του Αλέξανδρου Θ. Τσερκέζη, Διδάκτορος του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης
Θεσσαλονίκη 02/04/2020
Η παγκόσμια κοινότητα βρίσκεται από τις αρχές του τρέχοντος έτους αντιμέτωπη με την πανδημία του κορονοϊού covid-19, τη μεγαλύτερη μετά την ισπανική γρίπη 1918-1919. Οι περισσότερες χώρες, προκειμένου να διακοπεί η αλυσίδα διάδοσης του ιού, έχουν περιορίσει στο ελάχιστο τις μετακινήσεις των πολιτών τους, ένα μέτρο, το οποίο φάνταζε αδιανόητο να εφαρμοσθεί υπό κανονικές συνθήκες, καθώς αντίκειται στις όποιες φιλελεύθερες αρχές και αξίες των δυτικών κοινωνιών. Εξίσου πρωτόγνωρη και άνευ προηγουμένου στη σύγχρονη οικονομική ιστορία είναι, επίσης, η διακοπή του μεγαλύτερου μέρους της παραγωγικής δραστηριότητας.
Ευελπιστώντας όπως αυτή η δοκιμασία έχει ένα γρήγορο τέλος, τίθενται δύο βασικά ερωτήματα, που αφορούν στην τρέχουσα πανδημία. Πρώτον, εάν θα μπορούσε να είχε προβλεφθεί και δεύτερον, εάν είναι ικανή και αρκετή να προκαλέσει από μόνη της μια βαθιά οικονομική ύφεση στην παγκόσμια οικονομία.
Όσον αφορά στο πρώτο ερώτημα, ο κίνδυνος εμφάνισης ενός οποιουδήποτε, επικίνδυνου για τον άνθρωπο, ιού ήταν πάντοτε υπαρκτός. Άλλωστε, η ιατρική επιστημονική κοινότητα είχε κρούσει, ουκ ολίγες φορές, τον κώδωνα του κινδύνου. Ή μήπως είναι η λήθη, ως ανθρώπινη αδυναμία, που μας κάνει να συμπεριφερνόμαστε σαν να έχει καταπολεμηθεί το πρόβλημα με τον ιό του AIDS, τον ιό Έμπολα κλπ.; Τέλος, η γερμανική Βουλή, το έτος 2012, στα πλαίσια της Ανάλυσης Κινδύνου για την προστασία του πληθυσμού επεξεργάσθηκε το σενάριο εμφάνισης μιας πανδημίας με τον ιό, με την υποθετική ονομασία ‘Modi-Sars’, ο οποίος έφερε, παρεμπιπτόντως, τα ίδια χαρακτηριστικά με αυτά του κορωνοϊού covid-19. Η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η εμφάνιση μιας τέτοιας πανδημίας είναι ‘υπό όρους πιθανή’.
Αναφορικά με το δεύτερο ερώτημα ο δείκτης Dow Jones της Νέας Υόρκης υποχώρησε το πρώτο τρίμηνο του τρέχοντος έτους κατά 23%, η μεγαλύτερη πτώση που καταγράφηκε εντός ενός τριμήνου, μετά το 1987. Ιστορικά αναφέρουμε ότι, κατά τη διάρκεια του μεγάλου Crash, τον Οκτώβριο του 1929, ο δείκτης Dow Jones υποχώρησε επίσης κατά 23%, πλην όμως σε διάστημα μόλις δύο ημερών. Η αιτία της επερχόμενης ύφεσης στην παγκόσμια οικονομία είναι, προφανώς, η κρίση του κορονοϊού covid-19. Οι λόγοι, όμως, είναι βαθύτεροι και πρέπει να αναζητηθούν στις ανισορροπίες των διεθνών αγορών, οι οποίες συσσωρεύτηκαν ως αποτέλεσμα κακών επιλογών και αποφάσεων που ελήφθησαν συνδυαστικά στους τομείς της οικονομικής και νομισματικής πολιτικής. Συγκεκριμένα, είναι οι ευθείες παρεμβάσεις από πλευράς κυβερνήσεων με σκοπό τη διάσωση των λεγόμενων συστημικών τραπεζών, οι οποίες θεωρούνταν μεγάλες για να αφεθούν να καταρρεύσουν, αντί να διασπασθούν σε μικρότερες τράπεζες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο γερμανικός κολοσσός Deutsche Bank, ο οποίος, δέκα χρόνια μετά την χρηματοπιστωτική κρίση, δε μπορεί ακόμη να ορθοποδήσει.
Η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ (FED)και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ECB), προκειμένου να τονώσουν την οικονομία, υιοθέτησαν την πολιτική του φθηνού χρήματος μειώνοντας τα βασικά τους επιτόκια στα όρια του μηδέν. Αυτή η πολιτική είχε ως αποτέλεσμα,, να παραμείνουν, τεχνητά, εν ζωή, μεγάλες μη παραγωγικές επιχειρήσεις, οι οποίες υπό κανονικές συνθήκες, θα είχαν οδηγηθεί σε κατάρρευση. Επιπλέον, παρατηρήθηκε ότι πολλές επιχειρήσεις, αντί να προχωρήσουν σε επενδύσεις παραγωγικού κεφαλαίου, προτίμησαν να αγοράσουν τα μερίσματα των δικών τους εταιρειών και να λειτουργούν ως μέτοχοι.
Η κρίση είναι πλέον πραγματικότητα και αναμένεται να παρουσιάσει μεγαλύτερη ένταση ως απόρροια των προβλημάτων, που ανέκυψαν εξαιτίας του κορονοϊού . Καταλυτικό ρόλο θα παίξει η διάρκεια των μέτρων περιορισμού μετακίνησης σε βάθος χρόνου, με την έννοια ότι όσο μεγαλύτερη θα είναι η διάρκεια τόσο μεγαλύτερες θα είναι οι επιπτώσεις στην πραγματική οικονομία και κατ’ επέκταση στο χρηματοπιστωτικό τομέα. Στην παρούσα φάση μόνο σενάρια μπορούν να διατυπωθούν για την περαιτέρω πορεία της παγκόσμιας οικονομίας. Η κατάσταση, την οποία βιώνουμε επί των ημερών μας, προσομοιάζει κατ’ αντιστοιχία, με εμπόλεμη, καθόσον, σε περίοδο πολεμικών συρράξεων, η υποχώρηση της οικονομικής δραστηριότητας, που καταγράφηκε, σε ορισμένους τομείς άγγιξε το 70%. Η αφετηρία, όμως, όποτε αρθούν οι απαγορεύσεις, είναι εντελώς διαφορετική, καθώς ο παραγωγικός ιστός δεν είναι κατεστραμμένος ούτε το ανθρώπινο δυναμικό βρίσκεται σε κάποιο μακρινό πολεμικό πεδίο.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει πρόσφατη μελέτη στη βάση 43 χωρών, σύμφωνα με την οποία η “ισπανική γρίπη” κατά το διάστημα 1918-1920 κόστισε περίπου 39 εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές, ήτοι 2 % του πληθυσμού. Στο πεδίο της οικονομίας η συρρίκνωση του ΑΕΠ ήταν της τάξεως του 6 %, η δε κατανάλωση μειώθηκε κατά 8 %. Βέβαια, η σύγκριση αυτών των αποτελεσμάτων με εκείνα του κορονοϊού πρέπει να γίνεται με κάθε επιφύλαξη. Όμως, σε κάθε περίπτωση, καταδεικνύουν την προδιαγραφόμενη γενική τάση της σημαντικής υποχώρησης του παγκόσμιου ΑΕΠ.
Όλες οι χώρες και οι διεθνείς Οργανισμοί, μόλις συνειδητοποίησαν τον κίνδυνο της επερχόμενης κρίσης, προέταξαν όλα τα οικονομικά μέσα και αποθεματικά, με τον πλέον εκκωφαντικό τρόπο, για να διαλύσουν κάθε αμφιβολία αντιμετώπισης της κρίσης. Χαρακτηριστικά αναφέρεται το πακέτο ύψους 2,2 τρισ. δολαρίων, που διέθεσε η Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση των ΗΠΑ και, αντίστοιχα, η Γερμανία750 δισ. ευρώ, η Αγγλία 450 δισ. λίρες. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε ότι, οι επιπλέον δαπάνες των Κρατών-Μελών της ευρωζώνης, που αφορούν στα μέτρα κατά του κορονοϊού, δεν θα προσμετρώνται πλέον στα δημοσιονομικά ελλείμματα. Κατά γενική ομολογία, η αντίδραση των κυβερνήσεων και των κεντρικών τραπεζών στην παρούσα κρίση ήταν άμεση. Φαίνεται ότι, οι ιθύνοντες διαθέτουν ιστορική μνήμη για την αποφυγή κρίσιμων λαθών. Η μεγάλη ύφεση του 1929 και οι επιλογές στον τομέα της οικονομικής και νομισματικής πολιτικής μας παρέχουν τη δυνατότητα να αξιοποιήσουμε τα χρήσιμα ιστορικά διδάγματα. Πρώτον: “Έχει αποδειχθεί ότι η ταχύτητα της ανάκαμψης εξαρτήθηκε, σε μεγάλο βαθμό, από την άμεση ή καθυστερημένη έξοδο από τον κανόνα χρυσού”. Δεύτερον: “Η υπερκυκλική άσκηση της δημοσιονομικής πολιτικής, δηλαδή η διατήρηση ενός χαμηλού επιπέδου δημόσιων δαπανών, όταν η οικονομία εισέρχεται στην καθοδική φάση του οικονομικού κύκλου, προκάλεσε τη μεγάλη πτώση του προϊόντος και της απασχόλησης, µε αποτέλεσμα η οικονομία να ισορροπήσει σε επίπεδα εισοδήματος και απασχόλησης χαμηλότερα από τη μακροχρόνια τάση τους. Τρίτον:” Η επέκταση του διεθνούς προστατευτισμού μείωσε τον όγκο του διεθνούς εμπορίου και τις διεθνείς χρηματικές συναλλαγές, συντελώντας έτσι στη λήξη της εποχής της παγκοσμιοποίησης των αγορών Η παγκόσμια οικονομία κατακερματίστηκε σε αυτάρκεις εθνικές οικονομίες. Επίσης, σε συνδυασμό µε τη συνεχή πτώση των τιμών των αγαθών στις βιομηχανικές οικονομίες της Ευρώπης και στις ΗΠΑ, πολλές αναπτυσσόμενες χώρες περιήλθαν σε αδυναμία αποπληρωμής των χρεών τους. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν το μεγάλο βάθος της παγκόσμιας ύφεσης και ο εξαιρετικά αργός και άνισος ρυθμός ανάκαμψης”(Τράπεζα της Ελλάδος, Νοέμβριος 2009: “Η Κρίση του 1929, η Ελληνική Οικονομία και οι Εκθέσεις της Τράπεζας της Ελλάδος για τα Έτη 1928-1940”.
Η Ελλάδα, κάνοντας τη χρήση ιατρικών όρων, θεωρείται ότι ανήκει στις “ευπαθείς ομάδες” και είναι ιδιαίτερα ευάλωτη στον επερχόμενο κίνδυνο αναταράξεων του παγκόσμιου οικονομικού γίγνεσθαι. Η τελευταία χρηματοπιστωτική κρίση έδειξε ότι, χώρες, οι οποίες ήταν αντιμέτωπες με υψηλό χρέος, όπως η χώρα μας, χρειάστηκε να καταβάλλουν επίπονες προσπάθειες για να μπορέσουν αναπτυχθούν οι οικονομίες τους .
.
