του Δημήτρη Ψωμιάδη, Πολιτικού Επιστήμονα.
Οι αναταραχές που προκλήθηκαν ως αποτέλεσμα της «Αραβικής Άνοιξης», κατέληξαν σε μια διαχυθείσα αλλαγή πολλών καθεστώτων της Μέσης Ανατολής με συνέπεια τον εμφύλιο πόλεμο στην Λιβύη και την Συρία. Έκτοτε, όπως είναι λογικό, η κατάσταση αυτή ήταν και είναι, μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για τις ενδιαφερόμενες δυνάμεις, της περιοχής και όχι μόνο, να προωθήσουν τα συμφέροντά τους και να αναδιαμορφώσουν τον χάρτη κατά το συμφερότερον. Από τον αγώνα για επιρροή πρωτεύοντα ρόλο αφενός, είχαν οι ΗΠΑ ως η ισχυρότερη χώρα του κόσμου με ζωτικά συμφέροντα ασφαλείας επί του χώρου της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής ομού μετά των συμμάχων τους και αφετέρου το Ιράν, το οποίο στοχεύει στην ηγεμόνευση δύο στρατηγικών μετώπων αυτό της Μέσης Ανατολής και της Κασπίας-Κ.Ασίας[1].
«Μεγάλη αναταραχή, υπέροχη ευκαιρία»
Παρά το μειωμένο προπολεμικό ενδιαφέρον έως απροθυμία των ΗΠΑ για οιαδήποτε εμπλοκή στις υποθέσεις της Μέσης Ανατολής, η μεταπολεμική βρετανική αδυναμία για ενεργό και δυναμική δράση, η έλευση του Ψυχρού Πολέμου και τα γιγάντια αποθέματα υδρογονανθράκων, έπεισαν την Ουάσιγκτον για το αναγκαίο της εμπλοκής επί της περιοχής, παρουσία που συνεχίζεται έως σήμερα[2]. Η εμπειρία της ενεργού εμπλοκής, ήτοι της άμεσης προσέγγισης, πέραν του ότι δεν απέφερε συγκεκριμένα οφέλη για τις ΗΠΑ, επιπλέον τις προκάλεσε οικονομική αιμορραγία και επέφερε ένα άνευ προηγουμένου χάος, δια του κενού ισχύος, το οποίο εκμεταλλεύτηκαν έκτοτε οι πραγματικοί ή δυνητικοί αντίπαλοι των.
Η ακολουθήσασα εξωτερική πολιτική της διοίκησης του προέδρου Ομπάμα είχε στην καρδιά της την έμμεση προσέγγιση[3] ασαφείς στοχεύσεις, πράγμα που οδήγησε σε μια μείωση της αξιοπιστίας μεταξύ παραδοσιακών συμμάχων και αύξηση επιρροής για τους αντιπάλους της Ουάσιγκτον[4]. Η αναπροσαρμογή αυτή είχε ως κορυφαία απόληξη την σύναψη της πυρηνικής συμφωνίας με το Ιράν το 2015, τον μέχρι τότε μεγάλο εχθρό τους στην Μέση Ανατολή. Η συμφωνία επέφερε ευθεία αύξηση της δυσπιστίας του σαουδαραβικού βασιλείου, των μοναρχιών του Κόλπου, αλλά και του Ισραήλ. Την εικόνα συμπλήρωνε και ο συριακός εμφύλιος με την αυξανόμενη στρατιωτική εμπλοκή της Ρωσίας και του Ιράν για την επιβίωση του καθεστώτος Άσαντ, πράξεις που σήμαναν την ματαίωση των αντίρροπων σχεδίων ΗΠΑ, Σαουδικής Αραβίας, Μοναρχιών και Τουρκίας.
Γιατί όμως το Ιράν συνιστά υπαρξιακή απειλή για την Σαουδική Αραβία και ύψιστο αντίπαλο των ΗΠΑ στην περιοχή;
Μια απόπειρα για περιεκτική ηγεμονία
Κατ’ αρχήν η δεσπόζουσα θέση του Ιράν επί του μακιντεριανού Αναχωματικού Δακτυλίου του επιτρέπει να προβάλει ισχύ στα γειτνιάζοντα γεωστρατηγικά υποσυστήματα της Λεβαντίνης, του Περσικού Κόλπου και της Κασπίας Θάλασσας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στέκεται ως σφήνα και γέφυρα μεταξύ αυτών των τριών περιοχών ταυτόχρονα.
Έπειτα, το Ιράν διαθέτει βεβαιωμένα 158 δις βαρέλια πετρελαίου[5] κατέχοντας έτσι το 10% των παγκοσμίων αποθεμάτων, ενώ τα 1,201[6] τρις κυβικά πόδια (Tcf) φυσικού αερίου το κατατάσσουν στην 2η παγκόσμια θέση μετά την Ρωσία.
Για το Ιράν, όπως και κάθε ορθολογικό δρώντα εντός του άναρχου διεθνούς συστήματος, πρωτεύει ως στόχος η αυτοσυντήρηση. Επομένως, το συνολικό ιρανικό γεωπολιτικό δυναμικό επιτρέπει στην Τεχεράνη να επιδιώξει την ηγεμόνευση επί του περιφερειακού συστήματος της Μέσης Ανατολή, και αν αναλογιστούμε πως ήταν υπό καθεστώς απομόνωσης και κυρώσεων, η επιρροή που έχει αποκτήσει δεν είναι καθόλου αμελητέα.
Πρωτεύων στόχος για την ηγεμονία είναι το Ιράκ[7]. Μετά την αμερικανική εισβολή και συνακόλουθη πτώση του Σαντάμ Χουσεΐν, η εγκαθίδρυση ενός δημοκρατικού πολιτικού συστήματος, εν αντιθέσει με τα παρελθόντα απολυταρχικού χαρακτήρα συστήματα, ανέδειξαν τις εθνοτικοθρησκευτικές διαιρέσεις και τα μίση, και κατέστησαν τους πληθυσμιακά υπέρτερους σιίτες τον αποφασιστικό παράγοντα της εσωτερικής πολιτικής. Η ανατροπή αυτή αξιοποιήθηκε από το Ιράν ποικιλοτρόπως[8]. Τα σημαντικότερα έργα για την παγίωση της επιρροής είναι εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας[9], η υποστήριξη που παρασχέθηκε για την καταπολέμηση του ISIS[10] μέσω των σιιτικών παραστρατιωτικών Popular Mobilization Units (PMUs) or al-Hashd as Shabi[11], ενώ ο αγωγός Ιράν-Ιράκ-Συρία-Λίβανος[12] συμπληρώνει και μορφοποιεί τους σχεδιασμούς για μια «σιιτική σφαίρα επιρροής», αλλά όπως είναι εύλογο καθυστερεί λόγω του… συριακού εμφυλίου[13].
Ο συριακός εμφύλιος ανεδείχθη ως το ενδοξότερο πεδίο, για την ενίσχυση της περιφερειακής θέσης του Ιράν. Η προϊούσα κάμψη και υποχώρηση με διαφαινόμενη την κατάρρευση του καθεστώτος Άσαντ, ώθησαν την Τεχεράνη το 2013 σε μια ενεργότερη εμπλοκή στα τεκταινόμενα[14]. Η επέμβαση πραγματοποιήθηκε λόγω του ότι η Συρία κατέχει ρόλο-κλειδί για την περσική αρχιτεκτονική ασφαλείας, διότι είναι ο επικοινωνιακός κόμβος που επιτρέπει την μεταφορά ανθρώπων, όπλων και χρημάτων στην λιβανέζικη Hezbollah και την παλαιστινιακή Hamas και την Palestinian Islamic Jihad[15], ασκώντας έτσι στρατιωτικές πιέσεις στο Ισραήλ παρουσιάζοντας μια πειστική απειλή ασφαλείας[16]. Με την διατήρηση του καθεστώτος, το ιρανικό γεωστρατηγικό πλέγμα προβολής ισχύος, απέτρεψε, την αποκοπή του από την Μεσόγειο, όπως και την αύξηση της επιρροής των ΗΠΑ, και της Σαουδικής Αραβίας σε βάρος του[17].
Η ιρανο-σαουδαραβική αντιπαλότητα αποτελεί ένα μείγμα εθνοτικο-θρησκευτικής ιστορικής δυσπιστίας μεταξύ Σουνιτών-Σιιτών, υποκρύπτοντας στέρεες και σαφείς γεωστρατηγικές μεθοδεύσεις που θα οδηγήσουν στην περιφερειακή ηγεμονία με παράλληλους εξωπεριφερειακούς δρώντες. Φυσικώ τω τρόπω λοιπόν, η εχθρότητα δεν εξαντλεί την δυναμική της εντός των ορίων της Μέσης Ανατολής αλλά έχει διεθνείς απολήξεις λόγω του ότι την Σαουδική Αραβία υποστηρίζουν οι ΗΠΑ και το Ιράν έχει στρατηγική στήριξη από την Ρωσία και την Κίνα[18].
Η σχέση Ριάντ-Ουάσιγκτον παρά την ψύχρανση και δυσπιστία κατά την διάρκεια της διοίκησης Ομπάμα [19]ανέκαμψε δυναμικά από την αυγή κιόλας της νέας διοίκησης Trump. Η Σαουδική Αραβία ήταν ο πρώτος προορισμός του νεοεκλεγέντος προέδρου, κίνηση που σηματοδότησε την αναθέρμανση των διμερών σχέσεων[20]. Μετά από λίγες μέρες, η λιμήν στο μάτι του σαουδαραβικού βασιλείου, ήτοι το Κατάρ, δέχθηκε το διπλωματικό αποκλεισμό και την επιβολή εμπάργκο αραβικών κρατών για την διαφορετικότητα των στοχεύσεων των πηγαζουσών εκ της ανάγκης εξυπηρετήσεως των ιδίων συμφερόντων[21], όμως τα όριο του ανεκτού τα υπερέβησαν, η αμφισβήτηση της σαουδαραβικής υπεροχής στον μουσουλμανικό κόσμο[22] με προμετωπίδα την υποστήριξη στην Μουσουλμανική Αδελφότητα[23], αλλά κυρίως η συνεργασία με το Ιράν[24] για την συνεκμετάλλευση του κοιτάσματος φ.α. South Pars, το μεγαλύτερο του κόσμου[25].
Η αναγόρευση του Ιράν ως της μεγάλης απειλής για τα αμερικανικά συμφέροντα και η πλήρης στήριξη στην Σαουδική Αραβία και τις μοναρχίες του Κόλπου, δείχνουν τις ανυπέρβλητες δυσκολίες που θα αντιμετωπίσει αν επιχειρήσει κλιμάκωση, διότι αφενός, οι χώρες επικάθονται σε γιγάντια κοιτάσματα υδρογονανθράκων και αφετέρου, η εξαγωγή τους στις διεθνείς αγορές διέρχεται από τα στενά του Ορμούζ. Περιττό να πούμε ότι η παροχή ασφάλειας σ’ αυτήν την περιοχή ήταν μεταπολεμική προτεραιότητα για τις ΗΠΑ[26]. Έτσι, η σφράγιση του θεάτρου του Περσικού Κόλπου σημαίνει πως για το Ιράν το προσφορότερο σημείο για την ενεργό διατήρηση της δεσπόζουσας θέσης του είναι το θέατρο επιχειρήσεων της Συρίας. Γι’ αυτό, το Ιράν οικοδομεί από το 2014, έναν βόρειο χερσαίο διάδρομο με όδευση Ντιγιάλα, επαρχία Κιρκούκ (Ιράκ), Ροτζάβα (Συρία) με απόληξη στην Μεσόγειο, μεταφέροντας με αυτόν τον τρόπο παντοειδείς ενισχύσεις στους αντιπροσώπους του[27], προβάλλοντας ισχύ και πιέσεις στο Ισραήλ στα υψίπεδα του Golan, μέσω της ενίσχυσης της Hezbollah, όπως επίσης επιτρέπει την στήριξη της Δαμασκού[28], ενδυναμώνοντας τελικά την ηγεμονία του. Επίσης, δημιουργείται και ένας νότιος «σιιτικός δακτύλιος»[29] διαμέσου της ερήμου Ιράκ-Συρία.
Η ευθεία στοχοποίηση του Ιράν από τον πρόεδρο Trump και η αναγόρευση του σε πάροχο-υποστηρικτή τρομοκρατών σε μια σειρά φλεγόμενων χωρών[30] από την πρωτεύουσα της Σ.Α. είχε δείξει τον δρόμο για το μέλλον των σχέσεων. Έτσι, οι ΗΠΑ κατέρριψαν στις 18/6/17 για πρώτη φορά από την έναρξη του εμφυλίου, αεροσκάφος της Συριακής Αεροπορίας[31] κοντά στην Tabgah πλησίον της Ράκκα, προκαλώντας την σφοδρή αντίδραση της Ρωσίας[32]. Ενώ την ίδια μέρα το IRGC εκτόξευε, σε ανταπόδοση για τα χτυπήματα του ISIS στην Τεχεράνη[33], βαλλιστικούς πυραύλους από τις επαρχίες Kordestan και Kermanshah του δυτικού Ιράν στην συριακή πόλη Deir ez-Zor[34]. Ακολούθησε η κατάρριψη δεύτερου ιρανικού οπλισμένου UAV στις 20/6/17 στην At-Tanf στα συρο-ιρακινά σύνορα, που κατά τους Αμερικανούς «επέδειξε εχθρική πρόθεση και ανεπτύχθη εναντίον των δυνάμεων της συμμαχίας»[35]. Ως τελευταία πράξη του δράματος έχουμε την εξουσιοδότηση που έδωσε η διοίκηση Τραμπ στις δυνάμεις της, να λάβουν όποιο μέτρο για την προστασία των αμερικανικών συμφερόντων, συμπεριλαμβανομένου και του χτυπήματος υποστηριζόμενων δυνάμεων από το Ιράν[36].
Θα μπορούσαμε να πούμε πως η Μέση Ανατολή είναι σαν τις μαύρες τρύπες, όπως ακριβώς λόγω της βαρύτητας του άστρου το φως εξαναγκάζεται να επιστρέψει στην επιφάνεια απ’ την οποία εξεπέμφθη, έτσι ομοίως όποια Δύναμη εμπλέχθηκε στα της περιοχής δεν εξήλθε ποτέ, τουλάχιστον αλώβητη. Η προεξάρχουσα αναζωπυρωμένη αντιπαλότητα, όπως στοιχειοθετήθηκε ανωτέρω, έχει να κάνει με την προσπάθεια των ΗΠΑ να ανακόψουν την κατασκευή αυτών των δύο διαδρόμων και να περιστείλουν την αυξανόμενη επιρροή του Ιράν. Διότι αν αναλογιστούμε ότι όλα όσα κατάφερε η Ισλαμική Δημοκρατία, τα επέτυχε υπό καθεστώς κυρώσεων, συμπεραίνουμε ότι δεν τα πήγε καθόλου άσχημα. Όμως, η αντιπαράθεση που παρατηρείται στα μέτωπα της Συρίας, του Κατάρ και της Υεμένης, με παράλληλη την θρησκευτική ρηγμάτωση Σουνιτών-Σιιτών, μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε γενικευμένη ανάφλεξη[37]. Αλλά αυτή την φορά θα συμπεριλάβει πέραν της εξωπεριφερειακής δύναμης των ΗΠΑ και την Ρωσία[38]. Μόνο που αυτήν την φορά δεν θα περιοριστούν στον δια αντιπροσώπων πόλεμο, όπως είχαν πράξει κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, αλλά θα εμπλακούν και οι ίδιες, εφ’ όσον στρατιωτικές δυνάμεις τους επιχειρούν ενεργό εμπλοκή στην μεν Συρία και το δε Ιράκ.
Το μόνο σίγουρο είναι πως οι συγκρούσεις στην ευρύτερη περιοχή θα αναδιατάξουν τον χάρτη της περιοχής, θα αναδιαμορφώσουν τις περιφερειακές ισορροπίες μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και θα προσδιορίσουν σε μεγάλο βαθμό την μορφή που θα έχει ο κόσμος τον 21ο αιώνα.
[1] http://www.ijcr.eu/articole/228_11%20HEGEMONy%20OF%20IRAN.pdf
[2] Foreign Affairs, Kenneth M. Pollack & Rav Takeyh, Οι υποσχέσεις της Εγγύς Ανατολής, 22 Ιουλ 2014 http://www.foreignaffairs.gr/articles/69886/kenneth-m-pollack-kai-ray-takeyh/oi-yposxeseis-tis-eggys-anatolis
[3] FP, David Rohde, The Obama Doctrine, 27 Feb 2012, http://foreignpolicy.com/2012/02/27/the-obama-doctrine/
[4] The Washington Times, Dave Boyer, Under Obama, U.S. lost influence on world stage aw relations with allies frayed, 15 Jan 2017 http://www.washingtontimes.com/news/2017/jan/15/president-obama-foreign-policy-widely-seen-as-fail/
[5] EIA, Iran, Oil sector, https://www.eia.gov/beta/international/analysis.cfm?iso=IRN
[6] EIA, Iran, Natural Gas sector, https://www.eia.gov/beta/international/analysis.cfm?iso=IRN
[7] RAND, Alireza Nader, Iran’ s Role in Iraq, 2015, http://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/perspectives/PE100/PE151/RAND_PE151.pdf
[8] Άρδην-Ρήξη, Πιερ Ζαν Λουιζάρ, ένας εμφύλιος πόλεμος χωρίς προηγούμενο, 6 Ιουλ 2017, http://ardin-rixi.gr/archives/204817
[9] F.A. G. Everett & N.J. Jameson, Παιχνίδια ισχύος, 4 Ιαν. 2016, http://www.foreignaffairs.gr/articles/70679/greg-everett-kai-n-jordan-jameson/paixnidia-isxyos
[10] BBC, Kasra Naji, What is Iran’s game plan in Iraq? 16 June 2016, http://www.bbc.com/news/world-middle-east-33075894
[11] The Washington Institute, M.Knights, P.Smyth, A. Ali, Iranian influence in Iraq: Between Balancing and Hesbollahzation? 1 Jun 2015, http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/iraq-and-iranian-influence-between-balancing-and-hezbollah-ization
[12] EcoWatch, Robert F. Kennedy, Syria: Another Pipeline War, 25 Feb 2016, https://www.ecowatch.com/syria-another-pipeline-war-1882180532.html
[13] FA, Mitcell A. Orenstein & George Romer, Η επίθεση του Πούτιν για το αέριο, 19 Οκτ 2015, http://www.foreignaffairs.gr/articles/70542/mitchell-a-orenstein-kai-george-romer/i-epithesi-toy-poytin-gia-to-aerio?page=show
[14] The Washington Institute, Irans’s Military Intervention in Syria: Long-term Implications, 15 Oct 2015, http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/irans-military-intervention-in-syria-long-term-implications
[15] ISW, Will Fulton, Joseph Holliday, Sam Wyer, Iranian Strategy in Syria, May 2013
[16]Carnegie, Karim Sadjadpour & Behnam Ben Taleblu, Iran in the Middle East, May 2015, http://fride.org/descarga/PB202_Iran_in_the_Middle_East.pdf
[17] F.A. Ι. Μάζης & Μ. Σαρλής, Νέα πλήγματα στην ασφάλεια της Μές ης Ανατολής, 25 Απρ. 2014, http://www.foreignaffairs.gr/articles/69782/ioannis-th-mazis-kai-mixalis-sarlis/nea-pligmata-stin-asfaleia-tis-mesis-anatolis
[18] Naftemporiki, FT: Ρωσία, Κίνα και Ιράν αμφισβητούν όλο και περισσότερο την αμερικανική κυριαρχία, 4 Ιουλ 2014, http://www.naftemporiki.gr/story/829526/financial-times-rosia-kina-kai-iran-amfisbitoun-olo-kai-perissotero-tin-amerikaniki-kuriarxia
[19] FA, F. Gregory Cause III, The Future of U.S.-Saudi Relations, Aug 2016, https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2016-06-13/future-us-saudi-relations
[20] Aljazeera, Trump arrives in Saudi Arabia in first foreign trip, 20 May 2017, http://www.aljazeera.com/news/2017/05/trump-arrives-saudi-arabia-foreign-trip-170520063253596.html
[21] Liberal, Σπυρίδων Πλακούδας, H άνοδος και η πτώση (;) του Κατάρ, 7 Ιουν 2017, http://www.liberal.gr/arthro/143059/amyna–diplomatia/2017/i-anodos-kai-ptosi-tou-katar.html
[22] FA, Biral Y. Saab, Διαζύγιο στον Κόλπο, 6 Ιουν 2017, http://www.foreignaffairs.gr/articles/71294/bilal-y-saab/diazygio-ston-kolpo
[23] Το Βήμα, Ειρήνη Μητροπούλου, Γόρδιος δεσμός η κρίση στο Κατάρ, 4 Ιουλ. 2017, http://www.tovima.gr/world/article/?aid=889697
[24] Το Βήμα. Ειρήνη Μητροπούλου, το φυσικό αέριο πηγή της νέας κρίσης στον Κόλπο, 10 Ιουν 2017, http://www.tovima.gr/world/article/?aid=884709
[25] Offshoretechnology.com, The world’s biggest offshore gas projects, 13 Feb 2014, http://www.offshore-technology.com/features/featurethe-worlds-biggest-offshore-gas-projects-4177223/
[26] CFP, U.S. Saudi Relations, CFP Staff, 12 May 2017, https://www.cfr.org/backgrounder/us-saudi-relations
[27] The Guardian, Martin Chulov, Amid Syrian Chaos, Iran’ s game plan emerges: a path to the Mediterranean, 8 Oct 2016, https://www.theguardian.com/world/2016/oct/08/iran-iraq-syria-isis-land-corridor
[28] F.A. Ehud Yaari, Οι φιλοδοξίες του Ιράν στο Λεβάντε, 4 Μαΐου 2017, http://www.foreignaffairs.gr/articles/71259/ehud-yaari/oi-filodoksies-toy-iran-sto-lebante
[29] CNN, Barbara Staar, US risks being dragged into regional war with Iran in Syria, 23 Jun 2017, http://edition.cnn.com/2017/06/23/politics/syria-iran-us-trump-war/index.html
[30] The White House, President Trump’s Speech to the Arab Islamic American Summit, 21 May 2017, https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2017/05/21/president-trumps-speech-arab-islamic-american-summit
[31] The Washington Post, T. Gibbons-Neff & Kareem Fahim, U.S. aircraft shoots down a Syrian government jet over northern Syria, Pentagon says, 18 Jun 2017, https://www.washingtonpost.com/news/checkpoint/wp/2017/06/18/a-u-s-aircraft-has-shot-down-a-syrian-government-jet-over-northern-syria-pentagon-says/?utm_term=.c91d8d267812
[32] PM, David Hambling, The U.S. Shot Down a Syrian Plane. Russia is Angry. Now What? http://www.popularmechanics.com/military/weapons/news/a26982/us-shot-down-syria-plane/
[33] Observer, Micah Halpern, Iran Rains Missiles on ISIS in Syria-Which Means Israel Is in Range, 23 Jun 2017, http://observer.com/2017/06/iran-missile-attack-isis-syria-israel/
[34] PM, Kyle Mizokami, Iran launched A Salvo of Ballistic Missiles at ISIS, 19 Jun 2017, http://www.popularmechanics.com/military/weapons/a26983/iran-launched-missiles-syria/
[35] USToday, U.S. warplane blasts Syrian drone from sky, 20 Jun 2017, https://www.usatoday.com/story/news/world/2017/06/20/united-states-warplane-blasts-syria-drone-sky/103033150/
[36] The Washington Free Beacon, Trump Admin Authorize Strikes on Iranian-Backed Forces, 5 Jul 2017, http://freebeacon.com/national-security/trump-admin-authorizes-strikes-iranian-backed-forces/
[37] The Atlantic, Karim Sad Jadpour, How America Could Stumble Into War With Iran, 9 Feb 2017, https://www.theatlantic.com/international/archive/2017/02/iran-trump-nuclear-deal/515979/
[38] Business Insider, Christopher Woody, The US, Russia and Iran are edging closer to an all-out clash in Syria, 19 Jul 2017, http://www.businessinsider.com/us-conflict-in-syria-could-mutate-into-a-regional-conflagration-2017-6
