Τα γνωρίσματα του λαϊκισμού

Ο Μαρκ Λαζάρ είναι καθηγητής Ιστορίας και Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Ινστιτούτο Πολιτικών Σπουδών του Παρισιού και ο Ιλβο Ντιαμάντι είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Ουρμπίνο.

Οι δυο τους έγραψαν από κοινού ένα βιβλίο με τίτλο «Popolocrazia. La metamorfosi delle nostre democrazie» (Laterza 2018).

Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από αυτό το βιβλίο.

Κατά βάση πραγματιστικός και καιροσκοπικός, ικανός να προβάλλει αβάσιμες και αντιφατικές θέσεις, ο λαϊκισμός έχει ωστόσο ορισμένα κοινά γνωρίσματα.

Χαρακτηρίζεται από ένα μάλλον χονδροειδές σύνολο απλοϊκών και δραστικών πεποιθήσεων, οι οποίες συναποτελούν ένα σύστημα ικανό να προμηθεύει σαφείς απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτουν αδιάκοπα εκείνοι ακριβώς που έχουν επεξεργαστεί αυτό το σύστημα: Τι δεν πάει καλά; Γιατί τα πράγματα δεν λειτουργούν;

Ποιος είναι ο υπεύθυνος γι’ αυτές τις δυσλειτουργίες, γι’ αυτές τις αντιξοότητες όλων των ειδών, γι’ αυτή την αθλιότητα; Ποιες λύσεις μπορούν αμέσως να δοθούν;

Οι απαντήσεις είναι προφανείς και βασίζονται σε έναν λόγο θεμελιωδώς διχοτομικό: υπέρ ή κατά, καλό ή κακό, ναι ή όχι, φίλος ή εχθρός, εμείς ή εκείνοι.

Για τους λαϊκιστές δεν υπάρχουν περίπλοκα προβλήματα, αλλά μόνον απλές λύσεις που μπορούν να εφαρμοστούν εύκολα. Αυτές οι πεποιθήσεις βασίζονται πρωτίστως στον εγκωμιασμό του λαού και στη συνεχή έκκληση στον λαό, σε έναν λαό που αντιμετωπίζεται ως μια ενιαία, ομοιογενής, συμπαγής οντότητα, που από την ίδια της τη φύση είναι φορέας της αλήθειας.

Ο κοινός νους αποτελεί το πραγματικό νόημα της πολιτικής για τους λαϊκιστές, οι οποίοι ωστόσο διαφοροποιούνται, όπως θα δούμε, στους τρόπους με τους οποίους ορίζουν τον λαό.

Αυτός ο ενοποιημένος λαός υπάρχει μόνο χάρη στην απαραμείωτη αντίθεσή του προς τις ελίτ, τους ισχυρούς, τους «ιθύνοντες».

Είναι ένας λαός κυρίαρχος και επομένως όλες οι εξουσίες πηγάζουν από αυτόν. Αυτή η λαϊκή εξουσία, όμως, έχει πάρει και παίρνει διάφορες μορφές ανάλογα με τις χώρες και με τα ιστορικά πλαίσια.

Μπορεί να πάρει μιαν αυταρχική μορφή, με έναν παντοδύναμο ηγέτη που ασκεί την εξουσία στο όνομα του λαού, ή μπορεί να είναι απλώς μια δημοκρατική επαγγελία.

Επειδή ο λαός είναι κυρίαρχος, σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις ο λαϊκισμός παρουσιάζεται ως ο καλύτερος κήρυκας του έθνους. Και εδώ οι ορισμοί του έθνους δεν είναι ταυτόσημοι από τον έναν λαϊκισμό στον άλλον.

Μπορεί να είναι ορισμοί που αποκλείουν, βασιζόμενοι στην υπεράσπιση της φυλής, της εθνότητας ή αυτού που υποτίθεται ότι αποτελεί την ταυτότητα του έθνους, η οποία παρουσιάζεται από τους λαϊκιστές ως έμφυτη ή, αντίθετα, κατασκευασμένη από την ιστορία και από την κουλτούρα, με τον τρόπο που οι λαϊκιστές τις ανασυγκροτούν και τις αφηγούνται.

Σε αυτήν την περίπτωση ο λαϊκισμός διολισθαίνει συχνά στον αντισημιτισμό και στον ρατσισμό, ιδιαίτερα εναντίον των μεταναστών. Πιο σπάνια, μπορεί να είναι ορισμοί που συμπεριλαμβάνουν, με μιαν ανοιχτή αντίληψη του έθνους.

Καθώς ο δεσμός με το έθνος είναι ισχυρός, οι λαϊκισμοί στις μέρες μας είναι όλοι επικριτικοί ή και ανοιχτά εχθρικοί απέναντι στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα, το οποίο βλέπουν σαν καρφί στα μάτια τους.

Η εχθρότητα προς τις ελίτ, τις οποίες αποστρέφονται ή και μισούν, συνδέεται βαθιά με την αδιάκοπη εξύμνηση του λαού και αντιπροσωπεύει ένα συστατικό στοιχείο του λαϊκισμού.

Είτε αυτές οι ελίτ είναι πολιτικές είτε είναι οικονομικές, χρηματοπιστωτικές, πολιτιστικές, διανοητικές και πιο πρόσφατα μιντιακές, παρουσιάζονται ως μέρος μιας ολιγαρχίας ή ενός «κατεστημένου» ή ακόμα και μιας «κάστας».

Είναι μια ηγετική τάξη η οποία θεωρείται συμπαγής, ενωμένη παρά τις φαινομενικές διαφορές, ανέντιμη, διεφθαρμένη, που χρησιμοποιεί και καταχράται μιαν υπέρμετρη εξουσία.

Συνεπώς, αυτές οι ελίτ κατηγορούνται ότι δεν εκπροσωπούν τον λαό, ότι τον κυριαρχούν, τον προδίδουν, τον συντρίβουν, τον εκμεταλλεύονται, τον περιφρονούν, ότι συνωμοτούν διαρκώς εναντίον του και ότι δρουν μόνο για να υπηρετούν τα συμφέροντά τους, τα οποία εξ ορισμού αντιτίθενται στα συμφέροντα του λαού.

Ο αντιελιτισμός είναι ο πυρήνας του λαϊκισμού. Αυτό το συναίσθημα συνδυάζεται πιο συχνά, στα δημοκρατικά καθεστώτα, με μιαν αμφισβήτηση του συστήματος των πολιτικών κομμάτων, τα οποία κατηγορούνται ότι είναι συνένοχα.

Οι διαφορές τους, για παράδειγμα οι διαφορές μεταξύ δεξιών και αριστερών κομμάτων, είναι μόνον τεχνητές σύμφωνα με τους λαϊκιστές.

Τα κόμματα υποτίθεται ότι δεν είναι τίποτε άλλο από εργαλεία στην υπηρεσία της κυρίαρχης τάξης, που διαιρούν τον λαό για να μπορούν να κυριαρχούν καλύτερα πάνω σε αυτόν και να μοιράζονται τους πόρους και τις ανταμοιβές που παρέχονται από το «σύστημα» (μαγική λέξη που χρησιμοποιείται από τους λαϊκιστές).

Οι περισσότεροι λαϊκιστές επικρίνουν το Κοινοβούλιο και γενικότερα τη δημοκρατία. Ο λαϊκισμός βασίζεται επομένως στον ανένδοτο ανταγωνισμό του λαού εναντίον των ελίτ, των αποκάτω εναντίον των αποπάνω, των «καλών» εναντίον των «κακών».

Αντιλαμβάνεται την κοινωνία σύμφωνα με ένα απλουστευτικό και χοντροκομμένο σχήμα –που υπάγει τις διαφορές της στην ίδια κατηγορία, εκείνη του λαού που αντιπαρατίθεται στις ελίτ, οι οποίες γίνονται αντιληπτές ως ομάδες εξουσίας δίχως συναίνεση ή λαϊκές ρίζες–, και απαλλαγμένη από τα στοιχεία που υπάρχουν στο εσωτερικό της και που θεωρούνται αλλογενή.

Κάνει το παν για να αρνηθεί την πραγματικότητα κοινωνικών ομάδων με αντιτιθέμενα συμφέροντα, εσωτερικών εντάσεων στην κοινωνία, διάφορων αντιπαλοτήτων που εκδηλώνονται σχεδόν παντού, ή ακόμα και την πραγματικότητα αυτόνομων ατόμων που αγαπούν τις ελευθερίες τους και που αναζητούν τους όρους της χειραφέτησής τους κι εκφράζουν ευρεία γκάμα προσδοκιών.

Καταργεί με τον ίδιο τρόπο τα ενδιάμεσα σώματα και τις οργανώσεις συμφερόντων, προς όφελος μιας οργανικής αντίληψης της κοινωνίας.

Τέλος, στις περισσότερες περιπτώσεις, ο λαϊκισμός βρίσκει την ενσάρκωσή του στο πρόσωπο ενός παντοδύναμου ηγέτη, που μερικές φορές είναι προικισμένος με ένα πραγματικό χάρισμα.

Ο λαϊκισμός διαθέτει, επομένως, μια δημοψηφισματική διάσταση, επειδή η εξουσία του ηγέτη νομιμοποιείται από τη διαρκή έκκλησή του στον λαό και από την αξίωσή του να ενσαρκώνει τον λαό.

Με τον ηγέτη η δύναμη της ενσάρκωσης κατισχύει σε σχέση με την αρχή της αντιπροσώπευσης. Ο λαϊκισμός παρουσιάζει συνεπώς μια παράδοξη όψη: επικαλείται τον λαό, όλο και συχνότερα τα τελευταία χρόνια επικαλείται τη δημοκρατία –συμμετοχική ή άμεση– και ταυτόχρονα παρέχει πρωτεύοντα ρόλο στον ηγέτη.

Αυτός ο κεντρικός ρόλος του ηγέτη είναι το στοιχείο δύναμης του λαϊκισμού και αντιπροσωπεύει τον συνεκτικό του ιστό, καθώς η ιδεολογική του διάσταση δεν είναι σαφώς προσδιορισμένη και αναγνωρισμένη.

Αυτή η εξάρτηση από τον ηγέτη αντιπροσωπεύει όμως και την εγγενή του αδυναμία. Αν ο ηγέτης σφάλλει, αν αποδυναμώνεται, αν με το πέρασμα του χρόνου φθείρεται, ο λαϊκισμός δέχεται ένα άμεσο πλήγμα. Και όταν πεθαίνει, τίθεται ένα σοβαρό πρόβλημα διαδοχής και συνέχισης του κινήματος που δημιούργησε ή ενσάρκωσε.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο λαϊκισμός γνωρίζει περιοδικές εκλείψεις, παρ’ όλο που είναι ικανός, όπως ο φοίνικας, να αναγεννιέται από τις στάχτες του.

Επειδή ο λαϊκισμός είναι πάντοτε η έκφραση βαθιάς δυσθυμίας και μεγάλης ανησυχίας πολιτικού κυρίως χαρακτήρα.