1821: η ανεκπλήρωτη Επανάσταση. Σημερινά διδάγματα

του ΠΑΝΤΕΛΗ ΣΑΒΒΙΔΗ.

Η επέτειος της Εθνικής Ανεξαρτησίας  θέτει το ερώτημα , που οδηγείται το κράτος που δημιουργήθηκε, 197 χρόνια μετά. Για ορισμένους, το ερώτημα είναι ακόμη πιο διαλυτικό. Χρειάζεται το κράτος αυτό;

Οι συμπολίτες που θέτουν το τελευταίο ερώτημα, αν και κατέχουν εξέχουσες θέσεις στο δημόσιο βίο και οι αντιλήψεις τους, ως ένα βαθμό, κυριάρχησαν ιδεολογικά στα στρώματα των διανοουμένων, ενώ αποβλέπουν σε μια αποσύνθεση του ελληνικού εθνικού κράτους, δεν προτείνουν τίποτε που να το αντικαταστήσει.

Αν είχαν πειστική εναλλακτική πρόταση, ενδεχομένως, να γινόταν αποδεκτή. Οι μορφές των κρατών αλλάζουν στην ιστορία. Τα εθνικά κράτη είναι, σχετικά, πρόσφατα φαινόμενα. Εκείνο που διατρέχει την ιστορία είναι τα έθνη και οι εθνότητες. Οι επιβιώσεις τους είναι μακρόχρονες. Κι όποιος τόλμησε να τις αμφισβητήσει χάθηκε από τον ορίζοντα γεγονότων λες και τον κατάπιε μαύρη τρύπα.

Δυστυχώς, τα πρωταρχικά ερωτήματα της δημιουργίας του νεοελληνικού κράτους υπάρχουν και σήμερα και περιστρέφονται γύρω από την αγωνία: ποιο είναι το κράτος που θέλουμε; Και πως διασφαλίζουμε την ύπαρξή του;

Η απάντηση, στις λεπτομέρειές της, φαίνεται να είναι περίπλοκη για έναν λαό, όπως, ο ελληνικός, που αρνείται να υποταγεί στους νόμους μιας συντεταγμένης πολιτείας, ίσως, γιατί παρά τη χρησιμότητά του, το ελληνικό κράτος ποτέ δεν απέκτησε την αποδοχή του. Και δεν την απέκτησε διότι οι νομοθέτες του, ακόμη και σήμερα, δεν νομοθετούν με βάση το κοινό καλό αλλά το ημέτερο συμφέρον. Και στις περιπτώσεις αυτές είναι δύσκολο να απαντήσεις αν η υπακοή στους νόμους είναι πολιτική αρετή.

Η μορφή, λοιπόν, του κράτους, ακόμη αναζητείται. Αναζητείται, όμως, και ο τρόπος διασφάλισης της ύπαρξής του. Η παγκόσμια ιστορία- αλλά και η ελληνική- έχει αποδείξει ότι τα κράτη, και οι λαοί, παραμένουν ελεύθεροι και ανεξάρτητοι βασιζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις. Εμείς, ακόμη, ζητούμε από τους συμμάχους, να διασφαλίσουν την ύπαρξή μας. Ίσως, λειτουργεί γενετικά μέσα μας η Ναυμαχία του Ναβαρίνου. Αλλά, από τότε μέχρι σήμερα, υπήρξε πληθώρα περιπτώσεων που έπρεπε να μας οδηγήσουν σε μια αναθεώρηση των συμμαχικών μας ιδεοληψιών.

Η επιμονή και η αντοχή μας τα πρώτα δύο χρόνια της Επανάστασης μας βοήθησαν να προστρέξουν δυνάμεις της εποχής σε συμπαράσταση.  Το ελληνικό κράτος δημιουργήθηκε από τη συμμαχική, τότε, βοήθεια, αλλά οι Έλληνες αν δεν ήσαν αποφασισμένοι να αποκτήσουν το δικό τους κράτος και αν δεν αγωνίζονταν γι αυτό, κανείς δεν θα τους συμπαραστεκόταν.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Αγγλία, η οποία ήταν αντίθετη με την Επανάσταση. Όταν, όμως, είδε πως οι Έλληνες εξεγέρθηκαν και πως η δημιουργία ελληνικού κράτους ξέφυγε από τη σφαίρα της φαντασίας, τους βοήθησε. Όχι από καλοσύνη. Αλλά απαντώντας στο ερώτημα: αφού θα δημιουργήσουν που θα δημιουργήσουν κράτος, γιατί να μην το ελέγχω εγώ.

Όμως, παρόλα όσα έχουν συμβεί, ακόμη αιωρείται η ψευδαίσθηση ότι υπάρχουν διεθνείς δυνάμεις που, σε αντίθεση και με τα συμφέροντά τους, θα βοηθούσαν τους επαναστατημένους Έλληνες. Και η ψευδαίσθηση αυτή διατηρείται και σήμερα σε ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού που πιστεύει πως το «ξανθό γένος» εν ονόματι  της θρησκείας, θα συνδράμει στους Έλληνες. Οι διαψεύσεις πολλές. Αλλά και η επιμονή στην ψευδαίσθηση αμείωτη. Τι, ακριβώς, συντελείται στην λαϊκή ψυχή;

Η Ρωσία απογοήτευσε τους επαναστατημένους Έλληνες με τα Ορλωφικά (1770), όταν έδωσε υποσχέσεις σε περίπτωση εξέγερσης αλλά τους εγκατέλειψε στις οθωμανικές ορδές. Τέσσερα χρόνια αργότερα, με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, (1774) δημιούργησε τον καταλύτη για τις προϋποθέσεις που θα διευκόλυναν την Επανάσταση.

Σύμφωνα με τη Συνθήκη, οι Έλληνες είχαν το δικαίωμα να εμπορεύονται με τα πλοία τους αν ύψωναν τη ρωσική σημαία. Το γεγονός απέβη πολύ σημαντικό για την διαμόρφωση μιας, ας την πούμε αστικής τάξης, με τα δεδομένα της εποχής.

Μερικά χρόνια αργότερα, τη διαμόρφωση αυτής της αστικής τάξης, διευκόλυναν και οι Ναπολεόντιοι Πόλεμοι.

Οι πόλεμοι του Ναπολέοντα ανέτρεψαν τους συσχετισμούς δυνάμεων στην ανατολική Μεσόγειο στο εμπορικό επίπεδο.  Λόγω των εκατέρωθεν αποκλεισμών, της απειλής των κουρσάρων και της πειρατείας, οι ναυτιλίες των εμπόλεμων χωρών αποσύρθηκαν. Η ελληνική ναυτιλία δεν ανήκε σε εμπόλεμη χώρα. Και ανέλαβε να τροφοδοτήσει τις στερεμένες αγορές της Ευρώπης σε τρόφιμα, δημητριακά κατά απόλυτη προτεραιότητα.

Έχουμε τις πρώτες συσσωρεύσεις κεφαλαίων τα οποία απέβησαν πολύ χρήσιμα για την Επανάσταση.

Όταν οι Ναπολεόντιοι πόλεμοι τελείωσαν και η τάξη απεκαταστάθη στην περιοχή, οι δυτικοί απέκλεισαν τους Έλληνες πλοιοκτήτες και εμπόρους. Οι οποίοι έχασαν τις δουλειές τους και έμειναν με τα πλοία τους αλλά και με έναν συσσωρευμένο πλούτο.

Οι Οθωμανοί δεν ενδιαφέρονταν για τα οικονομικά των υπηκόων τους παρά μόνο για την καταβολή των φόρων. Και η διαμορφούμενη ελληνική αστική τάξη αναζητούσε την κρατική ομπρέλα που θα την προστάτευε. Η δημιουργία ελληνικού κράτους άρχισε να τους απασχολεί. Αλλά, το κράτος αυτό μπορούσε να δημιουργηθεί μόνο με επανάσταση.

Την τελευταία εικοσαετία πριν από την έκρηξη της Επανάσταση ο παροικιακός και ο ντόπιος ελληνισμός βρέθηκε να συμπορεύονται, να συγκροτούν το καινούριο.  Τον όλο ελληνισμό που ψάχνει το ίδιο: ένα ελεύθερο, ανεξάρτητο ελληνικό αστικό κράτος. Κατά τα Γαλλικά πρότυπα. Αποκλείεται να την πεις αλλιώς την ελληνική επανάσταση. Ευρωπαϊκή επανάσταση θα την πεις, γράφει ο Βασίλης Κρεμμυδάς. Και προσθέτει:

«Το τέλος του 18ου αιώνα θα σφραγίσει η κίνηση του Ρήγα. Είναι ο απόηχος, το τέλος της «αυτονομίας»  του παροικιακού ελληνισμού.  Αυτό που ζήτησε ο Ρήγας δεν θα συγκινήσει τον υπόδουλο ελληνισμό. Είναι της εποχής των αυτοκρατοριών, όχι των εθνικών κρατών.  Μπαίνουμε στην εποχή της έγερσης των εθνικισμών. Όχι των θρησκευτικών διαχωρισμών».

Η κύρια αντίθεση ανάμεσα σε κατακτητή και κατακτημένο δεν ήταν για τον κατακτημένο η πίστη. Ήταν το έθνος. Από θρησκευτική, η αντίθεση έγινε εθνική. Η θρησκεία βοήθησε στην διατήρηση εθνικής συνείδησης και στον ξεσηκωμό των ελλήνων. Αλλά, το κράτος που ήθελαν να δημιουργήσουν οι Έλληνες δεν ήταν θρησκευτικό. Ήταν εθνικό.

Για μια επανάσταση το οικονομικό στοιχείο είναι απαραίτητο αλλά δεν αρκεί. Χρειάζεται και το πνεύμα ελευθερίας, ο σκοπός ζωής, μια ιδεολογία.

Οι Έλληνες στράφηκαν, κυρίως, στην δική τους αρχαιότητα αλλά πρόσεξαν το Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση.

Ήρθε και η Γαλλική επανάσταση το 1789. Μας άνοιξε τα μάτια. Μας έκανε να σκεφτούμε αλλιώτικα, θα πει ο Κολοκοτρώνης.

Πριν από το 1789 είχαν κυκλοφορήσει καταιγιστικά τα μηνύματα του Διαφωτισμού. Έβαλε την κοινωνία, όχι το άτομο, στο κέντρο των εξελίξεων.

‘Όλα τα ευρωπαϊκά τα αντιλαμβάνονται σε βάθος οι έλληνες λόγιοι (Πόλη, Σμύρνη, Χίος, Παροικίες): είναι ο νεοελληνικός διαφωτισμός. Ένα πολύ μεγάλο κεφάλαιο του Ελληνισμού. Δυστυχώς, παραμελημένο.

Αν θεωρήσουμε ως γενεσιουργό πράξη του νέου κράτους τον Καποδίστρια ως κυβερνήτη, η πράξη αυτή περιείχε όλη τη μοίρα του κράτους και του έθνους ως σήμερα. Ο Καποδίστριας δολοφονήθηκε εν ονόματι μιας διχαστικής λογικής. Δολοφονήθηκε από τον Μαυρομιχάλη, έναν κοτζαμπάση της παλιάς Ελλάδας. Ο κοτσαμπασισμός και ο παλαιοελλαδισμός διατρέχουν μέχρι σήμερα το ελληνικό κράτος.

Τον Καποδίστρια διαδέχθηκε ο Όθωνας με τους Βαυαρούς του που επέβαλαν μια αυταρχική και συγκεντρωτική διοίκηση. Και αυτά ήσαν γνωρίσματα του ελληνικού κράτους. Ο συγκεντρωτισμός παραμένει και σήμερα. Ο αυταρχισμός άρχισε να χαλαρώνει μετά την μεταπολίτευση και έφτασε στο άλλο άκρο. Τη διάλυση.

Εκείνο, πάντως, που δεν μπόρεσε να συνειδητοποιήσει ο νεώτερος ελληνισμός είναι ότι η ελευθερία και η ανεξαρτησία ούτε δεδομένα είναι ούτε χαρίζονται. Κατακτιόνται  και διατηρούνται με εγρήγορση και θυσίες.

Μέρες που ζούμε ας τα έχουμε υπόψη μας.