ο σεβασμός και η προστασία πολλών και διαφορετικών συλλογικών ταυτοτήτων, ότι δηλαδή ο φιλελευθερισμός είναι συμβατός με την πολυπολιτισμικότητα, την ύπαρξη πολυεθνικών κρατών ή κρατών με εθνικές ή θρησκευτικές μειονότητες ,η με μετανάστες διαφορετικής κουλτούρας.

Η άποψη αυτή επισημαίνει ότι ο φιλελευθερισμός, ο οποίος υποστηρίζει την ουδετερότητα του κράτους έναντι των διάφορων εθνικών, θρησκευτικών κλπ ταυτοτήτων. αναπτύχθηκε και ευδοκίμησε κυρίως σε έθνη – κράτη και μάλιστα σε κράτη που έκαναν συνειδητές και συστηματικές προσπάθειες για την ανάπτυξη της εθνικής  ταυτότητας.

Γεγονός που δείχνει ότι η αρχή της πολιτιστικής ουδετερότητας του κράτους είτε δεν ισχύει είτε δεν είναι απόλυτη και ότι ο σεβασμός των ατομικών δικαιωμάτων, που είναι το κύριο χαρακτηριστικό του φιλελευθερισμού δεν αποκλείει τις  προσπάθειες για την καλλιέργεια π.χ. της εθνικής γλώσσας, την ανάδειξη της εθνικής ιστορίας κλπ.

Η προστασία, ωστόσο, της συλλογικής ταυτότητας στα πλαίσια ενός φιλελεύθερου κράτους αφενός υπόκειται στους περιορισμούς της μη προσβολής των ατομικών δικαιωμάτων (π.χ. δεν μπορεί να είναι αποδεκτή η δυσμενής μεταχείριση των γυναικών που προβλέπουν ορισμένες θρησκευτικές ή ιδιαίτερες πολιτιστικές κουλτούρες) και αφετέρου μπορεί να απαιτεί και ιδιαίτερες προσπάθειες εκ μέρους του κράτους και ειδικά θετικές δράσεις (πχ. ίδρυση σχολείων για την εκμάθηση της γλώσσας από τους μειονοτικούς ή ίδρυση ναών ή ευκτηρίων οίκων για την εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών των μειονοτικών) ή και θετικές διακρίσεις προκειμένου να εξουδετερωθούν πραγματικές μειονεκτικές θέσεις (π.χ. σύστημα ποσοστώσεων για την εισαγωγή στα εκπαιδευτικά ιδρύματα μειονοτικών που βρίσκονται εκ των πραγμάτων σε μειονεκτική θέση έναντι των μελών της πλειοψηφίας).

Θα πρέπει πάντως να επισημανθεί ότι η προστασία των συλλογικών ταυτοτήτων δεν αφορά μόνο μειονότητες ή μετανάστες, αλλά και την ταυτότητα της ίδιας της πλειοψηφίας. Στα πλαίσια του προβληματισμού ως προς τη συμβατότητα της προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων που αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό του φιλελευθερισμού, εντάσσονται και οι προβληματισμοί που δημιουργούν πολλά ζητήματα που κατά καιρούς αναδύονται στην επικαιρότητα, όπως π.χ. ο τρόπος διδασκαλίας των θρησκευτικών, το σύμφωνο συμβίωσης μεταξύ ομοφύλων, η τεκνοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια κ.λ.π.

Το βιβλίο ξεκινά με μια παράγραφο του Τζέιμς Μάντισον: «Όταν διαμορφώνεις έναν τύπο διακυβέρνησης όπου άνθρωποι θα διοικούν άλλους ανθρώπους, η μεγάλη δυσκολία έγκειται στο εξής: θα πρέπει πρώτα να δώσεις τη δύναμη στην κυβέρνηση να ελέγχει αυτούς που κυβερνά και έπειτα να την υποχρεώσεις να ελέγχει τον εαυτό της».

*Το κείμενο αποτέλεσε τη βάση της παρουσίασης του βιβλίου που έκανε ο Παντελής Σαββίδης στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης.